Камічная опера

від опэры

Камічная опера — опера камедыйнага зместу. Тэрмінам «апера камік» (фр.: opéra comique) вызначаюць менавіта французскія оперы, якія маюць камічную жанравую афарбоўку.

brightly coloured theatre poster depicting the major characters of the opera
Плакат да арыгінальнай пастаноўкі Карневільскія званы[en]

Асноўныя асаблівасці камічнага опернага жанру: гутарковыя дыялогі, рэчытатывы, арыёзнасць і дынамічныя ансамблі, блізкасць да каларытнага народнага тэматызму, больш дэталёвыя, чым на ранніх этапах станаўлення жанру, характарыстыкі персанажаў.

Першыя формы камічнай оперы развіліся ў Італіі ў канцы XVII стагоддзя. У 1730-я гады ў якасці альтэрнатывы опера-серыі з’явіўся новы оперны жанр — опера-буфа. Яна хутка прабралася ў Францыю, дзе стала апера камік, а ў наступным стагоддзі — французскай аперэтай, найбольш дасведчаным выканаўцам якой стаў Жак Афенбах.

Уплыў італьянскіх і французскіх формаў распаўсюдзіўся на іншыя часткі Еўропы. Многія краіны распрацавалі ўласныя жанры камічнай оперы, уключыўшы італьянскі і французскі ўзоры разам са сваімі музычнымі традыцыямі. Прыкладамі з’яўляецца нямецкі зінгшпіль, венская аперэта, іспанская сарсуэла, руская камічная опера, англійская балада і савойская опера, паўночнаамерыканская аперэта і музычная камедыя.

Італьянская опера-буфа

правіць

У канцы XVII стагоддзя ў Італіі лёгкія музычныя п’есы пачалі прапаноўвацца ў якасці альтэрнатывы больш важкім операм-серыям (італьянская опера XVII стагоддзя, заснаваная на класічнай міфалогіі[en]). Опера «Трэспола-настаўнік[en]» Алесандра Страдэла[ru] (1679) была раннім папярэднікам оперы-буфы. У оперы фарсавы сюжэт, а персанажы недарэчнага апекуна Трэспола і служанкі Дэспіны з’яўляюцца прататыпамі персанажаў, шырока выкарыстоўваных пазней у жанры оперы-буфа.

Спачатку камічныя оперы звычайна прадстаўляліся як інтэрмецца[en] паміж актамі больш сур’ёзных твораў. Неапалітанская, а затым італьянская камічная опера вырасла ў самастойную форму і зрабілася самай папулярнай формай сцэнічных забаў у Італіі прыкладна з 1750 па 1800 год. У 1749 годзе, праз трынаццаць гадоў пасля смерці Пергалезі, яго «Служанка-пані[en]» ахапіла Італію і Францыю, выклікаючы хвалу такіх дзеячаў французскага Асветніцтва, як Ж.-Ж. Русо.

 
Дж. Расіні, каля 1810—1815

У 1760 годзе Нікола Пічыні[ru] напісаў музыку да «Дзяўчына з Чэкіны[en]» на тэкст венецыянскага драматурга Карла Гальдоні. Гэты тэкст быў заснаваны на папулярным англійскім рамане Сэмюэля Рычардсана «Памэла, або ўзнагароджаная дабрачыннасць[ru]» (1740). Праз шмат гадоў Дж. Вердзі назваў «Дзяўчыну з Чэкіны» «першай сапраўднай італьянскай камічнай операй» — гэта значыць, у ёй было ўсё: яна была на стандартнай італьянскай мове, а не на дыялекце; гэта было ўжо не проста інтэрмецца, а хутчэй самастойны твор; у ёй была сапраўдная гісторыя, якая спадабалася людзям; яна мела драматычную разнастайнасць; і, у музычным плане, яна мела моцныя мелодыі і нават моцныя аркестравыя партыі, у тым ліку моцную «самастойную» ўверцюру. Вердзі таксама быў у захапленні, бо музыка была напісана паўднёвым італьянцам, а тэкст — паўночным, што адпавядала агульнаітальянскаму бачанню Дж. Вердзі.

У першай палове XIX стагоддзя жанр атрымаў далейшае развіццё ў творах Дж. Расіні «Севільскі цырульнік[ru]» (1816) і «Папялушка[ru]» (1817), а таксама ў творах Гаэтана Даніцэці «Любоўны напой[ru]» (1832) і «Дон Паскуале[ru]» (1843), але ў сярэдзіне XIX стагоддзя жанр заняпад, нягледзячы на пастаноўку Дж. Вердзі «Фальстаф[ru]» у 1893 годзе.

Французская апера камік і аперэта

правіць
 
Плакат да пастаноўкі XIX стагоддзя Арфей у пекле[ru]

Французскія кампазітары ахвотна ўхапіліся за італьянскую мадэль і зрабілі яе сваёй, назваўшы яе апера камік (фр.: opéra comique). Сярод першых прыхільнікаў былі італьянец Эджыдыа Дуні[en], Франсуа-Андрэ Філідор, П’ер-Аляксандр Мансіньі[en], Андрэ Грэтры, Франсуа-Адрыен Буальдзьё[en], Даніэль Абер і Адольф Адан. Хаця першапачатковы тэрмін «апера камік» прызначаўся для менш сур’ёзных твораў, пазней тэрмін стаў абазначаць любую оперу, дзе быў размоўны дыялог, уключаючы такія творы, як «Медэя[en]» Л. Керубіні і «Кармэн» Ж. Бізэ, якія не з’яўляюцца «камічнымі» ні ў якім сэнсе гэтага слова.

Фларымон Эрвэ[en] лічыцца вынаходнікам французскай оперы буф (фр.: opéra bouffe), або аперэты[1]. Працуючы па той жа мадэлі, Жак Афенбах хутка пераўзышоў яго, напісаўшы больш за дзевяноста аперэт. У той час як ранейшыя французскія камічныя оперы мелі сумесь пачуццяў і гумару, творы Афенбаха былі прызначаны выключна для забаўлення. Нягледзячы на тое, што ў цэлым яго творы былі добра апрацаваны і поўны гумарыстычнай сатыры і грандыёзных оперных пародый, сюжэты і персанажы часта былі ўзаемазаменнымі. Улічваючы шалёны тэмп, з якім ён працаваў, Афенбах часам выкарыстоўваў адзін і той жа матэрыял у некалькіх операх. Яшчэ адным французам, які прыняў гэтую форму, быў Шарль Лекок[en].

Нямецкі зінгшпіль і венская аперэта

правіць

Зінгшпіль развіўся ў Вене ў XVIII стагоддзі і распаўсюдзіўся па ўсёй Аўстрыі і Германіі. Як і французская апера камік, зінгшпіль быў операй з гутарковымі дыялогамі і звычайна на камічную тэму, напрыклад, творы Моцарта «Выкраданне з сераля[ru]» (1782) і «Чароўная флейта» (1791). Пазнейшыя зінгшпілі, напрыклад «Фідэліа[ru]» Л. Бетховена (1805) і «Вольны стралок[ru]» К. Вебера (1821), захавалі форму, але былі на больш сур’ёзныя тэмы.

Венская аперэта XIX стагоддзя была пабудавана як на зінгшпілі, так і на французскай апера камік. Адным са стваральнікаў венскай аперэты лічыцца Франц фон Зупэ[ru], які, аднак, запомніўся пераважна сваімі ўверцюрамі. Іаган Штраус II, «кароль вальса», таксама зрабіў унёсак у развіццё венскай аперэты сваімі творамі «Лятучая мыш[ru]» (1874) і «Цыганскі барон[en]» (1885). Карл Мілёкер[en], дырыжор тэатра ан дэр Він[en], таксама напісаў некалькі з самых папулярных венскіх аперэт канца XIX стагоддзя, у тым ліку «Жабрак-студэнт[ru]» (1882), «Гаспаронэ[ru]»(1884) і «Бедны Джонатан[de]» (1890).

Пасля пачатку XX стагоддзя Франц Легар напісаў «Вясёлую ўдаву[en]» (1905); Оскар Штраус[ru] паставіў аперэты «Мара аб вальсе[en]» (1907) і «Шакаладны салдат[en]» (1908); а Імрэ Кальман склаў «Каралева чардаша[ru]» (1915).

Іспанская сарсуэла

правіць

Сарсуэла, якая з’явілася ў Іспаніі ў XVII стагоддзі, сыходзіць сваімі каранямі ў папулярны іспанскі традыцыйны музычны тэатр. У ім чаргуюцца гутарковыя і песенныя сцэны, апошнія ўключаюць танцы, харавыя нумары і гумарыстычныя сцэны, якія звычайна ўяўляюць сабой дуэты. Гэтыя працы адносна кароткія, і кошты на квіткі часта былі нізкімі, каб спадабацца шырокай публіцы. Існуе дзве асноўныя формы сарсуэлы: сарсуэла ў стылі барока[en] (каля 1630—1750), самы ранні стыль, і рамантычная[en] сарсуэла (каля 1850—1950), якія можна падзяліць на два паджанры: вялікая сарсуэла (género grande), у двух і болей актах, і малая сарсуэла[en] (género chico), аднаактовая, з рысамі вадэвіля.

Педра Кальдэрон дэ ла Барка быў першым драматургам, які прымяніў тэрмін сарсуэла для свайго твора пад назвай «Заліў сірэн» (ісп.: El golfo de las sirenas, 1657). Лопэ дэ Вэга неўзабаве напісаў твор пад назвай «Джунглі без кахання, драма з аркестрам» (ісп.: La selva sin amor, drama con orquesta). Аркестр інструментаў быў скрыты ад публікі, артысты спявалі зладжана, а сама музычная кампазіцыя была прызначана выклікаць эмацыянальны водгук. Некаторыя з гэтых ранніх твораў былі страчаны, але «Рэўнасць ператвараецца ў зоркі» (ісп.: Los celos hacen estrellas) Хуана Ідальга[en] і Хуана Велеса[es], прэм’ера якога адбылася ў 1672 годзе, захаваліся і даюць нам некаторае ўяўленне аб тым, якім быў гэты жанр у XVII стагоддзі.

 
Інтэр’ер тэатра сарсуэлы[es] ў Мадрыдзе.

У XVIII стагоддзі на сарсуэлу паўплываў італьянскі оперны стыль. Але, пачынаючы з праўлення караля Бурбонаў Карла III, антыітальянскія настроі ўзмацніліся. Сарсуэла вярнулася да сваіх каранёў у папулярных іспанскіх традыцыях у такіх творах, як сайнетэ[es] або энтрэмес[es] Дона Рамона дэ ла Круса[es]. Першым творам гэтага аўтара ў гэтым жанры быў «Жняцы Вальекаса» (ісп.: Las segadoras de Vallecas, 1768) на музыку Радрыгеса дэ Хіты[en].

Аднаактовыя сарсуэлы былі класіфікаваны як малыя (малы жанр або малая форма), а сарсуэлы з трох ці больш актаў былі класіфікаваны як вялікія (вялікі жанр або вялікая форма). Вялікія сарсуэлы ставіліся ў тэатры сарсуэлы ў Мадрыдзе[es], але без асаблівага поспеху і з невялікай наведвальнасцю. Нягледзячы на гэта, у 1873 годзе для вялікай сарсуэлы быў адчынены новы тэатр Апола[en], які падзяліў няўдачы тэатра сарсуэлы, пакуль не быў змушаны змяніць сваю праграму на малыя сарсуэлы.

Руская камічная опера

правіць
 
Тытульны ліст лібрэта «Млынар — вядзьмак, ашуканец і сват[ru]»

Першай операй, прадстаўленай у Расіі ў 1731 годзе, была камічная опера (або commedia per musica) «Каландра[en]» італьянскага кампазітара Джавані Альберта Рысторы[en]. За ёй былі камічныя оперы іншых італьянцаў, такіх як Б. Галупі, Дж. Паізіела і Д. Чымароза, а таксама бельгійска-французскага кампазітара А. Грэтры.

Першай рускай камічнай операй была «Анюта[ru]» (1772). Тэкст напісаны Міхаілам Паповым[ru] на музыку невядомага кампазітара, якая складаецца з падборкі папулярных песень, указаных у лібрэта. Яшчэ адна ўдалая камічная опера «Млынар — вядзьмак, ашуканец і сват[ru]» на тэкст Аляксандра Аблесімава[ru] (Масква, 1779), з сюжэтам, які нагадвае «Вясковага вяшчуна[en]» Ж.-Ж. Русо, прыпісваецца Міхаілу Сакалоўскаму[ru]. Іван Керцэлі[ru], Васіль Пашкевіч[ru] і Еўсцігней Фамін[ru] таксама напісалі серыю паспяховых камічных опер у XVIII стагоддзі.

Далейшае развіццё руская камічная опера ў XIX стагоддзі атрымала ў творчасці Аляксея Вярстоўскага[ru], які напісаў больш за 30 опер-вадэвіляў і 6 вялікіх опер (большасць з іх з гутарковымі дыялогамі).

Пазней Мадэст Мусаргскі працаваў над дзвюма камічнымі операмі — «Сарочынскі кірмаш[ru]» і «Жаніцьба[ru]», якія пакінуў няскончанымі (яны былі скончаны толькі ў ХХ стагоддзі). Пётр Чайкоўскі напісаў камічную оперу «Чаравічкі[ru]» (1885). Мікалай Рымскі-Корсакаў склаў «Майскую ноч[ru]» (1878—1879) і «Залатога пеўніка[ru]» (1906—1907).

У ХХ стагоддзі лепшымі ўзорамі камічнай оперы рускіх кампазітараў былі «Маўра[ru]» (1922) і «Прыгоды павесы[ru]» (1951) Ігара Стравінскага, «Каханне да трох апельсінаў[ru]» (1919) і «Заручыны ў манастыры» (1940—1941, паст. у 1946) Сяргея Пракоф’ева, «Нос[ru]» Дзмітрыя Шастаковіча (1927—1928, паст. у 1930). Адначасова жанры лёгкай музыкі[en], аперэты, музычнай камедыі, а пазней і рок-оперы развівалі такія кампазітары, як Ісак Дунаеўскі, Дзмітрый Кабалеўскі, Дзмітрый Шастаковіч, Ціхан Хрэннікаў, а пазней Генадзь Гладкоў[ru], Аляксей Рыбнікаў і Аляксандр Журбін[ru].

XXI стагоддзе ў рускай камічнай оперы пачалося з шумных прэм’ер двух твораў, жанр якіх можна ахарактарызаваць як «опера-фарс»: «Цар Дзям’ян — страшны оперны спектакль». Твор з’яўляецца калектыўным аўтарскім праектам пяці аўтараў: Леаніда Дзесятнікава[ru] і Вячаслава Гайваронскага з Санкт-Пецярбурга, Іраіды Юсупавай і Уладзіміра Нікалаева з Масквы, а таксама творчага калектыву «Кампазітар», які з’яўляецца псеўданімам вядомага музычнага крытыка Пятра Паспелава. Лібрэта Алены Паленавай паводле народнай драмы «Цар Максіміліян», прэм’ера твора адбылася 20 чэрвеня 2001 года ў Марыінскім тэатры ў Санкт-Пецярбургу.

«Дзеці Разэнталя» — опера ў двух дзеях Леаніда Дзесятнікава[ru] на лібрэта Уладзіміра Сарокіна. Гэты твор быў выкананы на замову Вялікага тэатра, а прэм’ера адбылася 23 сакавіка 2005 года.[2] Пастаноўка оперы суправаджалася гучным скандалам;[3][4] аднак опера мела вялізны поспех.

Англійская баладная і савойская оперы

правіць

Англія вядзе сваю традыцыю лёгкай оперы да баладнай оперы, звычайна камічнай п’есы, у якую ўваходзяць песні на папулярныя мелодыі. «Опера жабрака[en]» Джона Гея[en] была самай ранняй і самай папулярнай з іх. «Дуэнья[en]» Рычарда Брынслі Шэрыдана (1775) на музыку Томаса Лінлі[en] была апісана як «камічная опера».[5][6]

Да другой паловы XIX стагоддзя на лонданскай музычнай сцэне пераважалі пантаміма і музычны бурлеск[en], а таксама непрыстойныя, дрэнна перакладзеныя кантынентальныя аперэты, якія часта ўключалі «балеты», якія выклікалі вялікую юрлівую цікавасць, і наведванне тэатра стала непрыемным для рэспектабельных людзей, асабліва жанчын і дзяцей. Містэр і місіс Томас Герман Рыд[en], пачынаючы з 1855 года, і шэраг іншых брытанцаў выказалі шкадаванне наконт стану музычнага тэатра і прадставілі кароткія камічныя оперы[en], прызначаныя для сямейнага прагляду і павышэння інтэлектуальнага ўзроўню музычных забаў.

 
Сцэна з камічнай опера «Карабель Яе Вялікасці «Пінафор»[en]» (1886), сувенірная праграма тэатра Савой

Тым не менш, пастаноўка оперы Ж. Афенбаха «Вялікая герцагіня Геральштэйнская[en]» ў 1867 годзе (праз сем месяцаў пасля яе французскай прэм’еры) распаліла цікавасць англічан да лёгкіх опер з старанна прапрацаванымі лібрэта і партытурай, а аперэты з кантынентальнай Еўропы працягвалі быць надзвычай папулярнымі ў Вялікабрытаніі ў 1860-х і 1870-х гадах, у тым ліку «Карневільскія званы[en]», «Мадам Фавар[en]» і іншыя ў 1880-х гадах, часта адаптаваныя Генры Броэмам Фарні[en] і Робертам Рысам[en]. Ф. К. Бернанд[en] супрацоўнічаў з некалькімі кампазітарамі, у тым ліку з Артурам Саліванам[en] над операй «Кокс і Бокс[en]», над напісаннем некалькіх камічных опер на англійскія тэмы ў 1860-х і 1870-х гадах.

У 1875 годзе Рычард Д’Ойлі Карт[ru], адзін з імпрэсарыа, якія імкнуліся стварыць англійскую школу сямейнай лёгкай оперы такіх кампазітараў, як Фрэдэрык Клей[en] і Эдвард Саламон[en], у якасці контрмеры кантынентальным аперэтам, даручыў супрацоўніку Клея, У. Ш. Гілберту[ru], і шматабяцаючаму маладому кампазітару Артуру Салівану[en] напісаць кароткую аднаактовую оперу, якая паслужыла б працягам оперы Ж. Афенбаха «Перыкола[ru]». Вынікам стала камічная опера «Суд прысяжных[en]»; яе поспех паклаў пачатак партнёрству Гілберта і Салівана[en]. «Трупа оперы-буф містэра Р. Д’Ойлі Карт» узяла з сабой «Суд прысяжных» у турнэ, паставіўшы яе разам з французскімі творамі Ж. Афенбаха і Аляксандра Шарля Лекока[en]. Імкнучыся вызваліць англійскую сцэну ад французскага ўплыву і натхнёны поспехам «Суда прысяжных», Карт у 1877 годзе сфармаваў сіндыкат для выканання «лёгкай оперы законнага толку».[7] Гілберту і Салівану было даручана напісаць новую камічную оперу «Чарадзей[ru]» (англ.: The Sorcerer), пачынаючы серыю, якая атрымала назву «Савойскія оперы» (названая ў гонар тэатра Савой, які Карт пазней пабудаваў для гэтых твораў). У серыю савойскіх опер уваходзілі «Карабель Яе Вялікасці «Пінафор»[en]», «Піраты Пензанса[en]» і «Мікада[en]», якія сталі папулярнымі ва ўсім свеце. Оперная трупа Д’Ойлі Карт[en] працягвала выконваць творы Гілберта і Салівана амаль бесперапынна да свайго закрыцця ў 1982 годзе.

Стыль Гілберта і Салівана шырока пераймалі іх сучаснікі (напрыклад, у «Дораці[en]»), а самі творцы пісалі творы ў гэтым стылі разам з іншымі супрацоўнікамі ў 1890-я гады. Аднак ні адзін з іх не меў працяглай папулярнасці, пакінуўшы Савойскія оперы практычна адзінымі прадстаўнікамі жанру, якія захаваліся сёння. Толькі нядаўна некаторыя з гэтых іншых англійскіх лёгкіх опер пачалі даследавацца навукоўцамі і ставіцца на сцэне.

Зноскі

  1. Operette001 at Theatrehistory.com, accessed 4 January 2009
  2. «Дети Разэнталя» в Бальшом театре | Belcanto.ru. www.belcanto.ru. Праверана 6 жніўня 2016. (руск.)
  3. Махлина, Светлана Тевельевна Семиотика искусства в XXI в // Вестник Санкт-Петербургского государственного университета культуры и искусств. — 2013-01-01. — Вып. 3 (16). (руск.)
  4. Густякова, Дарья Юрьевна Российский оперный театр в контексте массовой культуры Архівавана 18 жніўня 2016. (руск.)
  5. «The Duenna», Mary S. Van Deusen, accessed 4 January 2009
  6. Gillan, Don. «The Origins of Comic Opera» at the stagebeauty website, accessed 4 January 2009
  7. Stone, David. «Richard D’Oyly Carte», Архівавана 1 верасня 2006 года. Who Was Who in the D’Oyly Carte Opera Company, accessed 4 January 2009

Літаратура

правіць
  • Ла Лоранси Л. де, Французская комическая опера XVIII в., пер. с франц., М., 1937.
  • Русская комедия и комическая опера XVIII в., под ред. П. Н. Беркова, М.-Л., 1950.
  • Ливанова T. H. Комическая опера // Музыкальная энциклопедия в 6 томах, БСЭ, М., 1973—1982, Т. 2, сс. 888—889.
  • Брянцева В. Н. Французская комическая опера XVIII века. Пути становления и развития жанра. — М.: Музыка, 1985.
  • Соллертинский И. И. Заметки о комической опере // Исторические этюды. — Л.: Гос. муз. изд., 1962. — С. 347—357.