Грэбень (Пухавіцкі раён)

Грэбень
Краіна	Беларусь
Вобласць	Мінская
Раён	Пухавіцкі
Сельсавет	Навапольскі
Каардынаты	53°36′20″ пн. ш. 27°39′04″ у. д.HGЯO
Водныя аб’екты	Пціч
Насельніцтва	▼45 чал. (2019);
Часавы пояс	UTC+3
Тэлефонны код	+375 1713
Паштовыя індэксы	222851
Аўтамабільны код	5
СААТА	6244840021
	Грэбень на Вікісховішчы

Грэ́бень^[1] (трансліт.: Hrebień), таксама Грабе́ня^[1] — вёска ў Пухавіцкім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Навапольскага сельсавета. Месціцца за 38 км на паўночны захад ад Мар’інай Горкі, 30 км ад Мінска, 15 км ад чыгуначнай станцыі Рудзенск на лініі Мінск — Асіповічы, на рацэ Пціч (прыток Прыпяці).

Назва

Паводле Вадзіма Жучкевіча, назва Грэбень можа паходзіць ад тэрміна грэбень — пералом схілу грады, пагорка, таксама ўзвышаная паласа сярод забалочанай мясцовасці. Таксама назва магла ўтварыцца ад пераасэнсавання асновы грэбля — дарога цераз балота, з канавамі, часам пасыпаная хворастам.

На думку краязнаўцы Аляксандра Ельскага, назва магла пайсці ад слова грэбці, бо тут у старажытнасці павінен быў быць рачны паром, які дзейнічаў з дапамогай вёслаў^[2].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Крыштоф Валадковіч, першы вядомы ўладальнік Грэбеня

На старых картах і дакументах Грэбень называўся Грэбня. У старажытнасці тут быў тракт, які злучаў поўдзень і поўнач Русі Літоўскай. На думку Аляксандра Ельскага, ля Грэбеня мусіў быць рачны перавоз. Пазней тут з’явіўся ўмацаваны мост^[2].

У пісьмовых крыніцах паселішча вядомае з 1492 года^[3]. Напісанне старабеларускай мовай: Гребень^[3]. У 1567 годзе сяло ў Менскім павеце Менскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага, шляхецкая ўласнасць. У 1633 годзе вялікі князь Уладзіслаў Ваза выдаў дакумент, які дазваляў уладальніку Грэбеня Крыштофу Валадковічу, пісару менскага ваяводства, браць мыта за праезд па мосце^[4].

У XVI стагоддзі Грэбень належаў Адахоўскім, і гэта быў іх фундум (галоўны фальварак, які належаў толькі гаспадару). У 1621 годзе Рафал Адахоўскі прадаў Грэбень Янушу Быхаўцу (?—1653) шляхецкага роду Быхаўцаў герба «Магіла», які паходзіў са Смаленскай зямлі, і яго жонцы Ганне з Горскіх. Праз дзесяць гадоў Грэбень быў у валоданні Валадковічаў. Ад пачатку XVIII стагоддзя Грэбенем валодалі Радзівілы, фундум каторых быў у недалёкім Анопалі. У 1743 годзе была пабудаваная царква. У канцы XVIII стагоддзя Грэбень з суседнімі Берчукамі, Яськевічамі і Слабадой набыў Станіслаў Ельскі, палкоўнік пяцігорскі і скарбовы камісар у Вялікім Княстве Літоўскім^[4].

Пад уладай Расійскай імперыі

Магіла Себасцьяна Кабылінскага^{[заўв 1]} на могілках у Грэбені
Магіла Анны з Кабылінскіх Лыкавай, наступнай уладальніцы Грэбеня

Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай 1793 года ў складзе Расійскай імперыі, у Ігуменскім павеце Мінскай губерні.

У 1800 годзе ў вёсцы былі царква Раства Багародзіцы, карчма, вадзяны млын, сукнавальня. У першай чвэрці XIX ст. праз эксдывізарскі суд Грэбень стаў уласнасцю Кабылінскіх (Себасцьяна Кабылінскага), а праз вена ад Анны Кабылінскай перайшоў да Лыкавых^[4].

У 1839 годзе на сродкі памешчыцы Анны Лыкавай з Кабылінскіх пабудаваная драўляная царква. У 1858 годзе сяло і маёнтак, прыватная ўласнасць. У 1861 годзе адкрытае народнае вучылішча. Пасля 1861 года ў Дудзіцкай воласці Ігуменскага павета. Паводле перапісу 1897 года ёсць хлебазапасны магазін, млын, піцейны дом, царква. Краязнавец Аляксандр Ельскі ў другой палове XIX стагоддзя пісаў, што палова жыхароў Грэбеня ёсць сялянамі, а палова засцянковай шляхтай^[4].

У 1876 годзе ўладальніцамі маёнтка былі: Генрыета Восіпаўна Лыкава, Анна Міхайлаўна Лыкава, Марыя Міхайлаўна Лыкава (усе праваслаўныя дваранкі, уласнасць атрымана ў спадчыну), мелі 643 дзесяціны зямлі^[6].

У 1889 годзе буйным землеўладальнікам у вёсцы быў праваслаўны селянін Антон Восіпавіч Багрыцэвіч, які меў 43,3 дзесяціны зямлі^[7], у сяле землеўладальнікам быў праваслаўны селянін Іван Рамуальдавіч Джарыба (Дзярыба), які меў 27 і ⅚ дзесяціны^[8]. Маёнткам Грэбень валодалі праваслаўная дваранка Марыя Міхайлаўна Лыкава, якая мела 600 дзесяцін зямлі^[9] і дваранка рыма-каталіцкага веравызнання Анна Міхайлаўна Багдашэўская (народжаная Лыкава^[10]), якая мела 344 дзесяціны^[11]. У 1913 годзе ўласніцай маёнтка была Анна Багдашэўская, было 647 дзесяцін зямлі^[12].

Найноўшы час

Капліца ў Грабені, 1909 г.

З канца лютага 1918 года тэрыторыя акупаваная войскамі Германскай імперыі. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай воласць абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У снежні 1918 года занята Чырвонай Арміяй, з 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Савецкай Беларусі, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час польска-савецкай вайны ў жніўні 1919 — ліпені 1920 гадоў пад акупацыяй Польшчы (Мінская акруга ГУУЗ).

З 31 ліпеня 1920 года ў Беларускай ССР. Да пачатку 1920 года створаная школа 1-й ступені. У 1930 годзе праведзена прымусовая калектывізацыя, створаны калгас «Світанне», была кузня, стальмашня, рымарня. З 1938 года вёска.

У Другую сусветную вайну з канца чэрвеня 1941 года да 4 ліпеня 1944 года акупаваная нацысцкай Германіяй.

У 2002 годзе вёска ў Навапольскім сельсавеце. У красавіку 2025 года валанцёры аднавілі шляхецкія пахаванні на мясцовых могілках, у тым ліку пахаванні сям’і Кабылінскіх^[13].

Насельніцтва

1800 год — 30 двароў, 209 жыхароў
1858 год — 153 жыхары
1897 год — 60 двароў, 375 жыхароў; маёнтак — 2 двары, 43 жыхары
1907 год — 54 двары, 349 жыхароў; маёнтак — 104 жыхары
1917 год — сяло, 38 двароў, 202 жыхары, усе беларусы; вёска — 15 двароў, 77 жыхароў, усе беларусы; маёнтак — 1 двор, 104 жыхары, з іх 65 беларусаў і 39 палякаў^[14]
1960 год — 296 жыхароў
1999 год — 109 жыхароў
2002 год — 41 двор, 74 жыхары
2010 год — 33 двары, 62 жыхароў
2012 год — 24 гаспадаркі, 43 жыхары
2019 год — 45 жыхароў

Інфраструктура

На 2002 год у вёсцы былі сярэдняя школа, фельчарскі-акушэрскі пункт, Дом культуры, бібліятэка, ветэрынарны ўчастак, майстэрні па рамонце сельскагаспадарчай тэхнікі, крама, аддзяленне сувязі^[15].

Славутасці

Сямейнае пахаванне Кабылінскіх. На пярэднім плане магіла Юзафа Кабылінскага сына Себасцьяна^{[заўв 2]}.

Курганны могільнік. На паўночна-ўсходняй ускраіне вёскі, ва ўрочышчы Курганы, побач з балотам.
Сямейнае пахаванне Кабылінскіх

Страчаная спадчына

Капліца
Царква Святога Міхаіла Архангела (1839—1922)
Сядзіба (XVIII/XIX — 1917)

Спіс вуліц

Цэнтральная вуліца^[16]

Вядомыя асобы

Валянціна Іванаўна Міронава (нар. 1953) — беларуская дзяржаўная служачая.

Заўвагі

↑ Ротмістр навагрудскі (1778). Валодаў маёнткам Прылепы Менскага ваяводства (1789), жыў у мястэчку Лагойск. 27 лістапада 1796 года прысягнуў на вернасць Расійскай імперыі. 1-й жонкай была Схаластыка Растоцкая, другой Элеанора Аўгустоўская^[5].
↑ Вайсковец Расійскай імперыі. Выхаванец кадэцкага корпуса (1809—1812), капітан (1823), гараднічы бабруйскі (1826—1835). Удзельнік бітвы пад Лейпцыгам (1813), узяцця Парыжа (1814), кавалер ордэна Святой Ганный 4-й ступені (за адвагу, праяўленую ў часе вайны 1812 года і замежнага паходу расійскай арміі^[5].

Крыніцы

↑ ^а ^б Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт Грабе́ня, ж. (за Грабе́няю)
↑ ^а ^б Jelski A. 1882, с. 174.
↑ ^а ^б Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Мінск: Белкартаграфія. — Т. 1 / [рэд. Л.У. Шклярэвіч]. — 244, [3] с., іл. с. — ISBN 978-985-508-060-3. С. 205.
↑ ^а ^б ^в ^г Jelski A. 1882, с. 175.
↑ ^а ^б Гербоўнік беларускай шляхты 2022.
↑ Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1876 годъ 1877, с. 90.
↑ Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1888 год 1889, с. 163.
↑ Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1888 год 1889, с. 179.
↑ Памяць 2003, с. 88.
↑ Списокъ землевладѣльцевъ Минской губерніи 1903, с. 29.
↑ Памяць 2003, с. 78.
↑ Nad Świsłoczą 1914, s. 98.
↑ ЛІСТЫ ЧЫТАЧОЎ: У парафіях Мар’іна Горка і Рудзенск працягваецца традыцыя аднаўлення надмагільных помнікаў – Catholicminsk.by (нявызн.). catholicminsk.by. Праверана 16 красавіка 2025.
↑ Список населенных мест Б.С.С.Р. (б. Минской губернии) 1924, с. 93.
↑ ГВБ 2013, с. 133.
↑ Спіс вуліц і іншых элементаў ўнутранага адраса (нявызн.). Нацыянальнае кадастравае агенцтва Рэспублікі Беларусь.(недаступная спасылка)

Літаратура

Грэбень // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8: Мінская вобласць, кн. 4 / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2013. — С. 132—133. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0735-9.
Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя. Т.3. Дадатак. А-Я /рэдкал.:Т. У. Бялова (гал.рэд). Мінск: Беларус. Энцыклапедыя імя П.Броўкі, 2010. с.91
Памяць: Пухавіцкі раён: Гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / Укл. А. А. Прановіч; Рэдкал.: А. М. Карлюкевіч і інш.. — Мінск: Беларусь, 2003. — 749 с. — ISBN 985-01-0251-9.
Краткий топонимический словарь Белоруссии / В. А. Жучкевич. — Минск: Издательство Белорусского государственного университета, 1974. — 447 с. — 12 700 экз.
Приложеніе. Списокъ землевладѣльцевъ Минской губерніи, владѣющихъ 500 десятин. земли и болѣе // Памятная книжка Минской губерніи на 1904 г.. — Минскъ: Изданіе Минскаго губернскаго статистическаго комитета, 1903.
Список населенных мест Б.С.С.Р. (б. Минской губернии) / Центральное Статистическое Бюро Б.С.С.Р.. — Минск: Белтрестпечать, 1924.
Яўген Глінскі. Кабылінскія герба «Ладдзя» // Гербоўнік беларускай шляхты. Т. 8. Ч. 1: К (Каборды – Карэцкія) / Я. Глінскі [і інш.]; навук. рэд. А. Рахуба. — Мінск : Беларусь, 2022. — С. 29—35. — 927 с. — ISBN 978-985-01-1508-9.
Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи [за 1888 год] / Изданіе Минскаго Губернскаго Статистическаго Комитета. — Минскъ: Минская Губернская Типографія, 1889. — 419 с.
Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1876 годъ / Изданіе Минскаго Губернскаго Статистическаго Комитета. — Минскъ: Типографія Губернскаго Правленія, 1877. — 187 с.
Jelski A. Hrebień // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — 1882. — С. 174—175. — 960 с.
Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi // Nad Świsłoczą : kalendarz miński informacyjny na rok 1914 / pod redakcją W. Dworzaczka. — Wilno: Znicz, 1914. — 130 S.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грэбень (Пухавіцкі раён)

[6] Ротмістр навагрудскі (1778). Валодаў маёнткам Прылепы Менскага ваяводства (1789), жыў у мястэчку Лагойск. 27 лістапада 1796 года прысягнуў на вернасць Расійскай імперыі. 1-й жонкай была Схаластыка Растоцкая, другой Элеанора Аўгустоўская^[5].

[17] Вайсковец Расійскай імперыі. Выхаванец кадэцкага корпуса (1809—1812), капітан (1823), гараднічы бабруйскі (1826—1835). Удзельнік бітвы пад Лейпцыгам (1813), узяцця Парыжа (1814), кавалер ордэна Святой Ганный 4-й ступені (за адвагу, праяўленую ў часе вайны 1812 года і замежнага паходу расійскай арміі^[5].

[:0-1] а ^б Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт Грабе́ня, ж. (за Грабе́няю)

[FOOTNOTEJelski_A.1882174-2] а ^б Jelski A. 1882, с. 174.

[atlas1-3] а ^б Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Мінск: Белкартаграфія. — Т. 1 / [рэд. Л.У. Шклярэвіч]. — 244, [3] с., іл. с. — ISBN 978-985-508-060-3. С. 205.

[FOOTNOTEJelski_A.1882175-4] а ^б ^в ^г Jelski A. 1882, с. 175.

[FOOTNOTEГербоўнік_беларускай_шляхты2022-5] а ^б Гербоўнік беларускай шляхты 2022.

[FOOTNOTEСписокъ_Землевладѣльцевъ_Минской_Губерніи_за_1876_годъ187790-7] Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1876 годъ 1877, с. 90.

[FOOTNOTEСписокъ_Землевладѣльцевъ_Минской_Губерніи_за_1888_год1889163-8] Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1888 год 1889, с. 163.

[FOOTNOTEСписокъ_Землевладѣльцевъ_Минской_Губерніи_за_1888_год1889179-9] Списокъ Землевладѣльцевъ Минской Губерніи за 1888 год 1889, с. 179.

[FOOTNOTEПамяць200388-10] Памяць 2003, с. 88.

[FOOTNOTEСписокъ_землевладѣльцевъ_Минской_губерніи190329-11] Списокъ землевладѣльцевъ Минской губерніи 1903, с. 29.

[FOOTNOTEПамяць200378-12] Памяць 2003, с. 78.

[FOOTNOTENad_Świsłoczą191498-13] Nad Świsłoczą 1914, s. 98.

[14] ЛІСТЫ ЧЫТАЧОЎ: У парафіях Мар’іна Горка і Рудзенск працягваецца традыцыя аднаўлення надмагільных помнікаў – Catholicminsk.by (нявызн.). catholicminsk.by. Праверана 16 красавіка 2025.

[FOOTNOTEСписок_населенных_мест_Б.С.С.Р._(б._Минской_губернии)192493-15] Список населенных мест Б.С.С.Р. (б. Минской губернии) 1924, с. 93.

[FOOTNOTEГВБ2013133-16] ГВБ 2013, с. 133.

[18] Спіс вуліц і іншых элементаў ўнутранага адраса (нявызн.). Нацыянальнае кадастравае агенцтва Рэспублікі Беларусь.(недаступная спасылка)

[1]

[2]

[3]

[4]

[заўв 1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[заўв 2]

[16]

[5]