Левыя (палітыка)

У палітыцы левымі традыцыйна завуцца шматлікія кірункі і ідэалогіі, мэтай якіх з’яўляюцца (у прыватнасці) сацыяльнае раўнапраўе і паляпшэнне жыццёвых умоў для найменш прывілеяваных слаёў грамадства. Да іх адносяць сацыялізм, сацыял-дэмакратыю, сацыяльны лібералізм, камунізм, анархізм. Супрацьлегласцю з’яўляюцца правыя.

Увогуле левыя імкнуцца да ўсталявання роўных умоў для ўсіх людзей, незалежна ад нацыянальнай, этнічнай, палавой і іншай прыналежнасці — паводле ідэалаў Вялікай Французскай рэвалюцыі «Свабода, роўнасць, братэрства» (фр.: liberté, égalité, fraternité).

Гісторыя

Паседжанне якабінскага клуба (1791)

Тэрміны «правыя» і «левыя» ўпершыню з’явіліся ў французскім Нацыянальным сходзе часоў Вялікай Французскай рэвалюцыі. У ім узніклі тры кірункі: справа сядзелі фельяны — прыхільнікі канстытуцыйнай манархіі; у цэнтры сядзелі жырандысты — умераныя прыхільнікі рэспублікі; злева сядзелі якабінцы, якія выступалі за радыкальныя пераўтварэнні. Такім чынам, першапачаткова правымі звалі тых, хто хацеў захаваць існае становішча (кансерватараў), а левымі — тых, хто выступаў за змены (радыкалаў).

Да сярэдзіны XIX стагоддзя лібералы, якія выступалі як за палітычныя свабоды, так і за свабоду прадпрымальніцтва, разглядаліся як левыя. Але затым, з развіццём сацыялістычных ідэй, левымі сталі зваць перш за ўсё іх прыхільнікаў, якія імкнуліся да сацыяльнай роўнасці. Да левых адносілі сацыял-дэмакратаў, анархістаў, анарха-сіндыкалістаў.

Калі ў першай палове XX стагоддзя з найбольш радыкальнага крыла сацыял-дэмакратыі вылучыліся камуністычныя партыі, то іх таксама адносілі да левых («крайне левых»). Аднак левыя традыцыйна выступалі за пашырэнне дэмакратыі і палітычных свабод, а камуністы, якія прыйшлі да ўлады спачатку ў Расіі ў 1917 г., а затым і ў шэрагу іншых краін, былі праціўнікамі буржуазнай дэмакратыі і палітычных свабод капіталістычнага грамадства (пры гэтым усталяванне дыктатуры рабочага класа, паводле іх меркавання, дазваляе значна пашырыць дэмакратыю, паколькі яна становіцца дэмакратыяй большасці народа).

Погляды шэрагу тэарэтыкаў камунізму, якія прызнавалі прагрэсіўнае значэнне Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Расіі, але падвяргалі крытыцы яе развіццё, а некаторыя нават адпрэчвалі сацыялістычны характар бальшавізму, бачачы ў ім дзяржаўны капіталізм, сталі зваць левым камунізмам. Левая апазіцыя ў РКП(б) і УКП(б) у 1920-я гады выступала за ўнутрапартыйную дэмакратыю, супраць «нэпмана, кулака і бюракрата»

Рабочы, які разбівае ланцугі (сімвал Камінтэрна)

Крытыка сталінізму на XX з’ездзе КПСС, новы савецкі курс на эканамічнае развіццё пры палітыцы «мірнага суіснавання» з капіталістычнымі краінамі выклікалі незадаволенасць лідара Камуністычнай партыі Кітая Маа Цзэдуна і лідара Албанскай партыі працы Энвера Ходжа. Палітыка кіраўніка КПСС М. С. Хрушчова была названа імі рэвізіянісцкай. Шматлікія камуністычныя партыі Еўропы і Лацінскай Амерыкі ўслед за савецка-кітайскім канфліктам раскалоліся на групы, арыентаваныя на СССР, і «антырэвізіянісцкія» групы, арыентаваныя на Кітай і Албанію. У 1960—1970-я гады мааізм карыстаўся значнай папулярнасцю сярод левай інтэлігенцыі на Захадзе, але страціў папулярнасць пасля смерці Маа і з’яўлення крытычных матэрыялаў пра яго палітыку.

У 1960-х гадах у Заходняй Еўропе і ЗША з’явіліся так званыя «новыя левыя», якія супрацьпаставілі сябе «старым левым». Яны выражалі пратэст супраць бездухоўнасці «грамадства спажывання», абезасобленасці масавай культуры, уніфікацыі чалавечай асобы і выступалі за «прамую дэмакратыю», свабоду самавыяўлення, нонканфармізм. Сацыяльнай базай «старых левых» быў прамысловы пралетарыят, а таксама сялянства. Новыя левыя лічылі, у тым ліку ў сувязі з гэтым, «старых левых» састарэлымі і безперспектыўнымі, прынамсі адносна краін Першага і Другога свету, у якіх пралетарыят і сялянства ўсё больш страчвалі свае пазіцыі, саступаючы новым тыпам рабочых постіндустрыяльнага грамадства.

У сувязі з тым, што двухполюсная палітычная шкала («правыя» і «левыя») не дазваляе карэктна адлюстраваць погляды як на ролю дзяржавы ў кантролі жыцця грамадства, так і на ролю дзяржавы ў забеспячэнні сацыяльнай роўнасці, то ўсё часцей выкарыстоўваецца чатырохполюсная шкала (дыяграма Нолана), прапанаваная амерыканскім лібертарыянцам Дэвідам Ноланам у 1970 г.:

• кансерватары (прыхільнікі прагматызму, іерархічнасці, арганізаванасці і перавагі дзяржавы над асобай);
• лібералы (прыхільнікі індывідуалізму, роўнасці і талерантнасці);
• лібертарыянцы (прыхільнікі мінімальнага ўмяшання дзяржавы ў жыццё грамадства);
• аўтарытарысты (прыхільнікі цвёрдага кантролю дзяржавы за жыццём грамадства і прыхільнікі ўдзелу дзяржавы ў пераразмеркаванні даходаў ад багатых да бедных).

У эпоху перабудовы ў апошнія гады існавання СССР паняцці «правізны» і «левізны» нярэдка ўжывалася ў сэнсе, процілеглым прынятаму на Захадзе. Так, лібералаў і антыкамуністаў часта называлі «левымі», а традыцыйных артадаксальных камуністаў — «правымі».

Традыцыйныя крытэрыі вызначэння «левых» і «правых»

Традыцыйны кірунак ад левых да правых вызначаецца ў адносінах да падтрымкі:

• прыватнай уласнасці;
• узмацнення эксплуатацыі чалавека чалавекам;
• умацавання ўлады;
• фактычнага замацавання нераўнапраўя: сацыяльнай, палавой, рэлігійнай, нацыянальнай і таму падобнай няроўнасці;

У гэтым выпадку прыналежнасць да левых вызначаецца па стаўленню да:

• абагульнення грамадскіх па сваёй сутнасці сродкаў вытворчасці;
• недапушчальнасці эксплуатацыі;
• памяншэння ці абмежавання ўлады, дзяржаўнага гвалту;
• павелічэнню ступені сацыяльнага, палітычнага, рэлігійнага, палавога, нацыянальнага і гэтак далей раўнапраўя і свабоды асобы.

Гл. таксама

• Цэнтрызм, палітыка
• Палітычныя перакананні
• Левы фашызм

Літаратура

• Сиринелли Ж.-Ф., Берстайн С., Русселье Н. (Париж) Левая традиция во Франции: прошлое, настоящее, будущее. Интервью Г. Н. Канинской // Французский ежегодник 2009. М., 2009.
• Михаэль Дорфман Левым нужен свой миф Архівавана 4 сакавіка 2016.

Спасылкі

• The Political Compass Тэст, які дапамагае суаднесці ўласныя погляды з палітычнай пазіцыяй вядомых дзеячаў. (англ.) (ісп.)