Кодэксы мая

Ко́дэксы ма́я (юкатэк. pik hu'un) — іерагліфічныя рукапісы цывілізацыі мая. Тэхнічна маянскі кодэкс уяўляе сабой складзеную ў выглядзе гармонікі паласу месаамерыканская паперы («аматль», на мове юкатэка huun), вырабленай з луба расліны аматэ (Ficus insipida). Складкі гармонікі — асобныя «старонкі» — маглі быць пакрыты выявамі і надпісамі з пярэдняга і адваротнага боку, абарот часам не запаўнялі тэкстам і малюнкамі. Тэксты не прызначаліся для чытання падрад, структурна яны дзяліліся на тэматычныя блокі. Змястоўна захаваныя кодэксы мая з’яўляюцца жрэцкімі трэбнікамі (тэрмін Ю. В. Кнарозава), якія прысвечаны рытуалу, астраноміі і астралогіі, прароцтвам і варажбітным практыкам, разліку сельскагаспадарчых і каляндарных цыклаў. З іх дапамогай жрацы тлумачылі з’явы прыроды і дзеянні боскіх сіл і праводзілі рэлігійныя абрады. Кодэксы былі прадметам паўсядзённага жрэцкага ўжытку і нярэдка змяшчаліся ў магілу пасля смерці ўладальніка. Традыцыя кодэксаў працягнулася ў каланіяльную эпоху ў хроніках і так званых зборніках «Чылам Балам» (запісаных лацініцай), у якіх прысутнічаюць усе пералічаныя тэмы, а таксама ўтрымліваюцца гістарычныя звесткі. Лексіка, граматыка і структура гістарычных тэкстаў прама суадносяцца з афіцыйнымі надпісамі мая класічнага перыяду, вядомымі з эпіграфікі.

Рэканструкцыя Дрэздэнскага кодэкса, 8-я і 9-я старонкі

Тэхналогію вытворчасці аматля індзейцы мая распрацавалі каля V стагоддзя, упершыню ў гісторыі Месаамерыкі. У Цэнтральнай Мексіцы аж да іспанскага заваявання для кніг выкарыстоўвалася вырабленая скура ягуара, аленя ці ламанціна. Усе кодэксы мая, якія дайшлі да нашых дзён, выраблены прыкладна ў XI—XIV стагоддзях, аднак у пахаваннях класічнага перыяду археолагі выяўляюць рэшткі кніг-кодэксаў у выглядзе зліплай масы з фрагментамі фарбы; на сёння не існуе тэхналогіі іх прачытання.

Мяркуючы па паведамленнях іспанскіх храністаў, яшчэ ў пачатку XVI стагоддзя існавалі вялікія жрэцкія і ўрадавыя бібліятэкі, аднак іх знішчалі канкістадоры і каталіцкія місіянеры. Найбуйнейшае кніжнае аўтадафэ правёў у Мані ў 1562 годзе біскуп Юкатана Дыега дэ Ланда, тады былі спалены 27 рукапісаў. У адносна цэлым выглядзе к XIX стагоддзю захаваліся толькі тры кодэксы мая, названыя па гарадах, дзе яны захоўваюцца (Дрэздэнскі — адзіны, які захаваўся цалкам, Парыжскі і Мадрыдскі).

У 1971 годзе было абвешчана аб існаванні чацвёртага маянскага дакумента — Кодэкса Гралье, як мяркуецца, знойдзенага ў пахаванні ў Ч’япасе, але адносна яго сапраўднасці вядуцца дыскусіі. Захаваныя кодэксы мая прыцягнулі ўвагу даследчыкаў яшчэ ў XIX стагоддзі, неаднаразова перадрукоўваліся і сталі матэрыялам, на аснове якога Юрый Кнарозаў у 1950-я гады расшыфраваў пісьмо мая. Поўны пераклад усіх чатырох рукапісаў мая на рускую мову быў надрукаваны ў 1975 годзе. У 1999 годзе ў Мексіцы быў апублікаваны «Кампендыум Шкарэт», у якім утрымліваўся пераклад трох кодэксаў на іспанскую мову, каталог іерогліфаў з чытаннем і даследчыя матэрыялы Ю. В. Кнарозава.

Гісторыя

Фрэска з грабніцы ў Уашактуне. Верагодна, у аналагічным стылі выконваліся і кодэксы класічнага перыяду

Дакалумбава эпоха

Пра пісьмовую традыцыю мая вядома вельмі мала: нягледзячы на тое, што амаль 90 % тэкстаў мая могуць быць прачытаны, дагэтуль няма зводнага слоўніка іерагліфічнае мовы, навуцы не вядома значэнне каля 25 % пісьмовых знакаў. Наяўныя пісьмовыя крыніцы даіспанскага і каланіяльнага перыяду ўтрымліваюць толькі адрывачныя дадзеныя. Гісторыкі Месаамерыканскіх пісьмовых культур вымушаны звяртацца да рэканструкцыі і ўскосных крыніц: этнабатанічнага аналізу, малюнкаў на каменных стэлах і керамікі і т. д.

З канца ХХ стагоддзя ў маянскіх пахаваннях на тэрыторыі Мексікі і Гватэмалы сталі выяўляць спарахнелыя рэшткі кніг, пакладзеных у адну магілу з іх прыжыццёвымі ўладальнікамі. Пры раскопках у Эль-Мірадоры былі выяўлены дзве магілы прадстаўнікоў знаці раннекласічнага перыяду, датаваныя прыкладна 450-мі гадамі. Там і былі знойдзены найстаражытнейшыя маянскія кодэксы, прычым вырабленыя не толькі з аматэ, але і з апрацаванай скуры, паходжанне якой не ўдалося ўстанавіць. Рукапісы цалкам спарахнелі і набраліся вапнай, крышталі якой працялі тое, што засталося ад складзеных лістоў. Аналагічныя знаходкі былі зроблены пры раскопках пахаванняў у Уашактуне, Гуайтане, Сан-Агусцін-Акасагуастлане і Небахе (Гватэмала), у Алтун-Ха ў Белізе і Капане ў Гандурасе. Кнігі з Уашактуна і Алтун Ха адносяцца да ранняга класічнага перыяду, у Небахе і Капане — позняга класічнага, у Гуайтане — ранняга посткласічнага. У Капане быў знойдзены склеп з багатым інвентаром — вялікай колькасцю размаляванай керамікі і скульптуры, касцяных і нефрытавых вырабаў. Акрамя рэштак кодэксаў, быў знойдзены і посуд з пігментамі. Гэта дазволіла ідэнтыфікаваць пахаванага як пісца высокага рангу . Ні адна са спроб раскрыць кодэксы не мела поспеху: пісчы матэрыял спарахнеў і спрасаваўся ва ўмовах высокай вільготнасці; сярод праху выразна бачныя рэшткі мінеральных пігментаў. На думку Т. Уайтынга, гэтыя рэшткі ўжо ніколі не будуць прачытаны, хоць археолагі і захоўваюць іх.

К пачатку іспанскага заваявання ў мая была вялікая колькасць кодэксаў. У асноўным гэта былі жрэцкія трэбнікі, якія меліся ва ўсіх гарадах і нават паселішчах. Іменна гэта тлумачыць, што рэпертуар захаваных кодэксаў імі і абмяжоўваецца. Упрыгожаныя трэбнікі траплялі ў выглядзе трафея да іспанскіх заваёўнікаў і далей перапраўляліся ў Еўропу сярод іншай ваеннай здабычы і «дзівосаў» Новага Свету.

Рытуальныя тэксты ствараліся пад непасрэдным кіраўніцтвам вярхоўнага жраца. У перыяд гегемоніі Маяпанскай лігі гэта пасада была спадчыннай і ўтрымлівалася родам Ах Май. У далейшым кожны горад-дзяржава меў уласнага вярхоўнага жраца. Трэбнікі, відаць, перыядычна абнаўляліся ў адпаведнасці з рэлігійна-палітычнай кан’юнктурай; выпраўлены эталонны варыянт капіраваўся і распаўсюджваўся сярод радавога жрэцтва. Характэрна, што памерлых жрацоў працягвалі хаваць разам з іх рукапісамі. Памеры бібліятэк, верагодна, былі значнымі і супастаўнымі з культурамі Старога Свету. Алонса дэ Сарыта пісаў, што ў 1540 годзе ён бачыў у гарах Гватэмалы «мноства рукапісаў, якія апісваюць гісторыю мясцовых індзейцаў за перыяд, які перавышае восемсот гадоў», якія перакладалі для яго самыя старыя людзі.

Страта іерагліфікі

Дыега дэ Ланда, епіскап Юкатана. Партрэт XVI ст. з манастыра ў Ісамалі

Калі пачалася канкіста, каталіцкія місіянеры распрацавалі лацінскі алфавіт для мовы юкатэка і стварылі пры манастырах своеасаблівыя інтэрнаты для выхавання новага пакалення індзейскай арыстакратыі ў духу новых каштоўнасцей і еўрапейскай культуры. Дакалумбава кніжная культура пасля стварэння друкарань у Мексіцы (1528) зусім не аказвала ўздзеяння на новае інфармацыйнае асяроддзе. Усяго захавалася 22 дакалумбавы кодэксы (усіх народаў — мая, ацтэкаў, міштэкаў) і яшчэ 50 было створана ў час канкісты ці адразу пасля яе заканчэння.

Сучасныя даследчыкі падкрэсліваюць, што маштабы знішчэння пісьмовых помнікаў місіянерамі ў вядомай ступені перабольшаныя. Для культуры мая знакавым лічыцца аўтадафэ 12 ліпеня 1562 года ў Мані, учыненае епіскапам Дыега дэ Ландай. Падставай для яго сталі звесткі аб адпадзенні нядаўна хрышчаных індзейцаў у язычніцтва і аб сумяшчэнні традыцыйных рэлігійных абрадаў з хрысціянскімі. Так, у 1561 годзе ў Мані было раскрыжавана немаўля, гэта значыць, па традыцыйных уяўленнях, адпраўлена з пасланнем да вышэйшых сіл, у дадзеным выпадку — да хрысціянскага Бога. Згодна з паведамленнем езуіта Дамінга Радрыгеса, на гэтым аўтадафэ місіянеры знішчылі каля 5000 розных «ідалаў», 13 каменных алтароў і 27 меншых камянёў з выявамі, 197 сасудаў з малюнкамі і 27 рукапісаў на аленевай скуры. Зрэшты, знішчэнне рукапісаў практыкавалася і раней. Дэ Ланда згадваў, што ў 1541 годзе пасля ўзяцця горада Ціха місіянеры выявілі, што:

Гэтыя людзі ўжывалі таксама пэўныя знакі (caracteres) ці літары (letras), якімі яны запісвалі ў сваіх кнігах свае старажытныя справы і свае навукі. Па іх, па постацях і некаторых знаках (senales) у постацях яны даведваліся свае справы, паведамлялі іх і навучалі. Мы знайшлі ў іх вялікую колькасць кніг гэтымі літарамі і, паколькі ў іх не было нічога, у чым не мелася б забабон і хлусні дэмана, мы іх усе спалілі; гэта іх надзвычайна засмуціла і прычыніла ім пакуты.

Пасля ўсталявання іспанскага каланіяльнага рэжыму граматныя індзейцы перайшлі на лацінскую пісьменнасць; як мяркуецца, ужо к пачатку 1600 гадоў іерагліфічная традыцыя канчаткова спынілася. Вывучаць познія тэксты мая вельмі цяжка, усе наяўныя пераклады больш-менш прыблізныя і ў многіх месцах моцна разыходзяцца адзін з адным. Жрацы мая, перайшоўшы на лацініцу, не раздзялялі слоў і не выкарыстоўвалі пунктуацыю. Калі перапісчык не разумеў сэнсу тэксту, ён мог дзяліць словы і фразы ў адвольным парадку, а асаблівасці ладу мовы прыводзілі да злучэння слоў. Акрамя таго, асобным гукам мовы мая не было адпаведнікаў у іспанскай і лацінскай мовах, пісцы пры адсутнасці арфаграфічнай нормы пазначалі іх рознымі спалучэннямі лацінскіх літар, прычым іх гучанне невядома. Дыега дэ Ланда пісаў пра гэта так:

[Манахі] навучыліся чытаць і пісаць на мове індзейцаў і склалі такую граматыку, якая вывучалася, як лацінская. Аказалася, што яны не ўжываюць 6 нашых літар, а іменна: D, F, G, Q, R, S, у якіх не было ніякай патрэбы. Але яны вымушаны былі падвойваць і дадаваць іншыя, каб адрозніваць розныя значэнні некаторых слоў…

Позняя традыцыя

Рукапіс Чылам-Балама з Ішыля, выстаўлены ў Нацыянальным музеі антрапалогіі ў Мехіка

У пачатку XVII стагоддзя і ў наўа-, і ў маямоўных рэгіёнах Новай Іспаніі назіраўся ўсплёск літаратурнай актыўнасці нашчадкаў індзейскай знаці, прычым і на іспанскай, і на мясцовых мовах. Ва ўмовах перабудовы сацыяльнай структуры і скарачэння абарыгеннага насельніцтва, правіцелі-касікі сталі губляць традыцыйныя правы і прывілеі. Адказам стала вялікая колькасць дакументаў, у якой даказвалася высакароднасць паходжання і пералічваліся паслугі, некалі аказаныя канкістадорам продкамі просьбітаў. Нярэдка такія тэксты з’яўляюцца адзінымі крыніцамі, якія асвятляюць велізарныя перыяды ў гісторыі Ч’япаса і Табаска, а таксама Юкатана і Гватэмалы. Пасля расшыфроўкі іерагліфічных надпісаў класічнага перыяду выявілася, што змест, сінтаксічны лад, граматыка, тэрміналогія афіцыйных гістарычных і жрэцкіх тэкстаў часта блізкія познім тэкстам XVI—XVII стагоддзяў. Яркім прыкладам з’яўляюцца «Архіў Пашбалон — Мальданада», «Хроніка з Чык Шулуб Ч’ен» і «Летапіс Какчыкеляў».

Гэтаму працэсу знаходзіцца прамая аналогія ў Цэнтральнай Мексіцы, дзе на мяжы XVI—XVII стагоддзяў тварыў Фернанда дэ Альва Іштлільшочытль, які спрабаваў сумясціць храналогію мексіканскай гісторыі з агульнаеўрапейскай і ўбудаваць гісторыю Мексікі ў сусветную, бо

…падзеі, якія адбыліся ў гэтым Новым Свеце, не менш значныя, чым дзеі рымлян, грэкаў, мідзійцы і жыхароў іншых язычніцкіх дзяржаў, якія заслужылі славу ва ўсім Сусвеце…

У перапрацаваным выглядзе іерагліфічныя рукапісы мая сталі асновай зборнікаў «Чылам Балам», узыходзячых да традыцыйных жрэцкіх трэбнікаў класічнай і посткласічнай эпох, хоць і перапісаных лацініцай. Змест іх хаатычны, яны ўключаюць прарочыя, медыцынскія, астралагічныя і гістарычныя тэксты. Рукапісы, якія захаваліся, ствараліся ў XVI—XVII стагоддзях і дайшлі да нас у выглядзе пазнейшых спісаў, мова якіх дэманструе адрозненні ад класічнай. У гэтым плане вылучаецца рукапіс так званага «Рытуалу Бакабаў», які ўключае 42 загаворы супраць хвароб. Там ад выпадку да выпадку згадваюцца Бог Айцец, Ісус Хрыстос, Адам, але часцей — старажытныя божаствы. Мова гэтага дакумента вельмі архаічная, у дадатак назвы лекавых сродкаў табуіраваны і перададзены іншасказаннямі; іерагліфічная першакрыніца іх несумненная. У пачатку XIX стагоддзя такія кнігі існавалі амаль у кожным індзейскім паселішчы, аднак у выніку Юкатанскай вайны рас мноства дакументаў было знішчана карнікамі.

У рукапісе Чылам-Балама з Чумаеля прыводзіцца эпічная «Песня Іца» — адзін з нямногіх помнікаў паэзіі мая. Яна ўнікальная тым, што з’яўляецца адзіным маянскім дакументам каланіяльнай эпохі, у якім даты прыведзены па «доўгім ліку» класічнай эры, што з’яўляецца доказам аўтэнтычнасці і старажытнасці тэксту. Прарочыя тэксты з рукапісаў «Чылам-Балама» пабудаваныя на паэтычнай аснове: прысутнічае паралелізм будовы фраз і рытмічнасць, якая звычайна не перадаецца ў перакладзе на іншыя мовы (у прыватнасці, на рускую і англійскую), і вялікая перагружанасць міфалагічным вобразамі. Характэрна, што лексіка і граматыка гэтых тэкстаў моцна адрозніваецца ад лексікі і граматыкі гутарковай мовы мая XVI—XVII стагоддзяў (у прыватнасці, рукапіснага «Слоўніка з Матуля»), вывучанага іспанскімі місіянерамі.

Літаратура

• Ершова, Г. Г. Древняя Америка: полёт во времени и пространстве. Мезоамерика. — М.: Алетейя, 2002. — 392 с. — ISBN 5-89321-092-1.
• Ершова, Г. Г. Майя. Тайны древнего письма. — М.: Алетейя, 2004. — 296 с. — ISBN 5-89321-123-5.
• Историки Доколумбовой Америки и Конкисты. Книга первая. Фернандо де Альва Иштлильшочитль. Хуан Баутиста де Помар / пер. с исп. В. Н. Талаха; под ред. В. А. Рубеля. — К.: Лыбедь, 2013. — 504 с. — ISBN 978-966-06-0647-0.
• Керам К. Боги, гробницы, ученые. — М. : Республика, 1994. — 351 с. — ISBN 5-250-02261-8.
• Кинжалов, Р. В. Кинжалов: Орел, кецаль и крест. Очерки по культуре Месоамерики. — М.: Наука, 1991. — 190 с. — ISBN 5-02-027304-X.
• Кнорозов, Ю. В. Письменность индейцев майя. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1963. — 664 с.
• Кнорозов, Ю. В. Иероглифические рукописи майя. — Л.: Наука, Лен. отд, 1975. — 272 с.
• Ланда, Диего де. Сообщение о делах в Юкатане / пер. со староисп. Ю. В. Кнорозова. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — 328 с.
• Талах, В. Н., Куприенко, С. А. Америка первоначальная. Источники по истории майя, науа (астеков) и инков / ред. В. Н. Талах, С. А. Куприенко. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 370 с. — ISBN 978-617-7085-00-2.
• Archaeology of Ancient Mexico and Central America: An Encyclopedia / Eds. S. T. Evans and D. L. Webster. — N. Y.: Garland, 2001. — 992 p. — ISBN 978-0415873994.
• Aveni, A. F. Empires of Time: Calendars, Clocks and Cultures. — Tauris Parke Paperbacks, 2000. — 371 p. — ISBN 1-86064-602-6.
• Coe, M. D. The Art of the Maya Scribe / Ill. Justin Kerr. — N. Y.: Harry N. Abrams, 1997. — 240 p. — ISBN 9780810919884.
• Ciudad Ruiz, A.; Lacadena, A. El Códice Tro-Cortesiano de Madrid en el contexto de la tradición escrita Maya // Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala. — Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología, 1999. — P. 876—888. Архівавана з першакрыніцы 14 верасня 2011.
• Krayna, Ph. History, Unfolded // Print. — 1999. — Vol. 53. — P. 90—93.
• Milbrath, S. New Questions Concerning the Authenticity of the Grolier Codex // Latin American Indian Literatures Journal: A Review of American Indian Texts and Studies. — McKeesport, Pennsylvania: Penn State McKeesport, 2002. — Vol. 18. — P. 50—61. — ISSN 0888-5613.
• Noguez, X. Códices Mayas // Arqueología Mexicana: Códices prehispánicos y coloniales tempranos — Catálogo. — 2009. — Vol. 31. — P. 10—23.
• Reents-Budet, D. Painting the Maya Universe: Royal Ceramics of the Classic Period. — Durham: Duke UP, 1994. — 402 p. — ISBN 978-0-8223-1434-9.
• Ruggles, C. L. Ancient Astronomy: An Encyclopedia of Cosmologies and Myth. — ABC-CLIO, 2005. — 518 p. — ISBN 978-1851094776.
• Ruvalcaba, J. L. The Grolier Codex: A Non Destructive Study of a Possible Maya Document using Imaging and Ion Beam Techniques // MRS Proceedings. — Warrendale, Pennsylvania: US: Materials Research Society, 2007. — Vol. 1047. — P. 299—306. — ISSN 0272-9172. — DOI:10.1557/PROC-1047-Y06-07
• Sharer, R. J.; Loa P. Traxler. The Ancient Maya. — 6th, fully revised ed. — Stanford University Press, 2006. — 931 p. — ISBN 0-8047-4817-9.
• Vail, G. The Maya Codices // Annual Review of Anthropology. — Palo Alto, California: 2006. — Vol. 35. — P. 497—519. — ISSN 1545-4290. — DOI:10.1146/annurev.anthro.35.081705.123324
• Whiting, Th. A. The Maya Codices // Maya by Peter Schmidt, Mercedes de la Garza, Enrique Nalda, eds. — N. Y.: Rizzoli, 1998. — P. 206—215. — ISBN 0847821293.
• Zorich, Z. The Maya Sense of Time // Archaeology. — N. Y.: Archaeological Institute of America, 2012. — Vol. 65 (6). — ISSN 0003-8113. — DOI:10.2307/41804605
• Zorita, Alonso de. Life and Labor in Ancient Mexico. — New Brunswick: Rutgers Univ. Press, 1963. — 328 p.

Спасылкі

Факсімільныя рэпрадукцыі кодэксаў

• The Dresden Codex (нявызн.). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. Праверана 12 красавіка 2015.
• The Madrid Codex (нявызн.). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. Праверана 12 красавіка 2015.
• The Paris Codex (нявызн.). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. Праверана 12 красавіка 2015.
• The Grolier Codex (нявызн.). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. Праверана 12 красавіка 2015.

Іншае

• Кодексы мая на www.mesoamerica.ru (нявызн.). Праверана 12 красавіка 2015.
• Maya Writing (нявызн.)(недаступная спасылка). Authentic Maya. Архівавана з першакрыніцы 13 чэрвеня 2007. Праверана 12 красавіка 2015.
• Maya Astronomy (нявызн.)(недаступная спасылка). Authentic Maya. Архівавана з першакрыніцы 6 чэрвеня 2007. Праверана 12 красавіка 2015.
• Ко, М.. Содержание майяйских текстов (нявызн.). Русский филологический портал. Праверана 12 красавіка 2015.
• Талах В. М.. Вступ до ієрогліфічної писемності майя. Підручник мови майя (укр.). www.kuprienko.info (19 сакавіка 2011). — учебник языка майя. Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 19 сакавіка 2011.
• Талах В. М. (ред.). Хроника из Чик Шулуб Ч`ен (Юкатан, Мексика, XVI век). (руск.)(недаступная спасылка). kuprienko.info (10 жніўня 2012). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2013. Праверана 10 жніўня 2012.
• Талах В. М. (ред.). Документы Пашболон-Мальдонадо (Кампече, Мексика, XVII век). (руск.). kuprienko.info (26 чэрвеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2012. Праверана 27 чэрвеня 2012.
• Marhenke, Randa. The Ancient Maya Codices (нявызн.). Maya Hieroglyphic Writing. Mesoweb (25 красавіка 2003). Праверана 12 красавіка 2015.(недаступная спасылка)
• Thomas J. Tobin. The Construction of the Codex In Classic- and Postclassic-Period Maya Civilization (англ.)(недаступная спасылка) (25 красавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2002. Праверана 10 красавіка 2015.