Вайна на моры (Першая сусветная вайна)

Ваенныя дзеянні на моры ў Першую сусветную вайну ў асноўным складаліся ў марской блакады флатамі Антанты Германіі і спробах Германіі парушыць брытанскае і французскае суднаходства з дапамогай падводных лодак і рэйдэраў.

Першая сусветная вайна
Лінкар каралеўскага флоту HMS «Irresistible», апускаючыся пасля выбуху марской міны у бітве ў Дарданэл
Дата 28 ліпеня 191411 лістапада 1918
Месца Еўропа, Афрыка і Блізкі Усход (нядоўга ў Кітаі і астравах Ціхага акіяна)
Вынік Перамога Антанты. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі ў Расіі і Лістападаўская рэвалюцыя ў Германіі. Распад Германскай імперыі, Расійскай імперыі, Асманскай імперыі, і Аўстра-Венгрыі. Выплата Веймарскай рэспублікай рэпарацый. ЗША становяцца звышдзяржавай. Другая сусветная вайна.
Праціўнікі
Антанта і саюзнікі:

Сцяг Францыі Францыя
Сцяг Вялікабрытаніі Брытанская імперыя
Сцяг Расіі Расійская імперыя/рэспубліка
 РСФСР (да 3 сакавіка 1918 года)
 Сербія
 Бельгія
 Чарнагорыя
 Італія1915 года)
Румынія Румынія1916 года)
 ЗША1917 года)
 Грэцыя1917 года)

Цэнтральныя дзяржавы і саюзнікі:

Сцяг Аўстра-Венгрыі Аўстра-Венгрыя
Сцяг Германіі (1871-1918, 1933-1935) Германская імперыя
Чцяг Асманскай імперыі Асманская імперыя
Сцяг Балгарыі Трэцяе Балгарскае царства1915)

Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Перадгісторыя

правіць

Ваенна-марская гонка узбраенняў паміж Брытанскай імперыяй і Германскай імперыяй была адной з найважнейшых прычын Першай сусветнай вайны. Германія хацела павялічыць свой ваенны флот да велічыні, якая дазволіла б германскаму заморскаму гандлю не залежаць ад добрай волі Брытаніі. Аднак павелічэнне германскага флоту да велічыні супастаўнай з брытанскім флотам непазбежна ставіла пад пагрозу само існаванне Брытанскай імперыі.

Тэхналогіі

правіць

Асноўным відам баявога карабля ў Першую сусветную быў лінейны карабель, пабудаваны на ўзор дрэдноўта. Ваенна-марская авіяцыя толькі пачынала сваё развіццё. Вялікую ролю набылі падводныя лодкі і марскія міны.

Раскрыццё германскага кода

правіць

26 жніўня 1914 года расійскія крэйсеры «Палада» і «Волат» захапілі сігнальную кнігу з германскага лёгкага крэйсера Магдэбург, які сеў на мель паблізу вострава Асмусар у Фінскім заліве. Расейскія ўлады перадалі кнігу брытанскаму Адміралцейству, што адыграла вырашальную ролю ў раскрыцці ваенна-марскога кода Германіі. Раскрыццё кода сталася пасля велізарным уплывам як на баявыя дзеянні на мора, так і на ход вайны ў цэлым.

Тэатры ваенных дзеянняў

правіць

Паўночнае мора

правіць

Паўночнае мора было асноўным тэатрам вайны для надводных караблёў. Тут адзін аднаму супрацьстаялі брытанскі Гранд-Фліт і германскі Флот адкрытага мора. Значна большы па колькасці брытанскі флот падтрымліваў блакаду Германіі, адрэзаўшы яе ад заморскіх рэсурсаў. Нямецкі флот у асноўным заставаўся ў гавані, чакаючы, ці не ўзнікне выгадная сітуацыя для бою. Калі Германія сутыкнулася з сітуацыяй блакады нямецкіх партоў брытанскім флотам, і адмовай ад выканання Брытаніяй «Лонданскай дэкларацыі якая тычыцца законаў вайны на моры», згодна з якой прадукты харчавання і неваенныя грузы павінны прапускацца ў блакаваныя парты, пачалася распрацоўка планаў выкарыстання падводных лодак для нанясення суразмернага страт Брытаніі[1].

Было некалькі буйных бітваў: Першая бітва пры Гельгаландзе, бітва пры Доггер-Банцы, Ютландская бітва, і Другая бітва пры Гельгаландзе. У цэлым, брытанскі флот, хоць і не заўсёды дамагаўся тактычных поспехаў, змог падтрымліваць блакаду і ўтрымліваць нямецкі флот у гавані, хоць да канца вайны германскі флот заставаўся сур'ёзнай пагрозай, прыцягваючы да сябе большасць брытанскіх сіл.

Ла-Манш

правіць

Атлантычны акіян

правіць

У той час як Германія адчувала значныя цяжкасці з-за брытанскай марской блакады, брытанская метраполія моцна залежала ад імпарту харчавання і сыравіны. Немцы выявілі, што іх падводныя лодкі, хоць і малаэфектыўныя супраць надводных баявых караблёў, добра спраўляюцца з гандлёвымі караблямі і могуць лёгка патруляваць Атлантыку нават пры панаванні брытанскіх сіл на паверхні мора. У 1915 немцы паспрабавалі ўсталяваць блакаду Брытаніі з дапамогай падводных лодак. Ім удалося нанесці значны ўрон брытанскаму суднаходству, але спыніць яго не ўдалося.

Міжземнае мора, Адрыятыка, Дарданэлы

правіць

Чорнае мора

правіць
 
Браняносцы Чарнаморскага флоту на рэйдзе Севастопаля, 1910 год.

У пачатку вайны ні ў Расійскай, ні ў Асманскай імперыі не было дрэдноўтаў на Чорным моры. Два дрэдноўта, якія будаваліся для турэцкага флоту ў Англіі, былі з пачаткам вайны рэквізаваны і ўключаны ў каралеўскі флот пад назвамі HMS Erin і HMS Agincourt. Восенню 1914 года Германія перадала Асманскай імперыі лінейны крэйсер SMS Goeben і лёгкі крэйсер SMS Breslau. Нашмат большыя за браняносныя караблі ЧФ Расіі, «Гёбен» адыграў вырашальную ролю ў далейшых падзеях.

Баявыя дзеянні на Чорным моры пачалася ў кастрычніку 1914 года з бамбардзіроўкі германа-турэцкімі сіламі прыбярэжных рускіх гарадоў, пры гэтым «Гёбен» і «Брэслау» атакавалі галоўную базу ЧФ — Севастопаль. Гэтая бамбардзіроўка прывяла да абвяшчэння Расіяй вайны Турцыі і, адпаведна, уступленню апошняй у вайну на баку Цэнтральных дзяржаў. 5 лістапада 1914 года галоўныя сілы ЧФ раптам сустрэлі «Гёбен» і «Брэслау» у раёне Ялты. Нягледзячы на спрыяльны для рускіх збег абставін, дамагчыся вырашальнага выніку не ўдалося — пасля абмену залпамі сапернік змог сысці (Гл. Бой ля мыса Сарыч). Аж да пачатку 1916 года «Гёбен» і «Брэслау» заставаліся косткай у горле расійскага флоту. Толькі ў пачатку 1916 года чарнаморскі флот атрымаў першыя лінкары-дрэдноўты — «Імператрыца Марыя» і «Імператрыца Кацярына Вялікая», што радыкальна змяніла суадносіны сіл на карысць ЧФ Расіі.

Уваходжанне ў строй новых лінейных караблёў дазволіла расійскаму флоту ўсталяваць блакаду вугальнага раёна ў Анатоліі (парты Зунгулдак, Козлу, Эраглі, Кілімлі), які служыў адзінай крыніцай мясцовага вугалю для Канстанцінопаля, турэцкага флоту і чыгуначнага транспарту [2]. Да кастрычніка 1916 года падвоз вугалю з Зунгулдака ў Канстанцінопаль практычна спыніўся. Блакада прывяла да рэзкага скарачэння аперацый турэцкага флоту, у тым ліку спынення тральных работ у вусце Басфора [2]. З-за адсутнасці вугалю ў 1917 годзе «Гёбен» ні разу не выйшаў у мора [3].

Неўзабаве пасля бальшавіцкага перавароту ў Петраградзе і насталай з прычыны гэтага анархіі Чарнаморскі флот страціў баяздольнасць. Па Брэсцкаму мірнаму дагавору паміж урадам Леніна і Германіяй, галоўная база флоту ў Севастопалі перайшла пад кантроль немцаў.

Балтыйскае мора

правіць

Балтыйскае мора разглядалася вядучымі марскімі дзяржавамі — Вялікабрытаніяй і Германіяй — як другарадны тэатр. Брытанцы лічылі, што рускі флот, марудна аднаўляючыся пасля паражэння ў Руска-японскай вайне 1904—1905 гадоў, не зможа аказаць колькі-небудзь істотнай дапамогі брытанскаму флоту, а немцы асцерагаліся ў першую чаргу флоту Вялікабрытаніі, таму трымалі на Балтыцы толькі састарэлыя караблі. Асноўнай баявой задачай расійскага флоту з'яўлялася супраціўленне пранікненню саперніка ў Фінскі заліў шляхам бою на загадзя падрыхтаванай пазіцыі. Для вырашэння гэтай задачы была прызначаная абарончая пазіцыя ў вузкасці заліва, утворанай востравам Норген і мысам Поркала-Вуд — так званая цэнтральная мінна-артылерыйская пазіцыя. Ваенныя дзеянні на Балтыцы пачаліся 31 ліпеня. У 6:56 рускія мінныя загараджальнікі пад прыкрыццём лінкораў пачалі ставіць першыя міны.

Захоп «Магдэбурга»

правіць
 
Паштовая картка, прысвечаная крэйсеру «Магдэбург». 1911 год.

26 жніўня 1914 года на Балтыцы адбылася падзея, якая аказала значны ўплыў на далейшы ход вайны. У Фінскім заліве ля вострава Асмусар сеў на мель германскі лёгкі крэйсер «Магдэбург». Спробы выратаваць карабель скончыліся няўдачай і неўзабаве ён быў захоплены рускімі крэйсерамі «Волат» і «Палада». Галоўным поспехам была паднятая з мора сігнальная кніга крэйсера, якая затым была перададзена брытанскаму Адміралцейству, што адыграла вырашальную ролю ў раскрыцці ваенна-марскога кода Германіі. Раскрыццё кода аказала пасля значны ўплыў, як на баявыя дзеянні на мора, так і на ход вайны ў цэлым.

Пачатковы перыяд вайны

правіць

11 кастрычніка тарпедай нямецкай падводнай лодкі U-26 быў затоплены крэйсер «Палада». У сярэдзіне кастрычніка на Балтыку прарваліся дзве брытанскія падводныя лодкі. 17 лістапада падарваўся на мінах і затануў нямецкі крэйсер «Friedrich Carl». У канцы 1914 года былі дабудаваныя чатыры новых лінкара «Палтава», «Гангут», «Петрапаўлаўск» і «Севастопаль», што змяніла суадносіны сіл у Балтыйскім моры.

25 студзеня 1915 года падарваліся на мінах і атрымалі пашкоджанні нямецкія крэйсеры «Augsburg» і «Gazelle».

19 чэрвеня 1915 года адбыўся Готландскі бой паміж рускім і нямецкім атрадамі крэйсераў. Быў затоплены нямецкі мінны загараджальнік «Альбатрос».

Абарона Рыжскага заліва ў 1915 годзе

правіць

8 жніўня 1915 года нямецкія сілы, якія складаюцца з 7 лінкараў, 6 крэйсераў, 24 эсмінцаў і 14 тральшчыкаў, паспрабавалі прарвацца ў Рыжскі заліў праз Ірбенскі праліў. Ім супрацьстаялі браняносец «Слава», кананерскія лодкі «Пагражаючы», «Адважны», «Сівуч», мінны загараджальнік «Амур», 16 эсмінцаў і дывізіён падводных лодак. У 4 гадзіны раніцы нямецкія тральшчыкі пачалі рабіць праход у мінным полі. Іх заўважылі рускія самалёты, неўзабаве да месца бітвы падышлі кананерскія лодкі «Пагражаючы» і «Адважны» і эсмінцы, якія адкрылі агонь па тральшчыкам. У 10 гадзін 30 хвілін браняносец «Слава» прыбыў да месца бою і ўступіў у артылерыйскую дуэль з двума нямецкімі лінейнымі караблямі — «Эльзас» і «Браўншвайг». Страціўшы два тральшчыка «T-52» і «T-58» на мінах, немцы адмовіліся ад спробы прарыву. 10 — 15 жніўня мінны загараджальнік «Амур» паставіў дадатковае міннае поле ў Ірбенскім праліве.

16 жніўня нямецкія сілы паўтарылі спробу прарвацца праз Ірбенскі праліў. На працягу дня немцам атрымалася пратраліць Ірбенскі праліў, хоць яны страцілі тральшчык T-46. «Слава» была вымушаная адысці пасля бою з нямецкімі лінкарамі «Насаў» і «Позэн». У ноч на 17 жніўня германскія эсмінцы «V-99» і «V-100» праніклі ў Рыжскі заліў. У баі з рускім эсмінцам «Новік» «V-99» быў пашкоджаны, а затым падарваўся на мінах і быў затоплены экіпажам. Удзень 17 жніўня «Слава» зноў уступіла ў бой з лінкарамі «Насаў» і «Позэн», атрымала тры траплення і адышла да Маанзунду. 19 жніўня падарваўся на мінах і затануў нямецкі эсмінец «S-31», а брытанская падлодка «E-1» тарпедавала нямецкі крэйсер «Мольтке». Пасля гэтага германскія сілы сышлі з Рыжскага заліва.

Бой за Рыжскі заліў 1917 года

правіць

12 — 20 кастрычніка 1917 года адбылася бітва паміж нямецкім і рускім флотам за Маанзундскія выспы, падчас якога нямецкі флот высадзіў дэсант на астравы Эзэль, Маан і Дага, захапіў іх і, пратраліў мінныя загароды ў Ірбенскім праліве, прарваўся ў Рыжскі заліў. Але яны зноў страцілі шмат тральшчыкаў, а фарватэр быў зачынены затопленым браняносцам «Слава».

Рэвалюцыя

правіць

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі рускі флот цалкам страціў баяздольнасць. Па Брэст-Літоўскай мірнай дамове руская армія і флот павінны былі пакінуць берагавыя ўмацаванні атрымоўваўшым незалежнасць Фінляндыі і Эстоніі.

Ціхі і Індыйскі акіян

правіць

Невялікая частка германскіх марскіх сіл, размешчаная ў Ціхім акіяне, з пачаткам вайны ўдзельнічала ў рэйдэрскіх аперацыях. Германскі крэйсер «Эмдэн» ў баі пры Пенанга нечаканай атакай ў порце знішчыў рускі крэйсер «Жэмчуг» і французскі мінаносец «Mosquet» («Мушкет») і патапіў каля трыццаці гандлёвых судоў у рэйдавых аперацыях, перш чым быў затоплены ў баю ў Какосавых астравоў.

Германская Усходне-Азіяцкая крэйсерская эскадра адмірала Максіміліяна фон Шпее у бітве пры Каранэлі разграміла крэйсерскую эскадру контр-адмірала К. Крэдака, патапіўшы браняносныя крэйсеры «HMS Good Hope» і «HMS Monmout». У снежні 1914 года гэтая эскадра была знішчана ў бітве пры Фалклендскіх астравах.

Германскі крэйсер «Кёнігсберг» у пачатку вайны знаходзіўся ў Дар-эс-Саламе, сталіцы Германскай Усходняй Афрыкі. Ён таксама правёў некалькі аперацый: захапіў англійскі параход ў Адэнскім заліве, абстраляў узбярэжжы Мадагаскара; 20 верасня 1914 года у порце вострава Занзібар патапіў ў баі англійскі крэйсер «Пегасус». 11 ліпеня 1915 года «Кёнігсберг» быў затоплены ў дэльце Руфіджы ў баі з чатырма англійскімі караблямі.

Зноскі

  1. Lawrence Sondhaus The Great War at sea: a naval history of the First World War, Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
  2. а б Новікаў Н. «Аперацыі флоту супраць берага на Чорным моры ў 1914—1917 гг». - М .: Ваенвыдат НКА СССР, 1937., раздзел III (militera.lib.ru/h/novikov_n/index.html)
  3. «German Battlecruisers 1914-18» стар. 19

Літаратура

правіць