Камбіз II

Камбіз II (стар.-перс.: Kambujiya, стар.-грэч.: Καμβύσης) — персідскі цар (530 да н.э. — 522 да н.э.), з дынастыі Ахеменідаў. Старэйшы сын Кіра Вялікага і Касанданы, дачкі Фарнаспа.

Камбіз II
ст.-перс. Kambujiya, ст.-гр. Καμβύσης
Срэбная манета Камбіза
Шахіншах Персіі 530 да н.э. — 522 да н.э.
Папярэднік	Кір II
Пераемнік	Гаўмата
Фараон Егіпта 525 да н.э. — 522 да н.э.
Папярэднік	Псаметых III
Пераемнік	Гаўмата
Нараджэнне	559 да н.э. Экбатана, Хамадан, Цэнтральны бахш[d], Хамадан, Хамадан, Іран
Смерць	522 да н.э. Экбатана, Хамадан, Цэнтральны бахш[d], Хамадан, Хамадан, Іран
Месца пахавання	Пасаргады
Род	Ахеменіды
Бацька	Кір II Вялікі
Маці	Касандана[d]
Жонка	Атоса, Раксана і Phaedymia[d]
Веравызнанне	зараастрызм
Дзейнасць	суверэн
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пачатак кіравання

Вавілонскі кароль

Яшчэ пасля захопу Вавілона Кір прызначыў свайго сына Камбіза царом Вавілона. Каранаванне Камбіза праходзіла 4 нісана (1 красавіка) 538 да н.э. па традыцыйным старажытным рытуале, у свята «Новага года», з захаваннем усіх фармальнасцей (уладу Камбіз атрымліваў «з рук Мардука»). Пасля прызначэння Камбіза вавілонскім царом з’яўляюцца дакументы, датаваныя імем Камбіза і яго бацькі, часам разам, але гэта працягвалася толькі восем месяцаў; ужо ў снежні датыроўка ідзе па адным Кіры. Невядома, што заахвоціла Кіра прызначыць сына царом, да таго ж часовым; магчыма, што гэта было зроблена праз магчымую адлучку яго для новых войнаў. Ад 4-га года кіравання Кіра ў Вавілоне захаваўся дакумент, у якім Камбіз проста названы царэвічам і ўладальнікам капіталу, пакладзенага ў вавілонскі банк Эгібі; справы свае ён вёў праз даверанага, такім чынам, мог сам і не жыць у Вавілоне.

Уступленне на персідскі прастол

Паводле Герадота, адпраўляючыся ў свой фатальны паход, Кір II зрабіў суправіцелем Камбіза. Пасля пагібелі бацькі ў бітве з масагетамі ў ліпні 530 да н.э. Камбіз заняў персідскі прастол. Аднак пры яго ўступе на пасад у краіне пачаліся смуты. Асобныя краіны і народы, заваяваныя Кірам, але эканамічна вельмі мала звязаныя з Персіяй, не ўвайшлі яшчэ арганічна ў склад Персідскай дзяржавы. Яны памяталі аб сваёй былой незалежнасці і, натуральна, скарысталіся смерцю заваёўніка і паўсталі, каб вярнуць сабе сваю волю. Магчыма, што да гэтых паўстанняў быў датычны і другі сын Кіра, які ў Бехістунскім надпісы названы Бардыя, а ў працы Герадота — Смердысам. Калі верыць Ктэсію, ён быў прызначаны кіраўніком Бактрыі і суцэль мог абурыць усходнія народы супраць свайго брата. Па словах Ксенафонта, пасля згубы Кіра «неадкладна пачалася смута паміж яго дзецьмі, адклаліся гарады і народы, і ўсё схілілася да горшага».

Камбізу прыйшлося выдаткаваць шмат высілкаў, душачы паўстанні. Відавочна, для таго, каб умацаваць сваё становішча ў якасці поўнаўладнага цара Персідскай дзяржавы, Камбіз забіў свайго брата Бардыю, прычым, як гаворыцца ў Бехістунскім надпісы, «калі Камбуджыя Бардыю забіў, народу невядома было, што Бардыя забіты». Відаць, што смерць Бардыі, які карыстаўся папулярнасцю, засталася невядомай нават большасці набліжаных і родных цара. Герадот перадае, што Бардыяя (Смердыс) удзельнічаў у егіпецкім паходзе і быў выдалены з Егіпта ў Сузы па падазрэнні, а затым таемна забіты падасланым забойцам, але Бехістунскі надпіс ясна кажа, што забойства адбылося яшчэ да егіпецкага паходу.

Характарыстыка Камбіза

Суд Камбіза. Давід Герард, 1498

Да ўступлення на прастол Камбіз, былы сведкам і ўдзельнікам заваёвы Азіі, падзення старажытных пасадаў, незвычайных пераваротаў, якія здзейсніліся дзякуючы персідскай зброі. Яму самому прыйшлося пасядзець на найстаражытным пасадзе сталіцы свету — Вавілона. Суцэль зразумела, што ён быў прасякнуты ўсведамленнем велічы Персіі і яе гаспадара; ён быў прыроджаным уладаром, у супрацьлегласць бацьку, які яшчэ памятаў традыцыйную патрыярхальнасць двару невялікае Персіды. Гэтая змена была, асабліва, прыкмечаная грэкамі і ўдала сфармуляваная Герадотам: «Камбіз глядзеў на іанійцаў і эалійцаў, як на рабоў, атрыманых па спадчыне». Але і самі персы адчулі розніцу, і той жа Герадот укладае ім у вусны найменне Камбіза «дэспатам» у супрацьлегласць Кіру, якога клікалі «бацькам».

Заваяванне Егіпте

Падрыхтоўка паходу

На паўднёвым усходзе Персідская імперыя межавала са Старажытным Егіптам, які заставаўся на той момант адзінай буйной старажытнай дзяржавай, якая працягвалі самастойнае існаванне і па-ранейшаму ўяўляла небяспеку дзякуючы сувязям з грэкамі і інтрыгам у Азіі. Менавіта яго і вырашыў захапіць Камбіз.

Падобна свайму бацьку, Камбіз імкнуўся выкарыстаць нараўне з ваеннымі і дыпламатычныя меры. Засяродзіўшы да вясны 525 да н.э. свае войскі ў Палесціне, Камбіз уступіў у дамову з арабскімі вандроўцамі, у руках якіх знаходзіліся шляхі, што вялі праз Сінайскую пустыню да межаў Егіпта. Дзякуючы гэтаму ён забяспечыў сваё войска запасамі пітное вады, якую дастаўлялі яму на вярблюдах. На моры персы не мелі свайго флоту, але максімальна выкарысталі фінікійскія караблі. Да таго ж Камбіз склаў саюз з тыранам вострава Самас Палікратам. Апошні паслаў у дапамогу Камбізу 40 караблёў. Праўда, гэтая эскадра не прыбыла да месца ваенных дзеянняў, бо Палікрат уключыў у яе асоб, якіх ён лічыў патрэбным прыбраць з астравы, і тыя вярнуліся з дарогі, каб зрынуць свайго тырана. Кіпрыёты таксама перайшлі на бок Камбіза і падтрымалі яго сваімі караблямі.

Грэчаскія найміты былі на абодвух баках. Правадыр жа грэкаў, што былі на егіпецкай службе, галікарнасец Фанес, які меў вялікі аўтарытэт сярод наймітаў і быў дасведчаным ва ўсіх справах у Егіпце, здрадзіў фараону Амасісу і збег да Камбізу, даставіўшы персам каштоўныя звесткі аб ваенных падрыхтоўках егіпцян. Яшчэ больш каштоўнай для персаў была незадаволенасць значнай колькасці егіпцян Амасісам; у ліку іх, мусіць, былі і прыхільнікі былога фараона Апрыя, і жрацы, і іншыя. Ктэсій прама кажа, што перамога Камбіза была абумоўлена здрадай вяльможы, еўнуха Камбафея, які жадаў атрымаць пасаду намесніка Егіпта і таму адкрыў Камбізу «масты і іншыя справы егіпцян». Акрамя таго, маюцца відавочныя намёкі на здраду камандуючага марскімі сіламі егіпцян Уджагарэсента . У сваім надпісе апошні адкрыта выхваляе літасцямі персідскіх цароў, якія абсыпалі яго ўшанаваннямі і ўзнагародамі, што дае магчымасць меркаваць, што Уджагарэсент здаў персам егіпецкі флот без бою. Некаторыя гісторыкі прама атаясамляюць гэтага Уджагарэсента з Камбафеем, згаданым у Ктэсія. Становішча ўскладнілася яшчэ тым, што ў гэты час памёр энергічны Амасіс, пакінуўшы пасад свайму сыну Псаметыху III. За гэтай цяжкай, неспрыяльнай і злавеснай акалічнасцю рушыла ўслед рэдкая метэаралагічная з’яву ў Верхнім Егіпце — у Фівах выпаў дождж, што на забабонных егіпцянах не магло не вырабіць цяжкага ўражання. Аднак егіпецкія патрыёты вырашыліся адважна супраціўляцца.

Бітва каля Пелусія

Камбіз II бярэ ў палон фараона Псаметыха III. Персідская пячатка, 6 стагоддзе да н.э.

Мінуўшы Сінайскую пустыню па шляху, паказаным Фанесам, персы падышлі да мяжы Егіпта. У паходзе Камбіза суправаджалі былы лідыйскі кароль, састарэлы Крэз, якога грэчаскія гісторыкі паказваюць у выглядзе прымудронага жыццёвым досведам старца, і Сылясон, брат Палікрата Самоскага.

егіпецкае войска чакала персідскае каля Пелусію, крэпасці, якая бараніла подступы да Егіпта, і зваўся «пячаткай» Егіпта. Грэкі таксама клікалі яго «ключом Егіпта і для выхаду і для ўваходу». Тут у маі 525 да н.э. і адбылася рашучая бітва за Егіпет. У гневе на свайго былога камандзіра Фанеса грэчаскія найміты, якія засталіся вернымі фараону, закалолі перад войскам яго сыноў, якія знаходзіліся ў Егіпце, змяшалі іх кроў з віном і, выпіўшы гэту сумесь, кінуліся ў бой. Падчас кровапралітнай бітвы пала шмат ваяроў, як з егіпецкага, так і персідскага боку. Герадот, які наведаў поле бою прыкладна праз семдзясят гадоў, бачыў там мноства касцей забітых ваяроў, зваленых у асобныя кучы. На адным боку ляжалі косці персаў, як яны былі пахаваныя, а на іншым — егіпцян. Аднак, нягледзячы на адчай і разлютаванасць, егіпцяне былі пабіты і ў бязладзіцы збеглі да Мемфісу, дзе і замкнуліся. Паліен распавядае яшчэ аб аблозе Пелусію, якая зацягнулася з прычыны адчайнага супраціву егіпцян, якія запасліся мноствам прылад, што кідалі з прашчаў камяні, падпаленыя асмалкі і стрэлы. Прыводзіцца аповяд, быццам Камбіз авалодаў горадам, выставіўшы наперадзе войска егіпецкіх святых жывёл, што быццам бы прывяло да здачы гарнізону, які баяўся параніць катоў (багіня Баст), ібісаў (бог Тот) і сабак (бог Анубіс). Ва ўсякім разе, узяцце Пелусія як прыморскага памежнага пункту было неабходна; верагодна, аблога ішла і з сушы і з мора. Пад Пелусіем персы здолелі зламаць мужнасць егіпецкіх ваяроў і далей іх поспехі развіваліся ўжо бесперашкодна.

Захоп Мемфісу і паланенне Псаметыха III

Камбіз, паводле Герадота, не адразу рушыў на Мемфіс, а паслаў (відавочна, падчас аблогі Пелусію) папярэдне карабель з пасланцам, патрабуючы здачы гораду. Але егіпцяне напалі на карабель і патапілі яго, а ўвесь яго экіпаж выразалі, разам з царскім пасланцам. Тады Камбіз з’явіўся асабіста. Персы абсадзілі горад, і егіпцяне пасля доўгае аблогі змушаныя былі здацца (верагодна ў чэрвені 525 да н.э.). Псаметых III і ўся яго сям’я патрапілі ў палон. Дзве тысячы шляхетных эгіпэцкіх юнакоў, і ў іх ліку сын фараона, былі пакараныя смерцю ў якасці пакарання за забойства персідскага пасла, але самога Псаметыха Камбіз пашкадаваў, мабыць, арыентуючыся ў гэтым пытанні на палітыку свайго бацькі, які міласціва ставіўся да ўсіх захопленых у палон валадароў. Пасля ўзяцця Мемфіса астатні Егіпет, верагодна, быў скораны без вялікіх цяжкасцей. Да канца жніўня 525 да н.э. Камбіз афіцыйна быў абвешчаны фараонам Егіпта. Ён заснаваў новую, XXVII дынастыю. Датыроўка, аднак, ішла па гадах ад уступу Камбіза на персідскі пасад.

Асцерагаючыся персідскага нашэсця, добраахвотна здаліся персам некаторыя плямёны Паўночнай Афрыкі, якія жылі да захаду ад Егіпта. Так, па словах Герадота, «лёс Егіпта запалохаў лівійцаў, якія жылі па суседстве з Егіптам і здаліся персам бяз бою, самі наклалі на сябе даніну і паслалі падарункі Камбізу. Падобна да лівійцаў паступілі таксама перапуджаныя кірэняне і баркіяне». Камбіз міласціва прыняў дарункі лівійцаў, а да дарам грэкаў Кірэнаікі пагрэбаваў, бо, на яго погляд, ён быў нікчэмна малым — 500 мін (больш за 170 кг) срэбра. Камбіз, у сваю чаргу, аказаў афрыканскім грэкам увагу, адправіўшы на радзіму ўдаву Амасіса, кірэнянку Ладыку.

Палітыка Камбіза паводле егіпецкіх крыніц

егіпецкія імёны Камбіза	Герогліфы	Транскрыпцыя (вымаўленне)	Пераклад
Сапраўднае імя, ці Імя Са-Ра		k m b i ṯ t (Кембечэт)	Камбіз
Троннае імя, ці Імя Несут-Біці		ms ti rˁ (Анхкара)	Спадчыннік Ра
Горавае імя		sm3 ta.uy (Сематаўй)	Той, хто яднае абедзве землі (Егіпет)

Такія звесткі аб захопе Егіпта паведамілі класічныя грэчаскія пісьменнікі. Аднак з надпісу Уджагарэсента і іншых егіпецкіх афіцыйных крыніц вынікае, што Камбіз дзейнічаў не як заваёўнік, а паўтараў палітыку свайго бацькі Кіра пры заваяванні Вавілона. Гэта значыць, персідскі кароль надаў захопу Егіпта характар персанальнай уніі, каранаваўся ў Саісе паводле егіпецкіх звычаяў, прыняў тытул «кароль Егіпта, кароль краін», традыцыйныя тытулы фараонаў — «нашчадак (богаў) Ра, Асірыса», егіпецкае імя — Месут-Ра (літар. «Спараджэнне Ра»), і імкнуўся, каб усё было, «як рабілася спрадвеку». Камбіз працягваў палітыку фараонаў папярэдняе XXVI дынастыі і імкнуўся прыцягнуць на свой бок егіпцян. На рэльефах з Егіпта ён намаляваны ў егіпецкай адзежы. Ён удзельнічаў у рэлігійных цырымоніях у храме багіні Нейт у Саісе, прыносіў ахвяры егіпецкім багам і аказваў ім іншыя знакі ўвагі. Каб надаць захопу Егіпта законны характар, ствараліся легенды аб нараджэнні Камбіза ад шлюбу Кіра з егіпецкай царэўнай Нітэтыдай, дачкой фараона Апрыя. Па гэтай версіі персідскі царскі род быў не менш, калі не больш, законным у якасці фараонаў за апошніх саіскіх цароў. Такім чынам, Камбіз заваяваў Егіпет, як законны спадчыннік, вярнуўшы сваю вотчыну з рук узурпатара — Амасіса і яго сына Псаметыха III. Яшчэ Герадоту егіпцяне апавядалі гэту легенду.

Адразу пасля захопу Егіпта Камбіз загадаў усім сваім ваярам спыніць рабаванні, пакінуць храмавыя тэрыторыі і заплаціў за прычыненую свяцілішчам шкоду. Следуючы палітыцы Кіра, Камбіз падаў егіпцянам волю ў рэлігійным і прыватным жыцці. Егіпцяне, як і прадстаўнікі іншых народаў, працягвалі займаць свае пасады ў дзяржаўным апараце і перадавалі іх па спадчыне. Так, жрэц і военачальнік Уджагорэсент не толькі захаваў пры Камбізе ўсе дзяржаўныя пасады (акрамя начальніка флоту), якія ён займаў дагэтуль, але і атрымаў новыя. Ён таксама стаў дараднікам Камбіза, а пазней і Дарыя I у справах, якія датычылі кіравання краінай. Юрыдычныя і адміністрацыйныя дакументы часу Камбіза сведчаць аб тым, што першы час персідскага панавання не прынёс значнай шкоды эканамічнаму жыццю краіны.

Палітыка Камбіза паводле грэчаскіх аўтараў

Паміж тым, Герадот кажа, што Камбіз з’явіўся ў Саіс выключна, каб зняважыць мумію Амасіса. У сувязі з гэтым апісваюцца і іншыя зверствы Камбіза. Аповяды гэтыя, з аднаго боку, нагадваюць грэчаскія маралістычныя анекдоты аб тленнасці ўсяго зямнога і цвёрдасці ў перанясенні няшчасцяў, з іншага — егіпецкія раманы, што складваліся з нагоды гістарычных асоб і падзей; абразчыкам іх могуць служыць фрагменты копцкага палімпсесту раману аб Камбізе, у якім ён змешваецца з Навухаданосарам, а таксама, відаць, працяг гэтых фрагментаў у хроніцы Яна Нікіюскага. Пасля цэлы шэраг разбурэнняў і разграбленняў прыпісваўся Камбізу. Паводле Страбона ён спаліў і Серапеум і Мемфіс; паводле Плінія пашкадаваў Геліёпаль толькі з-за абеліскаў, якія ўразілі яго; паводле Дыядора разрабаваў Рамесеум і г. д.

На карысць Герадота можна прывесці гранітны саркафаг камандзіра стралкоў Яхмеса (Амасіса), сына «царскае жонкі» Нехт-Баст-эроў, такім чынам, аднаго з прадстаўнікоў царскага роду. На гэтым пышным саркафагу пашкоджаныя імёны і тытулы нябожчыка і яго маці, так што пакінутыя толькі імёны богаў — Баст і Ях (бог Месяцу), якіх не адважыліся крануць. Знішчэнне імя — найбольш жорсткае пасмяротнае пакаранне смерцю паводле егіпецкіх паданняў, і, вядома, першым чынам з’яўляецца здагадка, што яно здзейснена па загаду заваёўніка. Далей, у арамейскіх папірусах з іўдзейскай калоніі на Элефантыне гаворыцца (праўда, праз 118 гадоў пасля заваёвы) што, калі Камбіз заваяваў Егіпет, ён разбурыў «усе храмы егіпецкіх багоў», але не крануў іўдзейскага свяцілішчы, што існавала на Элефантыне. Нарэшце, і Уджагорэсент кажа аб «найвялікшым жаху, які здарыўся ва ўсёй краіне, падобнага якому не было». Такім чынам, сапраўды, ёсць падставы верыць, што праз некалькі месяцаў стаўленне Камбіза да Егіпта змянілася да горшага.

Уварванне ў Куш

Герадот паведамляе, што, заваяваўшы Егіпет, Камбіз вырашыў далучыць затым усю вядомую тады Афрыку, гэта значыць Карфаген, аазісы і Эфіопію (Куш). Ад першага прыйшлося адмовіцца, бо фінікійскі флот не захацеў ісці супраць супляменнікаў, а персідскі кароль палічыў, што не мае права настойваць, бо фінікійцы далучыліся добраахвотна. Экспедыцыя ж для заваёвы аазісаў, якая выйшла з Фіваў, дасягнула Вялікага аазіса (Эль-Харге) і заваявала яго; аб гэтым кажа Герадот, і і там захаваліся пабудовы ад імя персідскіх цароў Дарыя I і Дарыя II. Але наступнае прасоўванне персідскіх ваяроў да аазіса Амона (Сіва), па аповядзе, перададзеным Герадотам, скончылася катастрофай — войска было засыпана пяском пустыня падчас пясчанай буры.

Францішак Смуглевіч. «Персідскія паслы ў караля Эфіопіі»

Заставалася яшчэ адно афрыканскае царства — Куш (у Герадота Эфіопія), са сталіцамі ў Напаце і Мероэ. Камбіз вырашыў заваяваць і яго. Нажаль, усе нашы звесткі аб гэтай выправе чэрпаюцца з Герадота, у якога і тут аповяд не вольны ад легендарных напластаванняў і тэндэнцый прадставіць паход як задуму вар’яцкую і па задуме, і па выкананні, накіраваную, да таго ж, не толькі супраць уласна Кушу, але таксама для праверкі цудоўнай чуткі аб «шматгадовых эфіопах» і аб «сонечным стале». Паводле Герадота, да эфіопскага цара былі пасланыя элефантынскія «іхтыяфагі», што разумелі па-нубійску, з прапановай здацца. Пасля атрымання абразлівай адмовы, раздражнёны Камбіз занадта паспешна, без дастатковых падрыхтовак, рушыў у паход уздоўж Ніла (зіма 524 да н.э./523 да н.э.), але, ужо мінуючы ледзь пятую частку шляху, адчуў недахоп у харчовых запасах. Аднак гэта не спыніла дзівацкага заваёўніка. Але калі яго войска дайшло да канібалізму, вярнуцца ўсё ж прыйшлося. На зваротным шляху пачаўся мор, і пяскі пустыні пакрылі пад сабой шмат народа. Груды з пахаванымі аддзеламі персаў паказвалі цікаўным у Нубіі яшчэ пры Аўгусце. Такім чынам, паход быў няўдалы і меў вынікам толькі пратэктарат над «эфіопамі, памежнымі з Егіптам», якія нават не былі абавязаныя плаціць персідскаму цару даніну, а прыносілі падарункі.

Паўстанне ў Егіпце і «Вар’яцтвы Камбіза»

Суцэль верагодна, што доўгая адсутнасць Камбіза ў Эфіопіі спрычынілася ў толькі што заваяваным Егіпце да руху за звяржэння персідскай няволі. Герадот паведамляе, што Камбіз, пакінуўшы ў жывых Псаметыха III, быў гатовы нават зрабіць яго васальным кіраўніком Егіпта, і загубіў яго толькі тады, калі той быў абвінавачаны ў падбухторванні сваіх былых падданых да бунту. Камбіз вярнуўся засмучаны няўдачай паходу; неспакой егіпцян мог канчаткова вывесці яго з сябе, і, магчыма, што «найвялікшы жах», на які намякае Уджагарэсент, наступіў як вынік уціхамірвання егіпецкага бунту. Несумнеўна, Псаметых III стаў адной з першых ахвяр лютасці Камбіза, які зараз даверыў кіраванне Егіптам ужо не егіпцяніну, а персу Арыянду.

Камбіз II, Гігес і Дарый I. Мініяцюра з хронікі Канстанціна Манасеса, 14 стагоддзе

Герадот распавядае, што вярнуўшыся з свайго паходу на поўдзень, Камбіз заспеў у Мемфісе егіпцян у святочнай адзежы, якія весяліліся і піравалі з нагоды «з’явы» новага Апіса. Персідскі кароль западозрыў, што егіпцяне цешацца яго няўдачам, прыйшоў у лютасць, пакараў смерцю гарадскія ўлады, загадаў секчы жрацоў, а самога цяля Апіса паспрабаваў закалоць кінжалам, але толькі раніў у сцягно, ад чаго той, аднак, усё роўна памёр. Пасля яго скону ад раны жрацы таемна, каб Камбіз не даведаўся аб гэтым, пахавалі Апіса. Наколькі дакладныя звесткі Герадота аб жорсткасцях Камбіза з нагоды свята інтранізацыі Апіса і яго здзекі з егіпецкай рэлігіі, невядома; ва ўсякім разе, аповяд аб забойстве ім Апіса не апраўдваецца, на той падставе, што стэлы з Серапеума, кажуць аб смерці Апіса ў 6-ы год Камбіза, такім чынам, у пачатку эфіопскага паходу (524 да н.э.), і затым аб смерці наступнага Апіса ў 4-ы год Дарыя I, з чаго відаць, што змена Апісаў адбылася падчас эфіопскага паходу і нармальным парадкам, прычым на стэле часу Камбіза намаляваны ён сам укленчаны перад святым цялём. На пахавальным саркафагу Апіса захаваўся надпіс, які сведчыць аб урачыстым афіцыйным (а не таемным) пахаванні Апьса. Надпіс абвяшчае: «Камбіз, кароль Верхняга і Ніжняга Егіпта, прысвяціў вялікі саркафаг свайму бацьку Асірысу». Аднак не ўяўляецца цалкам даказаным, што Апіс 4-га года Дарыя быў непасрэдным пераемнікам памерлага падчас эфіопскага паходу, і што малюнак Камбіза не змешчана выключна ў сілу традыцыі. Можа быць, да гэтага ж часу адносіцца і пашкоджанне імёнаў на саркафагах. Прынамсі, Герадот паведамляе, што Камбіз «у Мемфісе адчыняў старажытныя магільні». Падобнае ж пашкоджанне і дасканалае згладзжванне імя Амасіса заўважана на шматлікіх помніках з Саісу і наогул з Дэльты. Да таго ж дэматычная хроніка прыводзіць спіс прадметаў, якія атрымлівалі храмы пры Амасісе, і кажа, што шматлікія з гэтых паступленняў адмененыя Камбізам, іншыя (напрыклад, быдла) скарочаныя напалову.

Па словах Герадота, пасля забойства Апіса Камбіз — «па аповядах егіпцян, з-за гэтага блюзнерства адразу стаў шалёным», хоць, як тут жа адзначае грэчаскі гісторык, ён «і перш быў не зусім у сваім розуме». Да таго ж, кажуць, ён ад нараджэння хварэў на эпілепсію), і быў цалкам не ўстрыманы ў п’янстве. У прыпадку ўтрапёнасці ён збіў сваю цяжарную жонку Раксану (якая была яго малодшай сястрой), і так, што тая дачасна пачала нараджаць і ад гэтага памерла. Потым ён з лука застрэліў сына свайго даверанага чалавека Прэксаспа, загадаў без усякага важкага чынніку схапіць дванаццаць найбольш шляхотных персаў і з галавой закапаць жывымі ў зямлю, а таксама жадаў пакараць смерцю і Крэза, свайго дарадніка і настаўніка, толькі за тое, што той зрабіў яму наконт гэтага заўвагу. Верныя служкі атулілі Крэза і, хоць у наступным Камбіз прабачыў Крэза, служкі за непаслушэнства былі пакараныя. І яшчэ шмат падобных злачынных дзеяў у апантанасці здзейсніў Камбіз.

Аднак усе гэтыя паведамленні, магчыма, некалькі перабольшаныя. Відавочна, захопніцкая і дэспатычная палітыка Камбіза выклікала вялікую апазіцыю ў Мідыі і ў цэлым шэрагу краін, якія ўвайшлі ў склад Персідскай дзяржавы, выбух патрыятычных пачуццяў у Егіпце і трывогу ва ўсім грэчаскім свеце. Таму не дзіўна, што асабліва ў грэка-егіпецкіх колах паўсталі перабольшаныя аповяды і нават амаль легенды аб жорсткасцях, дэспатызме і ўтрапёнасці Камбіза. Гэтыя легенды знайшлі сваё яркае адлюстраванне ў працах грэчаскіх гісторыкаў, у прыватнасці, у кнізе Герадота. Маралізатарская грэчаская гістарыяграфія супрацьпастаўляла «гуманнага і справядлівага» Кіра II «жорсткаму і вар’яту» Камбізу, і ў тым і ў іншым выпадку, вядома, дапушчаючы перабольшанні. Да таго ж малодшая галіна Ахеменідаў у асобе Дарыя I, які заняў персідскі пасад неўзабаве пасля смерці Камбіза, ва ўсім падтрымлівала гэтыя выдумкі, а часам і сама спараджала адкрытыя міты. Іх мэтай было паказаць няздольнасць да кіравання старэйшае лініі.

Паўстанне Гаўматы. Смерць Камбіза

Увесну 522 да н.э. у Егіпет сталі даходзіць з Азіі трывожныя чуткі аб з’яўленні на персідскім пасадзе самазванца Ілжэбардыі. Ужо ў месяцы аяру (красавік — май) у Вавілоне сталі датаваць дакументы яго кіраваннем. Камбіз спешна рушыў у Персію для задушэння паўстання, але па шляху загінуў пры вельмі загадкавых і падазроных абставінах (красавік 522 да н.э.).

Па афіцыйнай версіі, зафіксаванай у Бехістунскім надпісы цара Дарыя I, уладу пад выглядам Бардыі захапіў маг (мідыйскі жрэц) і самазванец Гаўмата. Далей гаворыцца, што Камбіз «памёр, забіўшы сябе», але не кажыцца ніякіх падрабязнасцей гэтага эпізоду. Аповяд Герадота па гэтай падставе больш падрабязны. Ён гэтак жа, як і Бехістунскі надпіс, заве самазванцам мага, тых нешматлікіх, якія ведалі аб забойстве Бардыі. Самазванец таксама назваўся Бардыем (у Герадота — Смердыс), і быў падобны на яго тварам; брат яго Патызыф быў галоўным вінаватым бунту; ён пасадзіў Ілжэбардыю на пасад і разаслаў паўсюль вяшчальнікаў, асабліва да войска, з загадам прысягаць самазванцу. Чуткі дайшлі да Камбіза (нібы ён бачыў прарочы сон), які рушыў назад у Персію і знаходзіўся ў нейкіх сірыйскіх Экбатанах (мажліва, у горадзе Хамат), дзе яму было нібы прадказаная смерць. І сюды з’явіліся вяшчальнікі ад імя самазванца. Камбіз дапытваецца ў Прэксаспа, якому было даручана забіць Бардыю, затым ловіць вяшчальніка, і ад яго даведваецца, што той самога Бардыі не бачыў, а пасланы Патызыфам. Прэксасп і Камбіз здагадваюцца, у чым справа. Камбіз у лютасці ўскоквае на каня, каб ехаць у Сузы, але пры гэтым раніць сябе ў сцягно, і праз дваццаць дзён памірае ад гангрэны. Схільны да маралізавання Герадот тлумачыць смерць персідскага ўладары помстай багоў за Камбізавае блюзнерства: «калі кароль ускокваў на каня, адпаў наканечнік похваў яго мяча і аголены меч рассёк яму сцягно. Рана была ў тым самым месцы, куды ён перш сам раніў егіпецкага бога Апіса». Смерць Камбіза наступіла праз 7 гадоў 8 месяцаў яго кіравання.

Сям’я

Вядомыя прынамсі дзве яго жонкі, прычым абедзве — яго сёстры: Атоса і Раксана. Перш чым ажаніцца з імі, Камбіз II мусіў выдаць адмысловую пастанову, бо паводле персідскага заканадаўства шлюб паміж братам і сястрой быў забаронены. Верагодна, у гэтым Камбіз абапіраўся на эламскія законы і традыцыі. Згодна з гэтай пастановай, кароль абвяшчаўся вольным у прыняцці і здзяйсненні сваіх рашэнняў у незалежнасці ад законаў і традыцый. Пра дзяцей Камбіза нічога невядома.

Ахеменіды
Папярэднік: Кір II Вялікі	персідскі кароль 530 — 522 да н.э.	Пераемнік: Гаўмата
Папярэднік: Псаметых III	фараон Егіпта 525 — 522 да н.э.

Літаратура

• Герадот. Гісторыя. Кніга III, Раздзелы 1—67
• Бехистунская надпіс Дарыя I Архівавана 29 верасня 2013.
• Тураев Б. А. История древнего Востока / Под редакцией Струве В. В. и Снегирёва И. Л. — 2-е стереот. изд. — Л.: Соцэкгиз, 1935.
• Дандамаев М. А. Мидия и Ахеменидская Персия // История древнего мира / Под редакцией И. М. *Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — Изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1989.
• Дандамаев М. А. Политическая история Ахеменидской державы. — М.: Наука, 1985.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Камбіз II