Джон Лок

Джон Лок (англ.: John Locke; 29 жніўня 1632, Рынгтан, Сомерсет, Англія — 28 кастрычніка 1704, Эсекс, Англія), брытанскі педагог і філосаф, прадстаўнік эмпірызму і лібералізму. Спрыяў распаўсюджванню сенсуалізму. Яго ідэі аказалі велізарны ўплыў на развіццё эпістэмалогіі і палітычнай філасофіі. Ён шырока прызнаны як адзін з самых уплывовых мысліўцаў Асветніцтва. Лісты Лока моцна ўздзейнічалі на Вальтэра і Русо, шатландскіх філосафаў і амерыканскіх рэвалюцыянераў. Лок быў першым філосафам, які выражаў асобу праз неперарыўнасць свядомасці. Сцвярджаў, што веды дэтэрмініраваны толькі вопытам, атрыманым пачуццёвым успрыманнем (канцэпт tabula rasa).

Джон Лок
англ.: John Locke
Дата нараджэння	29 жніўня 1632(1632-08-29)[…]
Месца нараджэння	Рынгтан[d], Сомерсет
Дата смерці	28 кастрычніка 1704(1704-10-28)[…] (72 гады)
Месца смерці	High Laver[d], Epping Forest[d], Эсэкс, Эсэкс, Англія
Месца пахавання	High Laver[d]
Грамадзянства	Каралеўства Англія
Бацька	John Locke[d]
Маці	Agnes Keene[d]
Род дзейнасці	філосаф, палітык, урач, пісьменнік, навуковец, philosopher of law
Навуковая сфера	філасофія, эпістэмалогія, палітычная філасофія[d] і медыцына
Месца працы	Оксфардскі ўніверсітэт Anthony Ashley Cooper, 1st Earl of Shaftesbury[d] Caleb Banks[d]
Альма-матар	Крайст-Чорч[d] (1675) школа Вестмінстэр[d]
Школа/традыцыя	брытанскі эмпірызм
Кірунак	англійская філасофія
Перыяд	Філасофія XVII стагоддзя
Асноўныя інтарэсы	Метафізіка, эпістэмалогія, палітычная філасофія, філасофія свядомасці, утварэнне
Значныя ідэі	tabula rasa, «government with the consent of the governed»; state of nature; rights of life, свабода і ўласнасць
Аказалі ўплыў	Платон, Арыстоцель, Тамаш Аквінскі, Дэкарт, Гобс
Зведалі ўплыў	Юм, Кант, і шматлікія філосафы-палітыкі пасля яго, асабліва заснавальнікі ЗША, Шапенгаўэр
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства
Узнагароды	член Лонданскага каралеўскага таварыства
Подпіс
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дж. Лок прапанаваў падзяляць уладу на заканадаўчую, выканаўчую і федэратыўную, якая ахоплівае міжнародныя адносіны. Выступаў за абавязковасць усімі ў грамадзянскай супольнасці выконваць законы. Адстойваў ідэю неадчужальнасці ад асабовай свабоды права на жыццё і ўласнасць, пазней гэта было прызнана пачаткам ідэалогіі буржуазнага лібералізму.

Біяграфія

Нарадзіўся 29 жніўня 1632 года ў невялікім мястэчку Рынгтан на захадзе Англіі, блізу Брысталя, у сям'і правінцыйнага адваката.

У 1646 годзе па рэкамендацыі камандзіра яго бацькі (які падчас грамадзянскай вайны быў капітанам у парламенцкім войску Кромвеля) залічаны ў Вестмінстарскую школу. У 1652 годзе Лок, адзін з лепшых вучняў школы, паступае ў Оксфардскі ўніверсітэт. У 1656 годзе атрымвае ступень бакалаўра, а ў 1658 годзе — магістра гэтага ўніверсітэта.

У 1667 годзе Лок прымае прапанову лорда Эшлі (пасля графа Шэфтсберы) заняць месца хатняга лекара і выхавальніка яго сына і потым актыўна прылучаецца да палітычнай дзейнасці. Прыступае да стварэння «Лістоў пра верацерпнасць» (апублікаваны: 1-ы — у 1689 г., 2-і і 3-і — у 1692 г. (гэтыя тры — ананімна), 4-ы — у 1706 г., ужо пасля смерці Лока).

Па даручэнні графа Шэфтсберы Лок браў удзел у складанні канстытуцыі для правінцыі Караліна у Паўночнай Амерыцы («Fundamental Constitutions of Carolina»).

1668 год — Лока абіраюць членам Каралеўскага таварыства, а ў 1669 годзе — членам яго Савета. Галоўнымі абласцямі інтарэсаў Лока былі прыродазнаўства, медыцына, палітыка, эканоміка, педагогіка, дачыненне дзяржавы да царквы, праблема верацерпнасці і воля сумлення.

1671 год — вырашае ажыццявіць стараннае даследаванне пазнавальных здольнасцей чалавечага розуму. Гэта была задума галоўнай працы навукоўца — «Досведу пра чалавечае разуменне», над якім ён працаваў 16 гадоў.

1672 і 1679 гады — Лок атрымвае розныя бачныя пасады ў найвышэйшых урадавых установах Англіі. Але кар'ера Лока непасрэдна залежала ад узлётаў і падзенняў Шэфтсберы. З канца 1675 г. да сярэдзіны 1679 г. з-за пагаршэння здароўя Лок знаходзіўся ў Францыі.

У 1683 годзе Лок услед за Шэфтсберы эмігруе ў Галандыю. У 1688—1689 гадах наступіла развязка, што паклала канец тулянням Лока. Здзейснілася Славутая рэвалюцыя, Вільгельм III Аранскі быў абвешчаны каралём Англіі. У 1688 годзе Лок вяртаецца на радзіму.

У 1690-х нароўні з урадавай службай Лок ізноў вядзе шырокую навуковую і літаратурную дзейнасць. У 1690 г. выдаюцца «Досвед пра чалавечае разуменне», «Два трактаты пра кіраванне», у 1693 г. — «Думкі пра выхаванне», у 1695 г. — «Разумнасць хрысціянства».

28 кастрычніка 1704 года памёр ад астмы ў загарадным доме сваёй сяброўкі лэдзі Дэмерыс Мэшэм.

Філасофія

Грунтам нашага пазнання з'яўляецца досвед, які складаецца з адзінкавых успрыманняў. Успрыманні падзяляюцца на адчуванні (дзеянні прадмета на нашы органы пачуццяў) і рэфлексіі. Ідэі узнікаюць у розуме ў выніку абстрагавання ўспрыманняў. Прынцып пабудовы розуму як «tabula rasa», на якой паступова адлюстроўваецца інфармацыя ад органаў пачуццяў. Прынцып эмпірыі: першаснасць адчування перад розумам.

На філасофію Лока надзвычай моцны ўплыў зрабіў Дэкарт; навука Дэкарта пра веды ляжыць у грунце ўсіх гнасеалагічных паглядаў Лока. Верагодныя веды, вучыў Дэкарт, складаюцца ў меркаванні розумам ясных і выяўных адносін паміж яснымі і паасобнымі ідэямі; дзе розум праз параўнанне ідэй не ўгледжвае такіх адносін, там можа быць толькі думка, а не веды; верагодныя праўды атрымваюцца розумам наўпроста ці праз выснову з іншых праўд, чаму веды бываюць інтуітыўным і дэдукцыйным; дэдукцыя здзяйсняецца не праз сілагізм, а праз прывядзенне параўноўваных ідэй да такога пункта, праз які дачыненне паміж імі робіцца выяўным; дэдукцыйныя веды, што складаюцца з інтуіцыі, цалкам верагоднае, але бо яно ў той жа час залежыць у некаторых адносінах і ад памяці, тое яно менш надзейнае, чым інтуітыўныя веды. Ва ўсім гэтым Лок цалкам згаджаецца з Дэкартам; ён прымае Дэкартава палажэнне, што самая верагодная праўда — гэта інтуітыўная праўда нашага ўласнага існавання.

У навуцы пра субстанцыі Лок згаджаецца з Дэкартам у тым, што з'ява неймаверная без субстанцыі, што субстанцыя выяўляецца ў прыкметах, а не спазнаецца сама па сабе; ён пярэчыць толькі супраць становішча Дэкарта, што душа увесь час думае, што мысленне ёсць асноўная прыкмета душы. Згаджаючыся з Дэкартавай навукай пра паходжанне праўд, Лок разыходзіцца з Дэкартам у пытанні пра паходжанне ідэй. На думку Лока, падрабязна развітай у другой кнізе «Досведу», усе складаныя ідэі паступова выпрацоўваюцца розумам з простых ідэй, а простыя паходзяць з вонкавага ці ўнутранага досведу. У першай кнізе «Досведу» Лок падрабязна і крытычна тлумачыць, чаму няможна выказаць здагадку іншай крыніцы ідэй, як вонкавы і ўнутраны досвед. Пералічыўшы прыкметы, па якіх ідэі прызнаюцца прыроджанымі, ён паказвае, што гэтыя прыкметы зусім не даводзяць прыроджанасці. Так прыкладам, усеагульнае прызнанне не даводзіць прыроджанасці, калі можна паказаць на іншае тлумачэнне факта ўсеагульнага прызнання, дый самая ўсеагульнасць прызнання вядомага прынцыпу сумнеўная. Нават калі дапусціць, што некаторыя прынцыпы адкрываюцца нашым розумам, тое гэта зусім не даводзіць іх прыроджанасці. Лок зусім не адмаўляе, аднак, што наша пазнавальная дзейнасць вызначана вядомымі законамі, уласцівымі чалавечаму духу. Ён прызнае разам з Дэкартам два элементы спазнання — прыроджаныя пачаткі і вонкавыя дадзеныя; да першых адносяцца розум і воля. Розум ёсць здольнасць, дзякуючы якой мы атрымваем і адукоўваем ідэі, як простыя, так і складаныя, а таксама здольнасць успрымання вядомых адносін паміж ідэямі.

Такім чынам, Лок разыходзіцца з Дэкартам толькі ў тым, што прызнае замест прыроджаных патэнцый асобных ідэй агульныя законы, што прыводзяць розум да адкрыцця верагодных праўд, і потым не бачыць рэзкага адрознення паміж адцягненымі і пэўнымі ідэямі. Калі Дэкарт і Лок кажуць пра веды, відаць, рознай мовай, то прычына гэтага складаецца не ў адрозненні іх гледжанняў, а ў адрозненні мэт. Лок жадаў звярнуць увагу людзей на досвед, а Дэкарта займаў больш апрыёрны элемент у чалавечых ведах.

Заўважны, хоць і менш значны ўплыў на гледжанні Лока зрабіла псіхалогія Гобса, у якога запазычаны, прыкладам, парадак выкладу «Досведу». Апісваючы працэсы параўнання, Лок ідзе за Гобсам; разам з ім ён сцвярджае, што адносіны не прыналежаць рэчам, а складаюць вынік параўнанні, што адносін незлічонае мноства, што важнейшыя адносіны іста тоеснасць і адрозненне, роўнасць і няроўнасць, падабенства і непадобнасць, сумежнасць па прасторы і часе, прычына і дзеянне. У трактаце пра мову, то бок у трэцяй кнізе «Досведу», Лок развівае думкі Гобса. У навуцы пра вала Лок знаходзіцца ў наймоцнай залежнасці ад Гобса; разам з апошнім ён вучыць, што імкненне да задавальнення есці адзінае праходзілае праз усё наша псіхічнае жыццё і што панятак пра дабро і зло ў розных людзей зусім розны. У навуцы пра свабоду волі Лок разам з Гобсам сцвярджае, што воля схіляецца ўбок моцнага жадання і што свабода ёсць сіла, што належыць душы, а не волі

Нарэшце, варта прызнаць яшчэ і трэці ўплыў на Лока, а менавіта ўплыў Ньютана. Такім чынам, у Локу нельга бачыць самастойнага і арыгінальнага мысляра; пры ўсіх буйных вартасцях яго кнігі ў ёй ёсць некаторая дваістасць і няскончанасць, што паходзіць ад таго, што ён знаходзіўся пад уплывам гэтак розных мысляроў; таму і крытыка Лока ў многіх выпадках (прыкладам, крытыка ідэі субстанцыі і прычыннасці) спыняецца на паўдарозе.

Агульныя прынцыпы светапогляду Лока зводзіліся да наступнага. Вечны, бясконцы, мудры і добры Бог стварыў абмежаваны па прасторы і часе свет; свет адлюстроўвае ў сабе бясконцыя ўласцівасці Бога і ўяўляе сабою бясконцую разнастайнасць. У прыродзе асобных прадметаў і індывідаў заўважаецца найвялікая паступовасць; ад самых недасканалых яны пераходзяць незаўважнай выявай да наисовершеннейшему істоце. Усе гэтыя істоты знаходзяцца ва ўзаемадзеянні; свет ёсць стройны космас, у якім кожная істота дзее згодна сваёй прыродзе і мае сваё вызначанае прызначэнне. Прызначэнне чалавека — спазнанне і ўслаўленне Бога і дзякуючы гэтаму — асалода ў гэтым і ў іншасвеце.

Вялікая частка «Досведу» мае зараз толькі гістарычнае значэнне, хоць ўплыў Лока на познюю псіхалогію несумненнае. Хоць Локу як палітычнаму пісьменніку часта даводзілася дакранацца пытанняў маральнасці, але адмысловага трактата пра гэту галіну філасофіі ў яго няма. Думкі яго пра маральнасць адрозніваюцца тымі ж уласцівасцямі, як і яго псіхалагічныя і гнасеалагічныя разважанні: шмат цвярозага розуму, але няма праўдзівай арыгінальнасці і вышыні. У лісце да Малінэ (1696 год) Лок заве Евангелле такім цудоўным трактатам маралі, што можна прабачыць чалавечы розум, калі ён не займаецца даследаваннямі гэтага роду. «Учыннасць», кажа Лок, «разгляданая як абавязак, есці не што іншае як воля Бога, знойдзеная натуральным розумам; таму яна мае сілу закона; што да яе ўтрыманні, тое яно вылучна складаецца ў вымозе рабіць дабро сабе і іншым; насупраць таго, загана не ўяўляе нічога іншага, як імкненне шкодзіць сабе і іншым. Найбольшая загана — той, які вабіць за сабой найболей згубныя наступствы; таму кожныя злачынствы супраць грамадства значна больш важныя, чым злачынствы супраць прыватнай асобы. Многія дзеянні, якія былі б цалкам нявіннымі ў стане адзіноты, натуральна апынаюцца заганнымі ў грамадскім ладзе». У іншым месцы Лок кажа, што «чалавеку ўласціва шукаць шчасці і ўнікаць пакут». Шчасце складаецца ва ўсім тым, што падабаецца і задавальняе дух, пакуту — ва ўсім тым, што хвалюе, засмучае і мучыць дух. Аддаваць перавагу мінучую асалоду асалодзе працягламу, сталаму, значыць быць ворагам свайго ўласнага шчасця.

Педагагічныя ідэі

Асноўны артыкул: Думкі пра выхаванне

Быў адным з заснавальнікаў эмпірыка-сэнсуалістычнай тэорыі пазнання. Лок лічыў, што ў чалавека няма прыроджаных ідэй. Ён нараджаецца быўшы «чыстай дошкай» і гатовым успрымаць навакольны свет пасярэдніцтвам сваіх пачуццяў праз унутраны досвед — рэфлексію.

«Дзевяць дзясятых людзей робяцца такімі, якія яны ёсць, толькі дзякуючы выхаванню». Найважнейшыя заданні выхавання: выпрацаванне характару, развіццё волі, маральнае дысцыплінаванне. Мэта выхавання — выхаванне джэнтльмена, які ўмее весці свае справы слушна і абачліва, прадпрымальнага чалавека, вытанчанага ў звароце. Канчатковую мэту выхавання Лок уяўляў у забеспячэнні здаровага духу ў здаровым целе («вось кароткае, але поўнае апісанне шчаслівага стану ў гэтым свеце»).

Распрацаваў сістэму выхавання джэнтльмена, пабудаваную на прагматызме і рацыяналізме. Галоўная асаблівасць сістэмы — утылітарызм: кожны прадмет павінен рыхтаваць да жыцця. Лок не адлучае навучання ад выхавання маральнага і фізічнага. Выхаванне павінна складацца ў тым, каб складаліся звычкі фізічныя і маральныя, звычкі розуму і волі. Мэта фізічнага выхавання складаецца ў тым, каб з цела ўтварыць прыладу, наколькі можна паслухмяную духу; мэта духоўнага выхавання і навучання складаецца ў тым, каб стварыць дух просты, які паступаў бы ва ўсіх выпадках адпаведна з вартасцю разумнай істоты. Лок настойвае на тым, каб дзеці прывучалі сябе да саманазірання, да сама-ўстрымання і да перамогі над сабой.

Выхаванне джэнтльмена ўлучае (усе складальныя выхаванні павінны быць узаемазвязаны):

• Фізічнае выхаванне: спрыяе развіццю здаровага цела, выпрацавання мужнасці і настойлівасці. Умацаванне здароўя, свежае паветра, простая ежа, гартаванне, строгі рэжым, практыкаванні, гульні.
• Разумовае выхаванне павінна падначальвацца развіццю характару, фармавання ўтворанага дзелавога чалавека.
• Рэлігійнае выхаванне трэба скіроўваць не на прывучванні дзяцей да абрадаў, а на фармаванні кахання і павагі да Бога як найвысокай істоце.
• Маральнае выхаванне — выхаваць здольнасць адмаўляць сабе ў задавальненнях, ісці насуперак сваім схільнасцям і няўхільна слухацца парадаў розуму. Выпрацаванне вытанчаных манер, навыкаў галантных паводзін.
• Працоўнае выхаванне складаецца ў авалоданні рамяством (сталярням, такарным). Праца прадухіляе магчымасць шкоднай бяздзейнасці.

Асноўны дыдактычны прынцып — у навучанні абапірацца на цікавасць і дапытлівасць дзяцей. Галоўным выхаваўчым сродкам з'яўляюцца прыклад і асяроддзе. Устойлівыя дадатныя звычкі выхоўваюцца пяшчотнымі словамі і рахманымі намовамі. Фізічныя кары ўжываюцца толькі ў вылучных выпадках дзёрзкага і сістэматычнага непадпарадкавання. Развіццё волі адбываецца праз уменне пераносіць цяжкасці, чаму спрыяюць фізічныя практыкаванні і гартаванне.

Утрыманне навучання: чытанне, ліст, маляванне, геаграфія, этыка, гісторыя, храналогія, бухгалтэрыя, родная мова, французская мова, лацінская мова, арыфметыка, геаметрыя, астраномія, фехтаванне, вярховая язда, танцы, маральнасць, найгалоўныя часткі грамадзянскага правы, рыторыка, логіка, натурфіласофія, фізіка — вось што павінен ведаць адукаваны чалавек. Да гэтага вынікаюць далучыць веды якога-небудзь рамяства.

Філасофскія, сацыяльна-палітычныя і педагагічныя ідэі Джона Лока склалі цэлую эпоху ў станаўленні педагагічнай навукі. Яго думкі былі развіты і ўзбагачаны перадавымі мыслярамі Францыі XVIII стагоддзя, знайшлі працяг у педагагічнай дзейнасці Ёгана Генрыха Песталоцы і рускіх асветнікаў XVIII стагоддзя, якія вуснамі М. В. Ламаносава звалі яго ў ліку «наймудрэйшых настаўнікаў чалавецтва».

Лок паказваў на нястачы сучаснай яму педагагічнай сістэмы: прыкладам, ён паўставаў супраць лацінскіх гаворак і вершаў, якія павінны былі складаць вучні. Навучанне павінна быць навочным, рэчавым, ясным, без школьнай тэрміналогіі. Але Лок — не вораг класічных моў; ён толькі супернік сістэмы іх выкладання, што практыкавалася ў яго час. З прычыны некаторай сухасці, уласцівай Локу зусім, ён не надае паэзіі вялікага месца ў рэкамендаванай ім сістэме выхавання.

Некаторыя гледжанні Лока з «Думак пра выхаванне» запазычаў Русо і ў сваім «Эміле» давёў да крайніх высноў.

Палітычныя ідэі

• Натуральны стан — стан поўнай волі і роўнасці пры дырэктыве сваёй маёмасцю і сваім жыццём. Гэты стан свету і зычлівасці. Закон прыроды загадвае свет і бяспеку.
• Права на ўласнасць з'яўляецца натуральным правам; пры гэтым пад уласнасцю Лок разумеў жыццё, волю і маёмасць, у тым ліку, інтэлектуальную ўласнасць. Свабода, па Локу, уяўляе сабою свабоду чалавека месцаваць і распараджацца, як яму дагодна, сваёй асобай, сваімі дзеяннямі… і ўсёй сваёй уласнасцю». Пад свабодай ён разумеў, у прыватнасці, права на свабодай перасоўвання, на свабодную працу і на яго вынікі.
• Свабода, тлумачыць Лок, існуе там, дзе кожны прызнаецца «ўладальнікам уласнай асобы». Права свабоды, такім чынам, азначае тое, што ў праве на жыццё толькі мелася на ўвазе, было ў якасці глыбіннага яго ўтрымання. Права свабоды адмаўляе любое дачыненне асабістай залежнасці (дачыненне раба і рабаўласніка, прыгоннага і абшарніка, халопа і гаспадара, патрона і кліента). Калі права на жыццё па Локу забараняла рабства як эканамічнае дачыненне, нават біблейскае рабства ён тлумачыў толькі як права гаспадара даручыць рабыню цяжкую працу, а не права на жыццё і свабоду, тое права свабоду, у канчатковым рахунку, азначае адмаўленне палітычнага рабства, ці дэспатызму. Гаворка ідзе пра тое, што ў разумным грамадстве ніводны чалавек не можа быць нявольнікам, васалам ці паслугачом не толькі кіраўніка дзяржавы, але і самай дзяржавы ці прыватнай, дзяржаўнай, нават уласнай маёмасці (то бок, уласнасці ў сучасным разуменні, што адрозніваецца ад разумення Лока). Чалавек можа служыць толькі закону і справядлівасці.
• Прыхільнік канстытуцыйнай манархіі і тэорыі грамадскай дамовы.
• Лок — тэарэтык грамадзянскага грамадства і праўнай дэмакратычнай дзяржавы (за падсправаздачнасць караля і лордаў закону).
• Першым прапанаваў прынцып падзелы ўлад: на заканадаўчую, выканаўчую і федэратыўную. Федэратыўная ўлада займаецца аб'явай вайны і свету, дыпламатычнымі пытаннямі і ўдзелам у саюзах і кааліцыях.
• Дзяржава створана для гарантыі натуральнага права (жыццё, свабода, маёмасць) і законаў (свет і бяспека), яно не павінна квапіцца на натуральнае права і на закон, павінна быць арганізавана так, каб натуральнае права было надзейна гарантавана.
• Распрацоўваў ідэі дэмакратычнай рэвалюцыі. Лок лічыў правамерным і патрэбным паўстанне народа супраць тыранічнай улады, што квапіцца на натуральныя правы і волю народа.

Найболей вядомы распрацоўкай прынцыпаў дэмакратычнай рэвалюцыі. «Права народа на паўстанне супраць тыраніі» найболей паслядоўна развіта Локам у працы «Разважання пра славутай рэвалюцыі 1688 года», якое напісана з адкрыта выказаным намерам «зацвердзіць пасад вялікага аднаўляльніку англійскай волі, караля Вільгельма, вывесці яго правы з волі народа і абараніць прад святлом англійскі народ за яго новую рэвалюцыю».

Асновы прававой дзяржавы

Як палітычны пісьменнік, Лок з'яўляецца заснавальнікам школы, што імкнецца пабудаваць дзяржаву на пачатку асабістай волі. Роберт Фільера ў сваім «Патрыярху» навучаў неабмежаванасці каралеўскай улады, выводзячы яе з патрыярхальнага пачатку; Лок паўстае супраць гэтага погляду і засноўвае паходжанне дзяржавы на ўзаемнай дамове, згодзе ўсіх грамадзянаў, прытым яны, адмаўляючыся ад права асабіста бараніць свой набытак і караць парушальнікаў закона, даюць гэта дзяржаве. Урад складаецца з людзей, абраных з агульнай згоды для назірання за дакладным выкананнем законаў, усталяваных для захавання агульнай свабоды і дабрабыту. Пры сваім уступленні ў дзяржаву чалавек падначальваецца толькі гэтым законам, а не самаволі і капрызу неабмежаванай улады. Стан дэспатызму горшы, чым натуральны стан, таму што ў апошнім кожны можа бараніць сваё права, а перад дэспатам ён не мае гэтай свабоды. Парушэнне дамовы ўпаўнаважвае народ патрабаваць назад сваё вярхоўнае права. З гэтых асноўных палажэнняў паслядоўна выводзіцца ўнутраная форма дзяржаўнага ладу. Дзяржава атрымвае ўладу:

1. Выдаваць законы, што вызначаюць памер кар за розныя злачынствы, то бок улада заканадаўчая;
2. Караць злачынствы, што здзяйсняюцца членамі саюза, то бок улада выканаўчая;
3. Караць крыўды, што наносяцца саюзу вонкавымі ворагамі, то бок права вайны і свету.

Усё гэта, аднак, даецца дзяржаве адзіна для ахоўвання набытку грамадзянаў. Заканадаўчую ўладу Лок лічыць вярхоўнаю, бо яна загадвае астатнім. Яна святая і недатыкальная ў руках тых твараў, каму ўручана грамадствам, але не бязмежная:

1. Яна не мае абсалютнай, адвольнай улады над жыццём і маёмасцю грамадзянаў. Гэта вынікае з таго, што яна надзелена толькі тымі правамі, якія перанесены на яе кожным членам грамадства, а ў натуральным стане ніхто не мае адвольнай улады ні над уласным жыццём, ні над жыццём і маёмасцю іншых. Прыроджаныя чалавеку права абмяжоўваюцца тым, што патрэбна для ахоўвання сябе і іншых; большага ніхто не можа даць дзяржаўнай уладзе.
2. Заканадавец не можа дзеяць шляхам прыватных і адвольных рашэнняў; ён павінен кіраваць адзіна на падставе сталых законаў, для ўсіх аднолькавых. Адвольная ўлада зусім несумесная з істотай грамадзянскага грамадства, не толькі ў манархіі, але і пры кожным іншым ладзе кіравання.
3. Вярхоўная ўлада не мае права ўзяць у каго б там ні было частку яго ўласнасці без яго згоды, бо людзі злучаюцца ў грамадствы для ахоўвання ўласнасці, а апошняя была б у горшым стане, чым перш, калі б урад мог распараджацца ёю адвольна. Таму ўрад не мае і правы спаганяць падаткі без згоды большасці народа ці яго прадстаўнікоў.
4. Заканадавец не можа перадаваць сваю ўладу ў чужыя рукі; гэта права прыналежыць аднаму толькі народа. Бо заканадаўства не патрабуе сталай дзейнасці, то ва ўпарадкаваных дзяржавах яно даручаецца сходу асоб, якія, сходзячыся, выдаюць законы і потым, разыходзячыся, падначальваюцца ўласным сваім пастановам.

Выкананне, наадварот, не можа спыняцца; таму яно ўручаецца сталым органам. Апошнім большаю часткай падаецца і саюзная ўлада («federative power», то бок права вайны і свету); хоць яна істотна адрозніваецца ад выканаўчай, але бо абедзве дзеюць праз адны і тыя ж грамадскія сілы, тое было б нязручна ўсталяваць для іх розныя органы. Кароль ёсць кіраўнік выканаўчай і саюзнай улады. Ён мае вядомыя прэрагатывы толькі для таго, каб у неспадзяваных заканадаўствам выпадках спрыяць выгодзе грамадства.

Лок лічыцца заснавальнікам тэорыі канстытуцыяналізму, наколькі яна абумаўляецца адрозненнем і падзелам улад заканадаўчай і выканаўчай.

Дзяржава і рэлігія

У «Letters on toleration» і ў «Reasonableness of Christianity, as delivered in the scriptures» Лок палымяна навучае ідэю памяркоўнасці. Ён мяркуе, што існасць хрысціянства складаецца ў веры ў Месію, якую апосталы ставяць на першы план, з аднолькаваю рэўнасцю патрабуючы яе ад хрысціянаў з юдэяў і з паганцаў. Адсюль Лок робіць выснову, што не вынікае даваць вылучная перавага якой адной царквы, таму што ў веры ў Месію сходзяцца ўсе хрысціянскія спавяданні. Мусульмане, юдэі, паганцы могуць быць бездакорна маральнымі людзьмі, хоць гэта маральнасць і павінна каштаваць ім большай працы, чым веруючым хрысціянам. Самым рашучым чынам Лок настойвае на аддзяленні царквы ад дзяржавы. Дзяржава, на думку Лока, толькі тады мае права судны над сумленнем і верай сваіх падданак, калі рэлігійная злучына вядзе да амаральных і злачынных дзеяў.

У праекце, напісаным у 1688 годзе, Лок уявіў свой ідэал праўдзівай хрысціянскай злучыны, якая не бянтэжылася ніякімі мірскімі адносінамі і спорамі пра спавяданні. І тут ён таксама прымае за падставу рэлігіі адкрыццё, але ставіць неадменным абавязкам памяркоўнасць да кожнай адступалай думкі. Спосаб набажэнства падаецца на выбар кожнага. Вынятак з выкладзеных паглядаў Лок робіць для каталікоў і атэістаў. Каталікоў ён не трываў за тое, што яны маюць свайго кіраўніка у Рыме і таму, як дзяржава ў дзяржаве, небяспечныя для грамадскага спакою і волі. З атэістамі ён не мог замірыцца таму, што цвёрда трымаўся панятку пра адкрыццё, што адмаўляецца тымі, хто адмаўляе Бога.

Бібліяграфія

• Мысли о воспитании. 1691…что изучать джентльмену. 1703.
• Те же «Мысли о воспитании» с испр. замеченных опечаток и работающими сносками
• Исследование мнения отца Мальбранша…1694. Замечания к книгам Норриса… 1693.
• Письма. 1697—1699.
• Предсмертная речь цензора. 1664.
• Опыты о законе природы. 1664.
• Опыт веротерпимости. 1667.
• Послание о веротерпимости. 1686.
• Два трактата о правлении. 1689.
• Опыт о человеческом разумении. (1689) (перевод: А. Н. Савина)
• Элементы натуральной философии. 1698.
• Рассуждение о чудесах. 1701.

Сачыненні

• Лісты пра верацерпнасць (A Letter Concerning Toleration) (1689).
• Досвед пра чалавечае разуменне (Essay Concerning Human Understanding) (1690).
• Другі трактат пра грамадзянскае кіраванне (The Second Treatise of Civil Government) (1690).
• Некаторыя думкі пра выхаванне (Some Thoughts Concerning Education) (1693).

Літаратура

• Блауг М. Локк, Джон // 100 великих экономистов до Кейнса = Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — СПб.: Экономикус, 2008. — С. 175-177. — 352 с. — (Библиотека «Экономической школы», вып. 42). — 1 500 экз. — ISBN 978-5-903816-01-9.
• Заиченко Г. А. Объективность чувственного знания: Локк, Беркли и проблема «вторичных» качеств // Философские науки. — 1985. — № 4. — С. 98-109.
• Локк, Джон // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Локк Джон / Субботин А. Л. // Т. 14. Куна — Ломами. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Нуреев Р. М. Теоретические основы критики меркантилизма. Дж. Локк // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 414-418. — 606 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-244-00038-1.

Спасылкі

• Страница Джона Локка в библиотеке «Философия и атеизм»
• Джон Лок у электроннай бібліятэцы па філасофіі
• Локк Дж. Сочинения в 3 томах (с данными для цитирования)
• Джон Локк. «Второй трактат о правлении» (краткое содержание на русском языке с комментариями)
• Джон Локк. «Второй трактат о правлении» (Опыт об истинном происхождении, области действия и цели гражданского правления)
• Соловьёв Э. Феномен Локка