Кілікійскае царства

Гл. таксама: Кілікія, значэнні

Кілікійская армянская дзяржава (арм.: Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն, сярэднеарм. Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն, фр.: Le royaume de Petite-Arménie) — армянскае феадальнае княства, а затым каралеўства, якое існавала ў Кілікіі з 1080 па 1515 год, раўнінная Кілікія — да 1515.

Гістарычная дзяржава
Кілікійскае княства, Кілікійскае каралеўства
арм.: Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն
Герб Кілікіі Сцяг Кілікіі
1080 — 1515
Сталіца	Сіс, Тарс
Мова(ы)	сярэднеармянская лацінская старафранцузская сярэднягрэчаская
Афіцыйная мова	Middle Armenian[d], лацінская мова, Old French[d] і візантыйская мова[d]
Рэлігія	хрысціянства (армяна-каталіцтва і апостальская царква)
Плошча	каля 30 — 35 тыс. км²
Насельніцтва	армяне, грэкі, арабы, яўрэі, асірыйцы, французы
Форма кіравання	Манархія
Дынастыя	Рубеніды Хетуміды Лузіньяны
Кіраўнікі дзяржавы
Князь
• 1080	Рубен I
Кароль
• 1198	Левон II
Гісторыя
• 1080	Заснаванне княства
• 1198	Левон II прымае тытул цара
• 1515	Падзенне царства
• 1424	Горная Кілікія захоплена асманамі
• 1515	Раўнінная Кілікія захоплена асманамі
Пераемнасць
< Візантыйская імперыя
Мамлюкскі султанат >
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Перадгісторыя

Першыя паселішчы

Першае з'яўленне армян у даліне адносіцца да I стагоддзя да н.э., калі армянскі цар Тыгран II, далучыўшы гэту вобласць да Вялікай Арменіі, размясціў тут як пасяленцаў мноства армян. Неўзабаве цар пацярпеў паражэнне ў вайне з Рымам, а землі, заваяваныя раней, разам з аселымі армянамі адышлі да Рымскай імперыі. Аднак і пры рымскім валадарстве армяне складалі некаторую частку насельніцтва рэгіёна, так, многія з армянскіх мучанікаў таго часу былі выхадцамі з кілікійскай даліны, сярод якіх быў Паліеўкт Мелітэнскі. Далейшае пасяленне армян у рэгіёне тлумачыцца прыняццем у 301 годзе Арменіяй хрысціянства, з наступным непрыняццем у 451 годзе Халкідонскага сабору, а таксама экспансіяй ісламу, выкліканага арабскім нашэсцем. Пра буйны армянскі элемент у рэгіёне гаворыць і той факт, што пісьменнік IV стагоддзя Аміян Марцэл паведамляе, што Ісаскі заліў пэўны час называўся «Армянскім залівам». У лісце, напісаным з Кілікіі ў V стагоддзі, Іаан Залатавуст паведамляў, што жыве ён у армянскай вёсцы і што ўласнікам акругі з'яўляецца армянскі князь. Да VI стагоддзя, пасля падзення дому Аршакідаў, колькасць армян у рэгіёне значна павялічваецца. Гэтаму спрыяла перасяленчая палітыка арабскіх халіфаў, якія гвалтоўным шляхам прымушалі армян пакідаць радзіму і пасяляцца на берагах Чорнага і Міжземнага мораў. З прычыны гэтага колькасць армянскага насельніцтва ў краінах на захад ад Еўфрата на працягу стагоддзяў увесь час павялічвалася.

З VII стагоддзя Кілікія з'яўлялася ў сваім родзе памежнай зонай паміж Візантыяй і арабскім халіфатам. У другой палове X стагоддзя, да моманту заваявання Візантыяй Кілікіі і Антыёхіі гэтыя землі ўжо мелі значнае армянскае насельніцтва, якое ў выніку цюркскіх уварванняў у Арменію ў XI стагоддзі яшчэ больш узрасло

Міграцыя армян у рэгіён

Асноўны артыкул: Гістарычныя міграцыі армянскага насельніцтва

У другой палове XI стагоддзя ўся тэрыторыя Арменіі, акрамя Сюніка (Зангезур) і Ташыр-Дзарагецкага царства, падверглася нашэсцю турак-сельджукаў. Страта нацыянальнай дзяржаўнасці пасля заваявання Візантыяй, а таксама нашэсце сельджукаў прывялі да масавага перасялення армян у Кілікію і іншыя рэгіёны. З гэтага перыяду на Армянскім нагор'і і ў Закаўказзі пачаўся шматвяковы працэс выцяснення армянскага і курдскага насельніцтва прышлым цюркскім. З прычыны ж заваявання Візантыяй армянскіх зямель ад Эдэсы да Самасаты і Мелітэны, а таксама палітыкі, якую яна праводзіла, да пачатку XI стагоддзя на тэрыторыі Сірыі, Месапатаміі і малаазіяцкіх фем Візантыі меліся значныя паселішчы армян . У канцы стагоддзя, пасля бітвы пад Манцыкертам (Маназкертам, англ.: Մանազկերտ), сельджукамі была створана першая ўласная дзяржава — Канійскі султанат, якая ўключала ўсю Арменію і ўнутраную частку Анатоліі, адкуль узмацнялася міграцыя армян да азіяцкіх прыбярэжных абласцей, асабліва ў Кілікію і Ефратэс.

Армянскія княствы

Асноўны артыкул: Армянскія сярэдневяковыя княствы Малой Азіі

Візантыйскай імперыі не ўдалося стварыць сабе апору сярод насельніцтва заваяваных армянскіх зямель. Не спрыяла ўмацаванню межаў Візантыі і перасяленне армян у памежныя фемы. У межах граніц імперыі ўзнік шэраг напаўнезалежных армянскіх княстваў, якія размяшчаліся ад Сірыі да Закаўказзя. Армяне захавалі сваю культуру, царкву і дзяржаўнасць.

Кіраўнікі Візантыі, якія пераследвалі армянскіх валадароў і спрабавалі навязаць армянам халкіданіцтва, на ўсе жылы імкнуліся нівеліраваць спецыфіку новаўтвораных княстваў. Чым большай была пагроза з боку сельджукаў, тым настойлівей станавіліся спробы імперыі знішчыць армянскія княствы Малой Азіі, якія па меры аслаблення пазіцый цэнтральнага ўрада, станавіліся ўсё больш аўтаномнымі. Армяне, са свайго боку, гняліся апекай імперыі, і толькі сельджукскае ўварванне адтэрмінавала рух армян супраць Візантыі і ўтварэнне незалежнай армянскай дзяржавы ў Малой Азіі.

У 1070 годзе армія, пад камандаваннем будучага прэтэндэнта на карону Нікіфара Мелісена і бацькі будучага імператара Аляксея Мануіла Камніна, была разбіта сельджукамі каля Севастыі. Армянскае насельніцтва з-за дыскрымінацыйнай палітыкі Візантыі абыякава паставілася да гэтай падзеі. Праз гады, ідучы ў паход супраць сельджукаў, Раман Дыяген прыбыў у Севастыю, дзе яго прыдворныя выказалі шэраг прэтэнзій дзецям мясцовага армянскага князя. У выніку, па загадзе Дыягена горад быў разрабаваны і спалены, а спроба Гагіка II, які прыбыў у Севастыю, прымірыць варагуючыя бакі была беспаспяховай. Падзеі, якія адбыліся ў Севастыі, адзначылі сабой канчатковы разрыў адносін армянскіх князёў Малой Азіі з імперскім урадам, што ў выніку не спрыяла ўмацаванню пазіцый імператара напярэдадні вырашальнай сутычкі з сельджукамі пры Манцыкерце.

Пасля паражэння візантыйскіх войскаў у Манцыкерцкай бітвы і грамадзянскай вайной, якая рушыла за ёй, армянскія князі становяцца фактычна незалежнымі. Тым часам новы імператар Міхаіл VII Дука прызначае даместыкам схол Усходу свайго стрыечнага брата Андроніка Дуку. Філарэт Варажнуні, які раней займаў гэту пасаду, не прызнае гэта прызначэнне. Не прызнаўшы ўладу Міхаіла, Варажнуні, які парваў з Візантыяй, да 1071 года фактычна стаў кіраўніком незалежнай армянскай дзяржавы, умацаванню якой спрыяла міграцыя армян з тэрыторый, якія падвергліся сельджукскаму ўварванню.

Дзяржава Філарэта Варажнуні, 1076 г.

Стаўшы на чале армянскіх князёў Кападокіі, Камагены, Кілікіі, Сірыі і Месапатаміі, ён пераносіць прастол каталікоса ў свае ўладанні і далучае да сваёй дзяржавы армянскія княствы Мараша, Кесуна, Эдэсы, Андрыўна (каля Мараша), Цоўка (каля Айнтаба), Піра (каля Эдэсы) і шэраг іншых зямель. Замежнапалітычны фактар прадвызначыў параўнальна спакойнае жыццё царства Варажнуні. Пералом наступіў у 1081 годзе, калі пасля пагаднення з Візантыяй пачалася экспансія Румскага сельджукскага султаната ў паўднёва-заходнім кірунку, ахвярамі якой сталі дзяржава Філарэта Варажнуні і іншыя армянскія княствы Малой Азіі. Царства Варажнуні, якое працягнулася ад Месапатаміі ўздоўж Еўфрата да граніц Арменіі, ахоплівала Кілікію, Таўр і частку Сірыі з Антыёхіяй — праіснавала параўнальна нядоўга з 1071 па 1086 год. Пасля 1086 года, калі Варажнуні страціў апошнія гарады, дзе яшчэ знаходзіліся яго гарнізоны, на тэрыторыі Кілікіі і Прыеўфрацця ўтварыўся шэраг незалежных армянскіх княстваў. Нягледзячы на распад, царства Філарэта ва ўмовах сельджукскага нашэсця ў Закаўказзі стала цэнтрам для армянскіх эмігрантаў, раскіданых па ўсім Блізкім Усходзе. Яно мела велізарнае значэнне для кансалідацыі армян у пазнейшых дзяржаўных утварэннях, якія ўзніклі на развалінах дзяржавы Варажнуні. Да 1097 года ў Прыеўфрацці і Кілікіі ўтвараецца шэраг незалежных армянскіх княстваў. На Еўфраце армянскія княствы, за выключэннем княства Каркар, праіснавалі аж да 1116—1117 гадоў, пасля чаго былі анексаваны крыжакамі. У Кілікіі ў другой палове XII стагоддзя армянскае княства Рубенідаў узмацнілася настолькі, што іншыя армянскія княствы вымушаны былі прызнаць залежнасць і ўвайсці ў яго склад. Такім чынам, у Кілікіі пачала паступова ўтварацца армянская феадальная манархія і іерархічная феадальная сістэма, якую ўзначальвалі Рубеніды

Узнікненне

Перыяд княства

Рубен I. Заснаванне дзяржавы

Асноўны артыкул: Рубен I

Сцяг дынастыі Рубінянаў

Князь Рубен, адзін з палкаводцаў і васалаў Варажнуні, якому была даручана абарона вобласці Антытаўра, у 1080 годзе паклаў пачатак новай армянскай дынастыі і з'явіўся заснавальнікам княства

Кастандын I

Асноўны артыкул: Кастандын I

Кілікійская Арменія ў 1080—1199

Пасля смерці ў 1095 годзе заснавальніка княства Рубена прастол атрымаў у спадчыну яго сын Кастандын, які пашырыў уладу на Усход за горы Антытаўра. На той момант галоўным ворагам армянскіх княстваў Малой Азіі і Блізкага Усходу былі орды сельджукаў, менавіта таму армянскае насельніцтва, пры з'яўленні ў рэгіёне крыжакоў першапачаткова разглядала ўдзельнікаў крыжовага паходу як саюзнікаў, здольных супрацьстаяць сельджукам. Падчас аблогі Антыёхіі Кілікійскія князі і манахі Чорнай Гары дапамагалі крыжакам войскам і правіянтам. Кастандын I, які пашырыў сваё княства на Усход за горы Антытаўра, за дапамогу першым крыжакам, асабліва ў выгнанні сельджукаў з Антыёхіі, быў ганараваны тытуламі Комс (Граф) і Барон.

Тарос I

Асноўны артыкул: Тарос I

Першапачаткова адносны спакой і незалежнасць княства абумоўліваліся геаграфічным фактарам. На княства, размешчанае ў горнай частцы рэгіёна, спачатку не прэтэндавалі ні сельджукі, ні крыжакі. Пасля стабілізацыі становішча ў рэгіёне і ўтварэння шэрагу дзяржаў княства апынулася ізаляваным.

Разваліны Аназарба — сталіцы княства Рубенідаў

Геаграфічнае становішча стала перашкодай для развіцця дзяржавы Рубенідаў, да таго ж каля 1100 года калі памёр Кастандын I, яго княства распалася на два ўдзелы яго сыноў Левона і Тароса. Для аб'яднання патрабавалася вярнуць пад свой кантроль населеныя армянамі прыбярэжныя землі. Да моманту, калі Рубеніды былі гатовыя да гэтага, Раўнінная Кілікія стала аб'ектам барацьбы паміж Візантыяй і Антыяхійскім княствам, вайна паміж якімі ішла з пераменным поспехам. Аднак гэта не перашкодзіла Таросу праводзіць актыўную знешнюю палітыку. Ён пашырыў межы свайго княства і ўшчыльную наблізіўся да граніц Кілікійскай раўніны, разбіўшы спачатку сельджукскія, а затым візантыйскія войскі. Таросам была занята, адбудавана і заселена крэпасць Аназарб, якая мела стратэгічнае размяшчэнне. З крыжакамі, якіх армянскі князь падтрымліваў у войнах з мусульманскімі кіраўнікамі, ён меў саюзніцкія адносіны

Левон I

Асноўны артыкул: Левон I

Пасля смерці ў 1129 годзе Тароса I і забойства ў Аназарбе яго спадчынніка Кастандына II, на прастол узышоў дзядзька апошняга Левон I. Пад уладай новага кіраўніка, у выніку аб'яднання двух удзелаў, яго і брата, княства было адноўлена як адзінае цэлае, пасля чаго яно стала здольным праводзіць яшчэ больш актыўную знешнюю палітыку. Аб'яднанне княства вельмі хвалявала суседзяў, князя Антыёхіі і эміра Данішменда, якія паспрабавалі ўвесці свае войскі на яго тэрыторыю. Аднак Левон I спачатку ў раёне сваёй сталіцы Аназарба, разбівае конніцу эміра, а затым каля Партэлы - атрад крыжакоў Антыёхіі, вяртаючы пад кантроль Раўнінную Кілікію.

Кілікійскае армянскае царства і дзяржавы Крыжакоў — 1135 г.

Прыкладна ў гэты ж час гіне ў баі Баэмунд II, пасля чаго ў самым княстве разгарнулася спрэчка наконт права на атрыманне ў спадчыну трона Антыёхіі. Скарыстаўшыся момантам, Левон I атакаваў праходы Аманскага хрыбта і ў 1135 годзе авалодаў крэпасцю Сервантыкар. Новы кіраўнік Раймунд дэ Пуацье, які ўзыйшоў на прастол Антыёхіі, перш за ўсё вырашыў утаймаваць амбіцыі армян. У 1136 годзе з ухвалення караля Фулька Іерусалімскага пачаў вайну супраць Кілікіі. Разам з Балдуінам Марашскім ён напаў на ўладанні Левона, але апошні з дапамогай свайго пляменніка, графа Жаслена Эдэскага адбіў напад крыжакоў Антыёхіі. Пасля здабытай перамогі Левон пагадзіўся на перамовы з Антыяхійскім княствам, аднак ён быў заваблены ў пастку, дзе быў палонены і адпраўлены ў Антыёхію. Карыстаючыся адсутнасцю армянскага кіраўніка, данішмендскі эмір Мухамад уварваўся ў Кілікію і знішчыў увесь ураджай. Узрушаны гэтым бедствам, Левон выкупіў сваю свабоду, адмовіўшыся ад Сервантыкара, Маместыі і Аданы на карысць Раймунда, а таксама заплаціўшы вялікі выкуп. Літаральна адразу ж пасля вызвалення з палону армянскі князь вярнуў сабе гэтыя гарады. Вайна разгарэлася зноў, пакуль у пачатку 1137 года, высілкамі Жаслена не было ўсталявана перамір'е паміж двума княствамі. Абодва манархі разумелі, што паход візантыйскага імператара Іаана пагражаў і Кілікіі, і Антыёхіі, таму ім прыйшлося сфарміраваць альянс супраць візантыйцаў. Але створаны альянс не змог супрацьстаяць Візантыі, у выніку чаго княствы былі заваяваны. У чэрвені 1137 года візантыйскія войскі захапілі раўнінную Кілікію, затым, пасля 37-дзённай аблогі, — сталіцу княства Рубенідаў — Аназарб. Праз некаторы час быў узяты ў палон армянскі князь, які схаваўся ў сваім радавым замку Вахка. Палонены Левон I разам з жонкай і двума сынамі — Рубенам і Таросам, быў адпраўлены ў Канстанцінопаль. Два іншыя сыны — Млех і Стэфан, знаходзіліся ў бяспецы ў Эдэскім графстве, у Беатрыс, сястры Левона і маці графа Жаслен II. Пасля падпарадкавання Кілікіі візантыйцамі, кіраўнік Антыёхіі Раймунд прызнае сябе васалам Іаана Камніна.

Тарос II

Асноўны артыкул: Тарос II

У 40-х гадах XII стагоддзя, сын Левона I царэвіч Тарос бег з візантыйскага палону. З'явіўшыся ў 1145 годзе ў роднай Кілікіі, Тарос, магутны прынц армян спачатку вяртае пад свой кантроль невялікі рэгіён Таўрскіх гор з радавымі крэпасцямі Вахка і Амуд. Затым у 1151 годзе, ажаніўшыся з дачкой сеньёра Рабана і заключыўшы саюз з крыжакамі, Тарос адваёўвае раўнінную Кілікію, захопленую візантыйцамі ў яго бацькі. У выніку ваенных аперацый, узяўшы ў палон візантыйскага стаўленіка, армянскі князь вяртае пад кантроль Аназарб, Тарс, Маместыю і дамінуючы над праходамі Аманскіх гор Тыл (Тапрак-кале). Даведаўшыся пра гэта Мануіл Камнін, які спадзяваўся на дапамогу пра-візантыйскіх армянскіх князёў Ламброна і Паперона, пасылае ў Кілікію войска на чале з Андронікам Камнінам. Візантыйская армія, якая ўвайшла ў рэгіён, сутыкнулася з арміяй Тароса II. Візантыйцы, якія пацярпелі шэраг паражэнняў і панеслі адчувальныя страты, былі вымушаны пакінуць Кілікію.

Пасля перамогі над візантыйцамі адбылася першая спроба аб'яднання двух варагуючых родаў — Рубенідаў і Ашынідаў, якія прытрымліваліся візантыйскай арыентацыі, апошнія нават пачалі ўдзельнічаць у выступленнях супраць грэкаў. Саюз павінен быў быць змацаваны шлюбам паміж малалетнімі дзецьмі, сынам Ашына — Хетумам III, і адной з дочак Тароса II.

Неўзабаве, пасля вяртання пераможанага Андроніка ў Канстанцінопаль, Мануіл Камнін, які быў не ў стане ўмяшацца, у 1156 годзе нацкаваў двух суседзяў супраць Тароса: спачатку сельджукаў, армія якіх была разгромлена армянамі на подступах да Таўрскіх гор, а затым і прынца Антыёхіі Рэно дэ Шаціёна. Апошні, пасля таго як візантыйскі імператар не стрымаў слова, перайшоўся на бок армянскага князя. У 1158 годзе Мануіл Камнін ужо сам узначальвае трэцюю і апошнюю кампанію ў Кілікіі і Сірыі. Візантыйскія войскі з баямі захопліваюць кілікійскую раўніну, у выніку чаго Тарос, адступіўшы, замацоўваецца ў гарах. Адразу пасля гэтага Рэно дэ Шаціён прымае прысягу на вернасць візантыйскаму імператару.

Праз некаторы час паміж Мануілам і Таросам складаецца мірны дагавор, паводле якога апошні атрымлівае частку імператарскіх паўнамоцтваў, пры гэтым у Кілікіі, паводле гэтага ж дагавора, павінен быў увесь час знаходзіцца візантыйскі стаўленік з ваенным гарнізонам. Аднак дзейнічала пагадненне не доўга. Першы ж з візантыйскіх намеснікаў — Андронік Эўфарбенас, які даводзіўся кузенам Мануілу, адрозніўся тым, што ў 1162 годзе арганізаваў забойства брата Тароса — Стэфана, які пашыраў свае тэрыторыі і не лічыў сябе абавязаным падпарадкоўвацца Візантыі. Армянскі князь, нягледзячы на тое, што візантыйскі стаўленік быў заменены Каламанам, так і не дараваў забойства брата.

Тым часам сітуацыя на хрысціянскім усходзе працягвала пагаршацца. У 1164 годзе ўтварылася хрысціянская кааліцыя, у якую ўвайшлі: новы прынц Антыёхіі Баэмунд III, граф Трыпалі, візантыйскі палкаводзец Каламан і армянскі князь Тарос. Саюзнікі, якія не прыслухаліся да просьбы Тароса дачакацца далучэння да кааліцыі караля Іерусаліма, кінулі выклік уладару Халеба. Як вынік, адбылася «Харымская катастрофа», Нур ад-Дзінам былі захоплены ў палон усе хрысціянскія лідары, за выключэннем Тароса. Да гэтага моманту саюз паміж двума армянскімі родамі, змацаваны шлюбамі дзяцей дзесяццю гадамі раней, у выніку антывізантыйскай дзейнасці Тароса II, які так не дараваў забойства свайго брата, быў на грані разрыву. Занепакоены гэтымі звадамі, каталікос армян Грыгор III Пахлавуні пасылае да Тароса свайго брата Нерсеса Шнаралі, якому паспяхова ўдалося загасіць канфлікт.

Адразу пасля паланення свайго прадстаўніка Мануіл накіроўвае Аляксея Аксуха на вакантную пасаду ў Кілікію. Новы стаўленік быў добрым тэолагам. Ён горача захапіўся гутаркамі з Нерсесам Шнаралі ў выніку чаго ў 1165 годзе ўзніклі ідэі экуменізму паміж армянскай і грэчаскай цэрквамі. Але армяна-грэчаскаму збліжэнню не наканавана было ажыцявіцца, праз год гэтаму перашкодзілі дзве падзеі: Аляксей Аксух быў агавораны і сасланы ў манастыр, а Нерсес Шнаралі стаў новым каталікосам і пазбавіўся магчымасці свабодна падарожнічаць. Пасля ссылкі Аксуха Мануіл Камнін на яго месца прызначае Андроніка, які пацярпеў 15 гадоў таму паражэнне ад армянскага князя. У 1167 годзе, з-за разгульнага ладу жыцця, Андронік быў адкліканы, а на яго месца быў прызначаны выкуплены з палону Каламан. Апошняму было даручана імператарам пазбавіць Тароса ўлады над Кілікіяй. Аднак гэты план праваліўся — армянскія войскі ўзялі Каламана ў палон, і Мануіл ізноў быў вымушаны яго выкупіць. Праз год у 1168 годзе памёр Тарос II. Падчас свайго кіравання, нягледзячы на шэраг спроб, Тарос так і не змог падпарадкаваць род Хетумідаў (Ашынідаў), які сапернічаў з ім. Аднак ён адвёў усе візантыйскія замахі на Кілікію, тым самым паклаўшы пачатак канчатковаму ўсталяванню ў рэгіёне армянскай улады.

Рубен II

Асноўны артыкул: Рубен II

Рубен быў сынам армянскага кіраўніка Тароса II і яго другой жонкі. Па праве ўспадкоўвання, ён, пасля смерці свайго бацькі павінен быў сесці на трон Кілікіі. Аднак, калі ў 1169 годзе памёр яго бацька Тарос II, Рубен яшчэ не дасягнуў паўналецця, з-за чаго ў Кілікіі разгарнулася барацьба за ўладу. Рэгентам маладога спадчынніка стаў яго дзядуля па матчынай лініі — Тамас (паводле іншай версіі Фама). Аднак гэта не спадабалася брату памерлага кіраўніка — Млеху, які вымусіў прызнаць сябе спадчыннікам свайго брата, узурпаваўшы правы законнага спадчынніка. Пасля страты трона, Тамас адвёў Рубена II у Антыёхію, дзе той сканаў праз некалькі гадоў.

Млех

Асноўны артыкул: Млех

Справу ўмацавання армянскай дзяржавы працягнуў брат памерлага кіраўніка — Млех. Пасля смерці Тароса II, ён, у 1169 годзе ўзурпаваўшы правы непаўналетняга Рубена II (сына і законнага спадчынніка Тароса II), прымусіў прызнаць сябе спадчыннікам свайго брата. Літаральна адразу, пасля смерці свайго цесця Тароса князь Хетум III скасаваў шлюб, заключаны ў свой час для змацавання перамір'я паміж дзвюма дынастыямі. Адразу пасля гэтага Млех беспаспяхова спрабаваў штурмам узяць радавы замак Хетумідаў — Ламброн. Так і не вымусіўшы скарыцца Хетумідаў, Млех, імкнучыся забяспечыць незалежнасць Кілікіі, цалкам змяніў кірунак у знешняй палітыцы. Вырашыўшы раз і назаўжды пакласці канец спробам візантыйцаў і лацінян авалодаць Кілікіяй, ён ідзе на саюз з сірыйскім кіраўніком Нур ад-Дзінам. Млехперанёс сталіцу ў Сіс, з дапамогай новага саюзніка адбіў напад крыжакоў і, разбіўшы візантыйскую армію, выгнаў тых з раўніннай Кілікіі. Праз год у 1175 годзе ў выніку змовы армянскіх князёў Млех быў забіты

Рубен III

Асноўны артыкул: Рубен III

Пасля смерці Млеха, улада ў Кілікіі перайшла не да прамых нашчадкаў, а да яго пляменніка Рубена III, сына забітага візантыйцамі Стэфана. Адначасова з гэтым, у 1175 годзе, Мануіл Камнін, які скарыстаўся смерцю Млеха, зрабіў апошнюю спробу авалодаць Кілікіяй. Для заваявання імператарам была ўведзена армія на чале з яго сваяком Ісакам Камнінам. Аднак у Кілікіі візантыйскі военачальнік, пацярпеўшы шэраг паражэнняў, быў палонены Рубенам. Знаходзячыся ў армянскім палоне Ісак Камнін ажаніўся з дачкой Тароса II, пасля чаго ў 1182 годзе быў выдадзены князю Антыёхіі.
Разбіўшы і канчаткова выгнаўшы візантыйцаў з краіны, Рубен III, занепакоены магчымай пагрозай з боку мусульманскіх кіраўнікоў памежных тэрыторый, ідзе на саюз з крыжакамі. Каб змацаваць гэты саюз, у 1181 годзе, ён ажаніўся з прынцэсай Ізабель дэ Тарон. Адразу пасля гэтага, ведучы свае войскі на Ламброн, ён вырашыў скарыць род Хетумідаў, які не падпарадкоўваўся Рубенідам. Але планам армянскага кіраўніка не наканавана было спраўдзіцца, паход Рубена III таксама, як і паход яго папярэдніка Млеха апынуўся няўдалым. Прыкладна ў гэты ж час пагаршаюцца адносіны з князем Антыёхіі Баэмундам III, які скарыстаўшыся здрадай у атачэнні армянскага князя, бярэ таго ў палон. Вызваліць Рубена Баэмунд пагадзіўся толькі за шэраг тэрытарыяльных саступак на карысць Антыёхіі. Пазней армянскі кіраўнік без асаблівых намаганняў вярнуў страчаныя тэрыторыі, якія Антыёхія ўжо была не ў стане абараніць.

Левон II

Асноўны артыкул: Левон II

Кілікійская Арменія і дзяржавы Крыжакоў — 1190 г.

Пасля таго як у 1187 годзе памёр Рубен III, пераемнікам на троне стаў яго брат Левон II, узыходжанне якога супала з узяццем Іерусаліма Саладзінам. У 1188 годзе ажаніўшыся з лацінскай князёўнай Ізабелай, Левон, імкнучыся зрабіць уладу ў краіне больш цэнтралізаванай, пачаў рэарганізацыю сваёй дзяржавы. Жадаючы пабудаваць сваю дзяржаву на ўзор заходніх, армянскі кіраўнік прыцягваў да сябе на службу еўрапейцаў, якіх прызначаў на важныя дзяржаўныя пасады. Апроч гэтага Левон даў дазвол на вяртанне ў Тарс і Маместыю выгнаных раней лацінскіх царкоўнікаў. Ён спрыяў рыцарскім ордэнам, для знаці і арміі па яго распараджэнні ўводзіліся французскія тытулы, у крыжакоў ім быў запазычаны кодэкс законаў і пададзены прывілеі еўрапейскім гандлярам. Пры гэтым, калі закраналіся інтарэсы армянскай дзяржавы, Левон не вагаючыся нападаў на любую апору еўрапейцаў.

Кіраванне Левона супала з пачаткам трэцяга паходу крыжакоў, у якім прынялі ўдзел чацвёра самых магутных еўрапейскіх манархаў — германскі імператар Фрыдрых I Барбароса, французскі кароль Філіп II Аўгуст, аўстрыйскі герцаг Леапольд V і англійскі кароль Рычард I Ільвінае Сэрца. Германскі імператар, у адрозненне ад іншых манархаў, якія выбралі марскі шлях дастаўкі сваіх армій, аддаў перавагу весці армію сушай. Ён прайшоў праз Дарданэлы, атрымаўшы шэраг перамог, прайшоў праз уладанні сельджукаў і падышоў да Кілікіі. У той час тэрыторыя армянскай дзяржавы ўключала велізарныя ўладанні, заходняя мяжа якіх даходзіла да Ларанды (уключаючы Ісаўрыю і Селеўкію).

Перад пачаткам крыжовага паходу Папа Рымскі Клімент III звярнуўся з пасланнем да каталікоса армян Грыгорыя IV з просьбай дапамагчы праходжанню арміі. Армянская дзяржава паўстала перад складаным выбарам вызначэння сваёй пазіцыі. Педантычнасць пытання складалася ў тым, што на той момант, нягледзячы на папярэднія канфлікты, Кілікія знаходзілася ў нядрэнных адносінах як з хрысціянскім Захадам, так і з мусульманскім Усходам. Падтрымка аднаго з бакоў азначала б аўтаматычнае пагаршэнне адносін з іншым. У выпадкі ж нейтралітэту і адмовы каму-небудзь у падтрымцы, адносіны маглі пагоршыццца з абодвума бакамі канфлікту, што ў сваю чаргу магло пацягнуць за сабой ваенную агрэсію з любога з бакоў. У маі 1190 года, з набліжэннем да заходніх граніц Кілікіі арміі імператара Фрыдрыха I, Левон вырашыў параіцца з Грыгорыем IV, для чаго армянскім кіраўніком да каталікоса была адпраўлена дэлегацыя. Але ёй было не наканавана дабрацца да пункта прызначэння, з-за таго, што рэзідэнцыя каталікоса знаходзілася ў Громкле, якая з'яўлялася ў гэты момант армянскім анклавам у мусульманскіх уладаннях. Дэлегацыя пад кіраўніцтвам Нерсеса Ламбранацы каля Мараша падверглася нападу туркаў, пасля чаго была вымушана вярнуцца. У сваю чаргу імператар да двара армянскага кіраўніка адправіў трох паслоў, якія таксама не дасягнулі мэты. Праз нейкі час, пакідаючы Конью, Фрыдрых атрымаў ліст ад каталікоса, з паведамленнем пра прыём, які рыхтуецца ў яго гонар. Даведаўшыся пра гэта, імператар паведаміў, што ў адказ на патрабаванні Левона вязе каралеўскую карону для армян. Пасля ўваходу імператарскай арміі ў Ісаўрыю, да яе далучылася дэлегацыя знатных армян, пасланая Левонам, які збіраўся выступіць насустрач. Ужо ў дарозе, 10 чэрвеня 1190 года, стала вядома, што Фрыдрых патануў у рацэ. Малодшы сын памерлага імператара апынуўся не здольны працягнуць справу бацькі, і германская армія фактычна выбыла з удзелу ў крыжовым паходзе. Пасля смерці германскага кіраўніка армяне разумелі ўсю важнасць тонкай дыпламатыі ў адносінах з Саладзінам. Менавіта тады і з'явіўся ліст каталікоса, у якім адзначалася, што армяне прыклалі максімум высілкаў для таго, каб адгаварыць праходзіць Фрыдрыха праз Кілікію, што бачыцца цалкам магчымым.

Дзеянні Левона на міжнароднай арэне змяняліся ў залежнасці ад інтарэсаў сваёй краіны. У 1191 годзе карабель Рычарда Львінае Сэрца, які ішоў у Палесціну, пацярпеў крушэнне каля берагоў Кіпра. Кіраўнік вострава Ісак Камнін, адмовіўшы ў дапамозе крыжакам, выклікаў іх лютасць. У выніку чаго Рычард I пры падтрымцы Левона і шэрагу сіньёраў, за месяц скарыў Кіпр. Пасля Кіпрскага паходу Левон вырашыў вярнуць пад свой кантроль галоўны праход, які злучаў Кілікію з Антыёхіяй. Праход кантраляваўся з замка Баграс, які Саладзін адабраў у тампліераў. Даведаўшыся пра будучы наступ германскіх рыцараў, Саладзін пакінуў крэпасць, папярэдне знішчыўшы ўсе фартыфікацыйныя збудаванні. Скарыстаўшыся гэтым момантам Левон займае замак, пасля чаго праводзіць рамонт і ўзводзіць новыя ўмацаванні. Тампліеры, даведаўшыся пра гэта, запатрабавалі ў армянскага кіраўніка аддаць крэпасць, на што Левон адказаў адмовай. У выніку адбыўся разрыў адносін з ордэнам тампліераў і папствам Антыёхіі.

У 1194 годзе Левон каля Баграса паланіў Баэмунда III, для вызвалення якога спатрэбілася асабістае прыбыццё ў Сіс караля Іерусаліма Генрыха Шампанскага. Умовай вызвалення была адмова ад прэтэнзій Баэмунда III на Баграс, і шлюб Алісы, дачкі Рубена III, з Раймондам, старэйшым сынам Баэмунда III. Паводле гэтага ж дагавора магчымы спадчыннік гэтага саюза атрымліваў карону Антыёхіі.

Да канца XII стагоддзя, Левон II стаў самым магутным кіраўніком у рэгіёне. На ўсходзе ўзнікла ідэя армяна-франкскай дзяржавы, на поўдні ў Левона былі цудоўныя адносіны з Амары Лузіньянам, на захадзе ён скарыў амаль усю Ісаўрыю, нарэшце на поўначы, вайна за ўладу паміж спадчыннікамі Кылыч-Арслана прынесла яму мір. Такім чынам, усё спрыяла задуме Левона: прызнанню еўрапейцамі, пабудаванай ім на заходні ўзор дзяржавы — каралеўствам.

Пераўтварэнне ў Царства

Каранацыя князя Левона II у якасці караля Левона I

Левон II (I) — першы кароль Кілікійскай Арменіі

Левону II, які жадаў быць прызнаным і каранаваным паводле заходне-еўрапейскіх традыцый, дасягнуць сваіх мэт было нялёгка. З аднаго боку яму трэба было паспрабаваць не справакаваць разрыў адносін з Візантыяй, а з іншага — неабходна было хоць бы знешне пайсці на саступкі Рымскай царкве, каб укаранаванне некаталіцкага караля было ўхвалена Папам Рымскім. Армянскі кіраўнік, з мэтай дамагчыся свайго, адправіў дэлегацыі да двара Папы Цэлестына III і 31-гадовага імператара Генрыха VI. Адначасова іншая дэлегацыя, якую ўзначальваў Нерсес Ламбранацы, каб уладзіць магчымыя ўскладненні, адправілася ў Канстанцінопаль. Са свайго боку Левон пераканаў армянскіх святароў фармальна прыняць умовы лацінскай царквы, якія не маюць прынцыповага значэння. У канчатковым выніку, дзякуючы сваёй майстэрскай палітыцы, 6 студзеня 1198 года князь Левон II стаў каралём Левонам I, каранацыя была праведзена з вялікай пышнасцю ў Тарсе біскупам Конрадам дэ Хільдэшаймам. Цырымонія праходзіла ў прысутнасці папскага легата Конрада, архібіскупа майнцкага, каталікоса Грыгорыя VI, армянскай знаці, а таксама лацінскіх, грэчаскіх і сірыйскіх саноўнікаў. У той жа час, дзякуючы высілкам Нерсеса Ламбранацы, армянскі кіраўнік атрымаў карону і з Візантыі. Такім чынам, каранацыя Левона стала завяршальным этапам у рэарганізацыі армянскай дзяржавы з княства ў каралеўства.

Левон I

Унутраная палітыка

Ва ўнутранай палітыцы Левон, яшчэ да каранацыі, сутыкнуўся з шэрагам праблем. У прыватнасці, яго не задавольваў рост уплыву і незалежнасць рэлігійнай улады каталікасата ў Громкле, які знаходзіўся ўдалечыні ад Сіса. З мэтай уплыву на яго, у 1193 годзе, пасля смерці каталікоса Грыгорыя IV, ён збіраўся зрабіць галовай Армянскай царквы свайго кузена Нерсеса Ламбранацы. Аднак кандыдатура Левона, вядомая сваёй лацінскай арыентацыяй, была адпрэчана армянскім духавенствам. Пасля гэтага Левон узвёў на прастол пляменніка памерлага каталікоса — Грыгорыя V. Аднак і ён праз год быў скінуты. Кіраўніком армянскай царквы стаў стары Грыгорый VI Апірат, які каранаваў Левона. Пасля яго смерці ў 1203 годзе род Пахлавуні пазбавіўся «манаполіі» на прастол каталікоса. Пераемнікам памерлага стаў Іаан VI з роду Хетумідаў, выбраны, як і Грыгорый V, шляхам царскіх інтрыг, ён неўзабаве ўступіў у канфлікт з армянскім каралём. У выніку апошні ў 1207 годзе скінуў таго з прастола.

Жадаючы пакласці канец роду Хетумідаў, які традыцыйна сапернічаў з яго родам і не падпарадкоўваўся яго ўладзе, Левон сабраў армію і аблажыў Хетума III, які ўмацаваўся ў радавым замку Ламброн. Аднак, як і яго папярэднікі Млех і Рубен III, Левон пацярпеў няўдачу каля сцен крэпасці. Пасля гэтага ён запрашае князя на заключэнне шлюбу паміж двума родамі. Адразу ж па прыбыцці Хетум па загадзе караля быў схоплены і кінуты ў вязніцу.

Пасля каранацыі Левон працягнуў сваю пралацінскую палітыку. Ён заахвочваў прыбыццё лацінян у Кілікію, дзе ім не вагаючыся давяраліся адказныя пасады. Гаспітальерам былі падараваны крэпасці Селіфке, Камардэзіум, Ларанда і інш., а ордэну тэўтонскіх рыцараў - Кубетфорт, Адамадана і інш. Армянскі кароль адкрыў сваю краіну для еўрапейскага гандлю, падаўшы гандлёвыя прывілеі генуэзскім купцам і венецыянцам. Пры двары караля карысталася папулярнасцю французская мова. Сталі выкарыстоўвацца, яшчэ да перакладу на армянскую, напісаныя на старафранцузскай мове пастановы вышэйшага суда Антыёхіі т.зв. «Антыяхійскія асізы».

Вайна за Антыяхійскую спадчыну

Кілікійская Арменія і суседнія дзяржавы ў 1200 годзе

У 1201 годзе памёр кіраўнік Антыяхійскага княства Баэмунд III. Паводле дагавора, заключанага ў 1194 годзе паміж Кілікіяй і Антыёхіяй, на прастол павінен быў узысці Раймунд Рубен — сын старэйшага сына Баэмунда, і армянскай прынцэсы Алісы, якая даводзілася пляменніцай каралю Кілікіі Левону I. Гэта права аспрэчыў малодшы сын памерлага кіраўніка, Баэмунд IV, які жадаў далучэння Антыёхіі не да Кілікіі, а да сваіх уладанняў. Паміж дзвюма дзяржавамі разгарэўся канфлікт. Баэмунд, які пайшоў на абвастрэнне адносін з Папам Рымскім Інакенціем, ставіць у Антыёхіі грэчаскага патрыярха. У сваю чаргу кіраўнік каталіцкай царквы пачынае падтрымліваць армянскага караля. Праз некаторы час папскія легаты, пасланыя Інакенціем, пачалі дэманстраваць відавочна антыармянскія настроі. У 1203 годзе ў адказ на дзеянні папскіх саноўнікаў Левон, аблажыў Антыёхію і выгнаў з Кілікіі ўсіх прадстаўнікоў Папы Рымскага. Адносіны паміж Інакенціем III і Левонам былі канчаткова сапсаваны. Пасля гэта Папа Рымскі адлучыў царкву ад армянскага караля. Аднак, прымаючы да ўвагі нязгоду Левона з умовамі, прапанаванымі Рымам падчас яго каранацыі, армянскага караля гэта не вельмі засмуціла. Літаральна адразу ж, на злосць Папе Рымскаму, Левон арганізаваў прыём у гонар грэчаскага патрыярха Антыёхіі, які наведваў Кілікію

У 1216 годзе Левон заняў Антыёхію, уладу над якой перадаў законнаму спадчынніку, свайму траюраднаму пляменніку Раймунд-Рубену. Але кіраванне апошняга ў Антыёхіі пацярпела фіяска і выклікала абурэнне насельніцтва. Больш за тое, Раймунд-Рубен пасварыўся з братам свайго дзеда - армянскім каралём. Верагодна гэта адбылося з-за таго, што Левон, у якога нарадзілася другая дачка — Забел, вырашыў прызначыць яе спадчынніцай кілікійскага прастола

У 1219 годзе Баэмунд IV захапіў Антыёхію і выгнаў Раймунд-Рубена. У тым жа годзе, прызначыўшы Забел сваёй пераемніцай, памёр і Левон. Армянскаму каралю так і не ўдалося рэалізаваць сваю мару аб аб'яднанні Антыёхіі і Кілікіі ў адзіную дзяржаву

Забел

Узыходжанне

Знаходзячыся на божай пасцелі, Левон паспеў прамовіць імя свайго спадчынніка, ім аказалася яго дачка Забел. Рэгентам малалетняй каралевы быў прызначаны Атом Баграскі, але ўжо праз некалькі месяцаў, у 1220 годзе, ён быў забіты. Пасля гэтага рэгентам стаў Канстанцін Пайл з роду Хетумідаў. Але не ўсім прыйшлася даспадобы апошняя воля памерлага цара. Правы Забел на трон аспрэчылі Раймунд-Рубен — траюрадны пляменнік памерлага цара, і Іаан дэ Брыен — муж Стэфаніі, дачкі Левона ад першага шлюбу. Унутры Кілікійскага царства правы Забел на прастол не аспрэчваліся, таму армянская знаць падтрымала законную спадчынніцу прастола. У выніку верныя Левону князі схапілі і кінулі Раймунда-Рубена ў вязніцу, а праз нейкі час, пасля таго як на шляху ў Кілікію памерлі жонка і сын Іаана, той таксама перастаў прэтэндаваць на армянскі трон

Шлюб з Філіпам Антыяхійскім

Неўзабаве, з мэтай умацавання дзяржавы, рэгентам было вырашана выдаць Забел замуж за Філіпа, аднаго з сыноў кіраўніка Антыёхіі Баэмунда IV. Галоўнай умовай пры заключэнні шлюбу было патрабаванне рэгента Канстанціна аб прыняцці жаніхом армянскага веравызнання і паважлівага стаўлення да армянскіх традыцый. Філіп пагадзіўся, пасля чаго ў чэрвені 1222 года ў Сісе адбыўся шлюб Філіпа Антыяхійскага і Забел. Філіп быў прызнаны прынц-кансортам Кілікіі, аднак не стрымаў свайго абяцання і грэбліва ставіўся да армянскіх традыцый, закранаючы нацыянальныя пачуцці армян. Філіп праводзіў большую частку свайго часу ў Антыёхіі, пры гэтым адкрыта спрыяў лацінскім баронам. Дзеянні Філіпа выклікалі незадаволенасць як у народа так і ў знаці Кілійскага царства. У выніку праз тры гады ён быў кінуты ў вязніцу, дзе і памёр.

Шлюб з Хетумам I. Пераход улады ад Рубенідаў да Хетумідаў

У 1226 годзе рэгент, нягледзячы на супраціўленне Забел, пры блаславенні новага каталікоса Канстанціна I, выдаў яе за муж за Хетума, аднаго са сваіх малодшых сыноў. Такім чынам Кілікія атрымала новага цара Хетума I, які стаў заснавальнікам другой кілікійскай каралеўскай дынастыі. Такім чынам, раз і назаўсёды паклаўшы канец ранейшаму суперніцтву двух родаў, у царстве адбыўся пераход улады ад Рубенідаў да Хетумідаў. Узыходжанне на прастол традыцыйна лаяльных да Візантыі Хетумідаў першапачаткова пацягнула за сабой паслабленне сувязей Кілікіі з папствам і лацінскімі дзяржавамі. Пасля шлюбу ўсё яшчэ дзеючы рэгент Канстанцін Пайл прызначыў вярхоўным галоўнакамандуючым свайго старэйшага сына, аўтара армянскага перакладу «Антыяхійскіх асізаў», Смбата Спарапета. Пры гэтым, нягледзячы на складанае замежнапалітычнае становішча, рэгенту ўдалося захаваць мірныя адносіны з усімі сваімі суседзямі, уключаючы сельджукаў.

Хетум I

Хетум I, паступова сталеючы, засяродзіў усю ўладу ў сваіх руках, стаўшы паводле ацэнкі сучасных гісторыкаў «адной з самых бліскучых постацей ва ўсёй армянскай гісторыі». Яго працяглае кіраванне супала з не менш працяглым кіраваннем духоўнага лідара армян Канстанціна I, які сядзеў у Громкле. За час свайго знаходжання ва ўладзе, дзейнасць Хетума была адзначана выдатнымі поспехамі ва ўсіх абласцях. У сферы культуры, адзначаўся росквіт творчасці мініяцюрыстаў, сярод якіх быў самы вядомы прадстаўнік школы мініяцюрыстаў з Громклы — Тарос Раслін. Рэформы ў сферы камерцыі прывялі да хуткага развіцця гандлёвых сувязяў па ўсіх азімутных кірунках, у выніку чаго ўзрасла роля і значэнне аднаго з галоўных портаў царства — порта Аяс. Немалых поспехаў дамогся армянскі цар і ў знешняй палітыцы. Праяўленую ім мудрасць, у поўным узрушэнняў XIII стагоддзі, высока ацаніў Рэнэ Грусэ. Гаворачы пра Хетума, французскі гісторык адзначаў:

Гісторыя павінна вітаць у яго асобе аднаго з самых яскравых, самых магутных палітычных геніяў Сярэднявечча

Кілікійска-мангольскія адносіны

Хетум I (справа) у Каракаруме

У 1243 годзе турэцкія войскі былі разбіты ў бітве пры Кёсэ-дагу мангола-татарамі, якія прыйшлі з Усходняй Азіі на чале з Байджу-наёнам. Куды больш магутныя манголы, расправіўшыся з ранейшымі ворагамі армянскіх дзяржаў, сталі пагрозай Кілікійскаму армянскаму каралеўству. Хетум I, па парадзе шэрагу князёў ужо спустошанай манголамі Вялікай Арменіі, і асабліва армянскага князя Хачэна Гасан-Джалала, вырашыў заключыць саюз з імперыяй манголаў. З гэтай мэтай, кароль Хетум адпраўляе свайго старэйшага брата Смбата Спарапета ў мангольскую сталіцу Каракарум.

У 1251 годзе ўнук Чынгісхана Менгу стаў вялікім ханам манголаў. Заняўшы трон, ён для пацверджання вернасці запрашае да сябе ў госці Хетума I. Армянскі кароль, не доўга думаючы, прымае запрашэнне, і літаральна адразу ж, у 1254 годзе, адпраўляецца ў дарогу. Ён прайшоў праз Каўказ, абмінуўшы Каспійскае мора па паўночнай яго мяжы, і ў канчатковым выніку дасягнуў стаўкі Менгу. Хетум I правёў у гасцях у хана пятнаццаць дзён, атрымаўшы вызваленне ад падаткаў і гарантыі ваеннай дапамогі, ён вярнуўся ў Кілікію. На шляху з Каракарума Хетум I правёў шэраг сустрэч з братам Менгу, кіраўніком мангольскай Заходняй Азіі, Хулагу. Апошні праз некалькі гадоў стаў першым кіраўніком персідскага ільханата, адной з чатырох дзяржаў, якія ўтварыліся пасля распаду імперыі Чынгісхана. Хулагу, быўшы жанатым з хрысціянкай, з прыязню ставіўся да хрысціян. Яго палітыка, працягнутая сынам і ўнукам, на працягу амаль паўстагоддзя забяспечвала адносную бяспеку Кілікійскай армянскай дзяржаве. У 1255 годзе падарожжа Хетума завяршылася, абмінуўшы Каспій з поўдня, ён дасягнуў сваёй сталіцы — Сіса.

Армяна-мангольскі саюз быў вельмі дальнабачным ходам Хетума I, які быў добрым дыпламатам і дзякуючы гэтаму саюзу забяспечыў бяспеку сваёй дзяржаве і ў пэўным сэнсе стаў саветнікам па хрысціянстве пры хане.

Уварванне егіпецкіх мамлюкаў

У 1260 годзе мангольскія войскі пад правадырствам Хулагу, у саюзе з Хетумам I і яго зяцем Баэмундам VI, па чарзе захапілі Халеб і Дамаск. Неўзабаве, пытанне аб пераходзе па спадчыне прастола мангольскай імперыі пасля смерці Менгу вымусіла Хулагу вярнуцца ў Манголію. На чале мангольскіх войскаў быў пакінуты хрысціянін Кітбука, які неўзабаве пасля ад'езду Хулагу ў бітве пры Айн-Джалуце пацярпеў разгромнае паражэнне ад мамлюкаў. Поспех апошніх стаў магчымы дзякуючы таму, што крыжакі Акры прапусцілі мамлюкаў праз свае ўладанні. Для кілікійскіх армян паражэнне манголаў прывяло да вялікіх ускладненняў: Тэбрыз, у якасці памежнага пункта стаў для манголаў больш важным, чым больш аддаленае кілікійска-сірыйскае ўзбярэжжа.

Бітва армян з мамлюкамі. Прынц Тарос забіты (справа ўнізе), прынц Левон III (будучы кароль Левон II) — захоплены ў палон (у цэнтры)

Пасля паражэння саюзных Кілікіі манголаў, армянская дзяржава паспяхова адбівала каля Таўрскага хрыбта напады сельджукаў і караманідаў. Аднак сапраўдная пагроза кілікійскаму царству зыходзіла ад егіпецкіх мамлюкаў. Усведамляючы небяспеку Хетум I адпраўляецца ў Тэбрыз прасіць дапамогі ў Абага, сына памерлага ў 1265 годзе Хулагу. Тым часам мамлюкі даведаўшыся пра адсутнасць армянскага караля, распачалі свой першы набег на Кілікію. У 1266 годзе імі быў захоплены паўночны праход Аманскіх гор, у бітве каля якога армянскай арміяй камандаваў Смбат. У складзе войскаў апошняга ў бітве ўдзельнічалі двое дзяцей армянскага караля — Левон III (у будучым каранаваны як Левон II) і Тарос. Тарос быў забіты ў бітве, а Левон узяты ў палон. Мамлюкі нанеслі паражэнне армянскай дружыне і ўпершыню ўварваліся ў межы Кілікіі, спустошыўшы яе.

Вярнуўшыся, Хетум I заспеў Кілікію спустошанай да Аданы. Жадаючы вярнуць свайго сына, армянскі кароль звярнуўся да кіраўніка мамлюкаў Бейбарса. За Левона, палоненага прынца, той апроч выкупу запатрабаваў, каб армянскі кароль замовіў перад Абагам пра вызваленне свайго сябра, захопленага манголамі ў Халебе. Выканаўшы абяцанні, і вызваліўшы тым самым сына з палону, Хетум у 1269 годзе адрокся ад прастола і сышоў у манастыр, дзе праз год сканаў.

Левон II

Левон II, узыйшоўшы на прастол у перыяд адноснага зацішша, працягнуў палітыку свайго бацькі. У вобласці гандлю ён дараваў прывілеі каталонскім купцам, а таксама аднавіў прывілеі італьянцаў. У знешняй палітыцы, ён як бацька, аддаваў прыярытэт армяна-мангольскаму саюзу. Пачатковы перыяд кіравання Левона II адзначыўся новым уздымам культурнага і эканамічнага жыцця краіны. У 1271 годзе праз кілікійскае царства прайшоў вядомы падарожнік Марка Пола, які з захапленнем апісаў дзейнасць армянскага порта Аяс. У сваёй кнізе ён адзначае:

«У армян ёсць горад каля мора, якое называюць Лаяс, дзе адбываецца вялікі гандаль, таму, Вы павінны ведаць, усе віды спецый, шаўкавістых і плеценых золатам тавараў і іншых каштоўных тавараў прынесеных адусюль у гэты горад. Гандляры Венецыі і Генуі і іншых краін прыязджаюць у гэта месца, каб прадаць і купіць тавары. І хто б не жадаў падарожнічаць на Усход, так ці інакш стане гандляром гэтага горада»

Аднак спакойнае жыццё дзяржавы доўжылася не доўга. У 1275 годзе мамлюкскі султан Бейбарс I, несучы новыя разбурэнні, ізноў пайшоў вайной на Кілікію. Праз год ужо цюркскія плямёны імкнуліся ўварвацца ў армянскую дзяржаву, але былі спынены армянскім войскам на чале з палкаводцам Смбатам Спарапетам. Апошні атрымаў перамогу коштам свайго жыцця. У 1281 годзе армяна-мангольскае войска пад камандаваннем кілікійскага караля Левона II і брата хана Абагі Менгу-Цімура, пайшлі вайной на султана мамлюкаў Калауна. Вырашальная бітва адбылася ў сірыйскім горадзе Хомс. Армяна-мангольскія войскі, у выніку адмовы крыжакоў ад удзелу ў бітве, прайгралі бітву. Паражэнне альянсу мела катастрафічныя наступствы для рэгіёна: Левон не маючы больш сіл весці вайну, у 1285 годзе, у абмен на саступкі з армянскага боку, заключае дзесяцігадовы мірны дагавор з мамлюкамі. Адначасова з гэтым моцна слабее мангольская прысутнасць у рэгіёне. Захоп мамлюкамі дзяржавы крыжакоў, якія выказалі нейтралітэт падчас бітвы пры Хомсе, быў пытаннем часу.

У 1289 годзе памірае Левон II. Праз два гады, у маі 1291 года, сын і пераемнік Калауна захоплівае Акру. Хрысціянская прысутнасць на Усходзе абмяжоўваецца лацінскім Кіпрам і Армянскай Кілікіяй.

Хетум II

Узмацненне пазіцый каталікоў

Хетум II, які быў францысканцам, з першых сваіх дзён знаходжання ў ролі кіраўніка дзяржавы павёў відавочную пра-лацінскую палітыку. Утоенае імкненне да каталізацыі каралеўства з боку Рыма, прыняло цяпер адкрыты характар. У 1289 годзе, з дапамогай Хетума II, папскім легатам удалося зрушыць супрацьстаялага каталікам каталікоса Канстанціна II, а яго месца заняў больш падатлівы Сцепанос IV.

У маі 1292 года, у выніку захопу мамлюкамі рэзідэнцыі кіраўніка армянскай царквы — крэпасці Громкла, быў палонены каталікос усіх армян Сцепанос IV. Яго пераемнік Грыгар VII, перакананы прыхільнік падпарадкавання Рыму, перанёс стаўку каталікоса ў сталіцу кілікійскага каралеўства горад Сіс. Гэта падзея мела сур'ёзныя наступствы. Духоўныя асобы страцілі сваю незалежнасць ад часовай пра-лацінскай улады, а некаторыя кіраўнікі армянскай царквы, зведаўшы ўплыў, сталі патроху схіляцца да каталіцтва, і тым самым увайшлі ў канфлікт з насельніцтвам і асноўнай часткай армянскага духавенства.

Канец саюза з манголамі

У 1293 годзе Хетуму II коштам саступак тэрыторый на ўсходзе краіны ўдалося пазбегнуць уварвання егіпецкіх мамлюкаў у сваё каралеўства і тым самым атрымаць невялікую перадышку. Прыкладна ў гэты ж час прыйшла вестка пра тое, што візантыйскі імператар жадае ўзяць у жонкі сястру кілікійскага караля. Разумеючы, што падобны шлюб дапаможа здабыць новых саюзнікаў, армянская дэлегацыя выехала ў Канстанцінопаль, дзе ў храме Св. Сафіі 16 студзеня 1294 года адбыўся шлюб кілікійскай прынцэсы Рыты з візантыйскім імператарам Міхаіла IX Палеалога.

У 1295 годзе, у персідскім ільханаце адбыўся пераварот. Да ўлады прыйшоў Газан, адзін з сыноў Аргуна. Хетум, адправіўшыся да яго, атрымаў пацверджанне саюза і сумесных ваенных дзеянняў супраць мамлюкаў. Але Газан-хан разумеючы, што не можа кіраваць мусульманскім народам не прыняўшы яго рэлігіі, у канцы стагоддзя, прымае іслам. Пазней яго пераемнікі прыйдуць да змены традыцыйнай знешняй палітыкі: такім чынам першым ільхан-мусульманін — Газан-хан, стане апошнім з ільханаў саюзнікаў армян. У 1299 годзе ў бітве пры Хомсе армянская армія разам з мангольскай разбіваюць армію егіпецкіх мамлюкаў. Газан-хан займае Сірыю, а армяне вяртаюць усе старчаныя раней тэрыторыі. Але неўзабаве, пасля ад'езду ільхана, мамлюкі выбіваюць манголаў з Сірыі. Апошнія некалькі разоў спрабавалі вярнуць страчаныя землі, але кожны раз іх паход цярпеў няўдачу. Акрамя таго, пасля смерці Газан-хана ў 1304 годзе, «кілікійска-мангольскі» саюз спыніў сваё існаванне, і ніводны мангольскі кіраўнік больш не выступаў супраць мамлюкаў. Мамлюкі ў сваю чаргу зноў сталі пагражаць Кілікіі: у 1302-м, а затым у 1304 годзе яны захапілі ўсе землі, якія армяне вярнулі пасля Хомскай бітвы .

Апошняе дзесяцігоддзе XIII стагоддзя адзначылася кардынальнай зменай суадносін сіл на Блізкім Усходзе. У самым пачатку XIV стагоддзя, пасля прыняцця мангольскімі ільханамі ісламу, «армяна-мангольскі» саюз спыніў сваё існаванне. Пагроза навісала над армянскім каралеўствам: з захаду пагражалі туркі-караманіды, а з усходу мамлюкі. З саюзнікаў у рэгіёне ў Кілікіі заставаўся толькі Кіпр, у той час як на захадзе ідэя новага «Крыжовага паходу» паступова згасала.

Барацьба за ўладу. Пераход трона ад брата да брата

У 1293 годзе, праз чатыры гады пасля прыходу да ўлады, Хетум зракаецца ад трона і сыходзіць у францысканскі манастыр. Каралём становіцца яго родны брат Тарос. Аднак апошні валадарыў не доўга, і, магчыма, не быў нават каранаваны. Праз год ён вяртае прастол Хетуму II, які вярнуўся з манастыра. У 1296 годзе Хетум са сваім братам Таросам адпраўляюцца ў Канстанцінопаль. Скарыстаўшыся іх адсутнасцю, іншы брат Смбат, абвясціў сябе каралём. У гэтай сітуацыі на яго бок пераходзіць каталікос Грыгар VII, які спадзяваўся на тое, што новы кіраўнік падтрымае яго пра-лацінскія памкненні. Зрынуты кароль Хетум II, жадаючы вярнуць уладу, стаў шукаць падтрымкі ў Візантыі, у той жа час Смбат адправіўся да Газан-хана і ажаніўся з яго сваячкай. Па вяртанні Смбат кінуў у вязніцу сваіх братоў Хетума II і Тароса, апошні памірае ў зняволенні. Неўзабаве, у 1298 годзе, на палітычнай арэне з'яўляецца чацвёрты брат — Кастандын II, які, скінуўшы Смбата, займае яго трон. У гэты ж час мамлюкі, падвяргаючы спусташэнню краіну, ізноў урываюцца ў Кілікію, і адыходзяць толькі пасля таго, як ім былі саступлены ўсе ўсходнія крэпасці краіны. Каралеўства на ўсход ад Пірамоса больш не было абаронена. Агулам Кастандын кіраваў краінай каля года, пасля чаго саступіў месца Хетуму, якога ён выпусціў, як толькі прыйшоў да ўлады. Хетум II, які ізноў узяў стырны кіравання ў свае рукі, прымірыўшы братоў, адпраўляе Кастандына і Смбата ў Канстанцінопаль.

Гл. таксама

• Кілікія — гісторыка-геаграфічная вобласць на паўднёвым усходзе паўвострава Малая Азія
• Рубеніды — першая княжацкая, а затым каралеўская дынастыя Кілікійскай Арменіі
• Хетуміды — другая каралеўская дынастыя Кілікійскай Арменіі
• Лузіньяны — трэцяя і апошняя каралеўская дынастыя Кілікійскай Арменіі

Літаратура

• Сукиасян А. История Киликийского армянского государства и права. — Ереван: Митк, 1969.
• Мутафян К. Последнее королевство Армении = Le Royaume Arménien de Cilicie, XIIe-XIVe siècl. — «Mediacart», 2009. — 161 с. — ISBN 978-5-9901129-5-7.
• Gabriel Sheffer. Diaspora politics: at home abroad. — Cambridge University Press, 2003. — 308 с. — ISBN 0521811376, 9780521811378.
• Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л.: Наука, 1949. — 35 с.
• Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — Свердловск: 1975. — В. 11. — С. 124-132.
• Степаненко В. П. Византия в международных отношениях на Ближнем Востоке (1071-1176). — Свердловск: Изд-во Уральского университета, 1988. — 218 с.
• Степаненко В. П. Государство Филарета Варажнуни (1071—1084/86 гг.) // Античная древность и средние века. — Свердловск: 1988. — В. 12. — С. 86-103.
• Степаненко В. П. Из истории международных отношений на Ближнем Востоке XII в. Княжество Васила Гоха и Византия // Античная древность и средние века. — Свердловск: 1980. — В. 17. — С. 34-44.
• Степаненко В. П. «Совет двенадцати ишханов» и Бодуэн Фландрский. К сущности переворота в Эдессе (март 1098 г.) // Античная древность и средние века. — Свердловск: 1985. — В. 22. — С. 82-92.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Кілікійскае царства
• Армянскія княствы ў Кілікіі (1080—1198 гг.)
• Манеты Кілікійскага царства