Чацвярцічны перыяд

Чацвярцічны перыяд, або квартэр, або антрапаген — геалагічны перыяд, сучасны этап гісторыі Зямлі, завяршае кайназой. Пачаўся 2,588 мільёна гадоў назад, працягваецца па гэты дзень.

Гэта самы кароткі геалагічны перыяд, але менавіта ў ім сфарміравалася большасць сучасных формаў рэльефу і адбылося шмат важных (з пункту гледжання чалавека) падзей гісторыі Зямлі, найважнейшыя з якіх — ледавіковая эпоха і з'яўленне чалавека. Працягласць чацвярцічнага перыяду такая малая, што звычайныя метады адноснага і ізатопнага вызначэння ўзросту часта недастаткова дакладныя і адчувальныя. На такім кароткім інтэрвале часу прымяняецца перш за ўсё радыёвугляродны аналіз  (руск.) і іншыя метады, заснаваныя на распадзе кароткачасовых ізатопаў. Спецыфіка чацвярцічнага перыяду па параўнанні з іншымі геалагічнымі перыядамі выклікала да жыцця асаблівую галіну геалогіі — чацвярцічную.

Чацвярцічны перыяд падзяляецца на дзве эпохі: Плейстацэн і Галацэн.

Сістэма Аддзел Ярус Узрост, у млн гадоў
Чацвярцічны Галацэн 0-0,0117
Плейстацэн Позні 0,0117-0,126
Сярэдні 0,126-0,781
Ранні 0,781-1,806
Гэлазскі 1,806-2,588
Неаген Пліяцэн Пьячэнцкі больш

Плейстацэн правіць

Плейстацэн (2,588 млн. – 11,7 тыс. гадоў таму) — час вялікіх зледзяненняў. У гэтай геалагічнай эпосе суровыя ледніковыя эпохі чаргаваліся з адносна цёплымі міжледнікоўямі. У цэлым, клімат плейстацэну падчас мінулых міжледніковій практычна ідэнтычны сучаснаму, але жывёльны свет адрозніваецца: напрыклад, па заканчэнні плейстацэну вымерлі многія прадстаўнікі тундрастэпу або паўднёваамерыканскіх Памп (часткова з-за кліматычных перамен, часткова з-за палявання з боку старажытных людзей): у Паўднёвай Амерыцы зніклі браняносец дэдзікурус, гіганцкая саблязубая котка Smilodon populator (сміладон), капытныя макраухэнія, лянівец мегатерый; у Паўночнай Амерыцы знікаюць апошні прадстаўнік птушак-тыранаў ці фараракаў (фараракас) — тытаніс Уолера, дзясяткі відаў абарыгенных капытных, уключаючы амерыканскіх коней, вярблюдаў, стэпавых пекары, разнастайных аленяў, віларогавых «антылоп» і быкоў; тундрастэп Еўразіі і збольшага Аляскі / Канады пазбавілася такіх жывёл, як мамант, шарсцісты насарог, вялікарогі алень, пячорны мядзведзь і пячорны леў. Акрамя таго, неандэртальцы не вытрымалі канкурэнцыі з краманьёнцы і вымерлі (магчыма, былі знішчаны імі).

Галацэн правіць

Галацэн (пачаўся 11,7 тыс. гадоў таму і працягваецца да гэтага часу) — тыповая міжледніковая эпоха з адносна стабільным кліматам. Пачатак галацэну характарызуецца выміраннем вялікай колькасці відаў жывёл, а сярэдзіна — станаўленнем чалавечай цывілізацыі і пачаткам яе тэхнічнага развіцця. Змены ў складзе фаўны на працягу гэтай эпохі былі адносна невялікія, але канчаткова вымерлі такія жывёлы, як мамант або мегатэрый, у апошнія некалькі сотняў гадоў чалавек таксама знішчыў многія віды жывёл (напрыклад, дронта, эпіорніс, стэлерава карова). Каля 70 гадоў таму клімат стаў некалькі цяплей (звычайна гэта звязваюць з прамысловай дзейнасцю чалавека, як мяркуецца, якая выклікала т. н. глабальнае пацяпленне), расталі Паўночнаамерыканскі і Еўраазіяцкі кантынентальныя ледавікі, распалася Арктычнае ледніковае покрыва, завяршылі існаванне многія горныя ледніковыя шчыты, засталіся толькі шчыты каля палярных шапак (Грэнландыя, Антарктыда). З XX стагоддзя пачалося развіццё генетыкі і геннай інжынерыі (не выключана, што далейшы прагрэс гэтай навукі дасць магчымасць уваскрэсіць некаторыя вымерлыя віды жывёл плейстацэну).

Жыццё ў чацвярцічным перыядзе правіць

Гэта самы кароткі геалагічны перыяд, але менавіта ў чацвярцічным перыядзе сфарміравалася большасць сучасных формаў рэльефу і адбылося мноства істотных падзей у гісторыі Зямлі (з пункту гледжання чалавека), найважнейшыя з якіх — ледавіковая эпоха і з'яўленне чалавека. Працягласць чацвярцічнага перыяду такая малая, што звычайныя палеанталагічныя метады адноснага і ізатопнага вызначэння ўзросту апынуліся недастаткова дакладныя і адчувальныя. На такім кароткім інтэрвале часу прымяняецца перш за ўсё радыёвугляродны аналіз і іншыя метады, заснаваныя на распадзе кароткачасовых ізатопаў. Спецыфіка чацвярцічнага перыяду па параўнанні з іншымі геалагічнымі перыядамі выклікала да жыцця асаблівую галіну геалогіі - чацвярцічную.

Навуковыя супольнасці, якія займаюцца вывучэннем чацвярцічнага перыяду правіць

Галоўнай грамадскай арганізацыяй, якая аб'ядноўвае некалькі тысяч спецыялістаў па разнастайных галінах ведаў пра чацвярцічным перыядзе, з'яўляецца Міжнародны саюз па вывучэнню чацвярцічнага перыяду. INQUA быў створаны ў 1928 годзе і з таго часу раз у чатыры гады збірае кангрэсы, якія праводзяцца ў розных краінах. У якасці краін-удзельніц INQUA ў супольнасць уваходзяць нацыянальныя камітэты або камісіі.

Заснавальнікам беларускай школы геолагаў-чацвярцічнікаў з'яўляецца М. М. Цапенка[1].

У Расіі Камісію па вывучэнню чацвярцічнага перыяду РАН шмат гадоў узначальвае прафесар Ю. А. Лаўрушын (Геалагічны інстытут РАН).

Камісіі і навуковыя групы праводзяць свае сімпозіумы, структураваныя больш вузка: напрыклад, канферэнцыя па праблемах вывучэння лёсаў, камісія па кантынентальнай палеагідралогіі, найноўшай тэктоніцы і іншыя. Самы апошні Кангрэс INQUA быў праведзены ў канцы ліпеня 2011 года ў горадзе Берне, Швейцарыя. Гэты, 18-ы па ліку, кангрэс сабраў больш за 2 тысяч удзельнікаў з 75 краін свету.


Зноскі

  1. Цапенко Маргарита Мстиславовна // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 663. — 737 с.

Літаратура правіць

  • Иорданский Н. Н. Развитие жизни на земле. — М.: Просвещение, 1981.
  • Короновский Н.В., Хаин В.Е., Ясаманов Н.А. Историческая геология : Учебник. — М.: Академия, 2006.
  • Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984.
  • Ясаманов Н.А. Древние климаты Земли. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985.
  • Ясаманов Н.А. Популярная палеогеография. — М.: Мысль, 1985.