Літоўская мова

Літо́ўская мо́ва (літ.: lietuvių kalba), радзей сустракаецца варыянт летувіская мова — нацыянальная мова літоўцаў, належыць да ўсходнебалтыйскай падгрупы балтыйскіх моў, ёй карыстаецца каля 3 млн чалавек (2012) — галоўным чынам, літоўцы — у Літве (2,8 млн), а таксама ў Беларусі, паўночна-ўсходняй Польшчы, Расіі, ЗША, Канадзе, Аўстраліі і Германіі. Дзяржаўная мова Літвы.

Літоўская мова
Саманазва	lietuvių kalba
Краіны	Беларусі, Польшчы і 14 іншых краінах
Рэгіёны	Літва, Беларусь, Польшча і іншыя
Афіцыйны статус	Літве, Еўрапейскі Саюз
Арганізацыя, якая рэгулюе	Дзяржаўнай камісіяй літоўскай мовы (Valstybinė lietuvių kalbos komisija)
Агульная колькасць носьбітаў	каля 3 мільёнаў
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская Балцкія Усходнебалцкія Літоўская
Пісьменнасць	лацінскае пісьмо
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	лит 400
ISO 639-1	lt
ISO 639-2	lit
ISO 639-3	lit
WALS	lit
Ethnologue	lit
Linguasphere	54-AAA-a
ABS ASCL	3102
IETF	lt
Glottolog	lith1251
Вікіпедыя на гэтай мове

Вылучэнне з цэнтральнай групы балтыйскіх моў і складванне ранніх форм літоўскай мовы адносяць да V—VII стст. Сучасныя формы пачалі складвацца пасля XIII ст. у выніку цеснага ўзаемадзеяння ўсходнебалтыйскіх моў, якія аказаліся ў межах Вялікага Княства Літоўскага. Першыя пісьмовыя помнікі з’явіліся ў XVI ст.

Сучасная літоўская літаратурная мова пачала стварацца з 1880-х гадоў на аснове балцкіх гаворак вакол Марыямпаля (па сучаснай класіфікацыі — сувалкійская гаворка аўкштайцкага дыялекту літоўскай мовы, складзеная пад уплывам гаворак яцвягаў). Алфавіт літаратурнай мовы на лацінскай графічнай аснове.

Лінгвісты вылучаюць дзве групы гаворак (дыялектаў): аўкштайцкая група гаворак (дыялект) і жамойцкая група гаворак (дыялект), якія ў сваю чаргу падзяляюцца на паддыялекты.

Алфавіт

Для запісу літоўскай мовы з XVI ст. ужываецца троху змененая лацінка. Гвалтоўнае насаджэнне кірыліцы ў 2-й палове 1860-х гадоў выклікала супраціўленне і вынікаў не мела. У 1901—1905 гадах была праведзена рэформа правапісу, калі былі ўнесены змены таксама і ў алфавіт.

Алфавіт сучаснай літоўскай мовы створаны на лацінскай аснове. На форму графікі паўплывалі таксама некаторыя літары чэшскага і польскага алфавітаў. Літоўскі алфавіт складаецца з 32 літар:

№ Літара Назва Гучанне (МФА) 1 A a a [ ɑ ] 2 Ą ą a nosinė [ ɑː ] 3 B b bė [ b ] 4 C c cė [ t͡s ] 5 Č č čė [ t͡ʃ ] 6 D d dė [ d ] 7 E e e [ ɛ ] [ æː ] 8 Ę ę e nosinė [ æː ] 9 Ė ė ė [ eː ] 10 F f ef [ f ] 11 G g gė [ g ] 12 H h ha [ ɣ ] 13 I i i trumpoji [ ɪ ] 14 Į į i nosinė [ iː ] 15 Y y i ilgoji [ iː ] 16 J j jot [ j ]

№ Літара Назва Гучанне (МФА) 17 K k ka [ k ] 18 L l el [ ɫ ] 19 M m em [ m ] 20 N n en [ n ] 21 O o o [ ɔ ] [ oː ] 22 P p pė [ p ] 23 R r er [ r ] 24 S s es [ s ] 25 Š š eš [ ʃ ] 26 T t tė [ t ] 27 U u u [ ʊ ] 28 Ų ų u nosinė [ uː ] 29 Ū ū u ilgoji [ uː ] 30 V v vė [ ʋ ] 31 Z z zė [ z ] 32 Ž ž žė [ ʒ ]

Дзеля запісу некаторых зычных і галосных гукаў выкарыстоўваюцца камбінацыі, напрыклад, ch — х.

Фанетыка

Найстарэйшы захаваны рукапіс літоўскай мовай (пасля 1503), на думку Альфрэдаса Бамблаўскаса, мог быць спісаны з ранейшага тэксту.

Для сістэмы вакалізму літоўскай мовы характэрны кароткія (a, e, i, u) і доўгія (ą, ę, ė, y, į, ų, ū, o) галосныя. Многія лінгвісты лічаць, што ў беларускай мове аканне/яканне — гэта з‘ява субстратнага балцкага паходжання. У рэгіёне толькі ў беларусаў і літоўцаў яканне замацавана графічна ў літаратурнай норме. Тое, што ў сучасных літоўцаў у не запазычаных словах пішацца як е, чытаецца як гук, вельмі блізкі да я. Для перадачы ж уласна гуку [e:] у літоўскай мове прыйшлося ўвесці асобную літару — ė (e з дыякрытычным знакам — кропкай), якая пазначае доўгі закрыты [ē].

Асаблівасць фанетычнага ладу літоўскай мовы — наяўнасць дыфтонгаў (ei, ai, ui, au, ie, uo), трыфтонгаў (ieu, uoi), а таксама мяшаных дыфтонгаў (a, e, i, u + l, m, n, r) і трыфтонгаў (ie, uo + l, m, n, r).

Усе зычныя, за выключэннем j, маюць пары па цвёрдасці — мяккасці.

Націск рухомы, з дынамічным і музычным элементамі. Ён свабодны, можа падаць на любы склад у выразе, а таксама змяняць сваю пазіцыю пры змене выразу.

Інтанацыя бывае сыходная, калі тон рэзка падымаецца і апускаецца (акут), і ўзыходная — тон падымаецца і апускаецца павольна (цыркумфлекс); для ўказання на тое, што націскны склад вымаўляецца коратка, ужываецца гравіс.

Граматыка

«Universitas lingvarum Litvaniae» (Вільня, 1737) — найстарэйшай вядомая граматыка літоўскай мовы, выдадзеная ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Тытульны ліст літоўскага буквара «Moksłas skaytima raszta lietuwiszka» (Вільня, 1783).

У граматычную сістэму ўваходзяць 11 часцін мовы. Граматыка літоўскай мовы няпростая, але падпарадкаваная строгім правілам. Літоўская — мова з развітай сістэмай флексій, што робіць яе падобнай на лацінскую, асабліва ў сваім фіксаванні склонавых канчаткаў і выкарыстанні для апісання назоўнікаў размешчаных перад ім прыметнікаў ці іншых назоўнікаў, якія ставяцца ў родным склоне.

У літоўскай мове два роды — мужчынскі і жаночы (прыметнікі, залежныя дзеепрыметнікі і субстантыўныя займеннікі маюць і ніякі род), адзіночны і множны лік (у гаворках і мастацкай літаратуры сустракаецца парны).

Адрозніваецца пяць тыпаў скланення, сем склонаў назоўнікаў (linksniai): vardininkas (назоўны), kilmininkas (родны), naudininkas (давальны), galininkas (вінавальны), įnagininkas (творны), vietininkas (месны) i šauksmininkas (клічны). Месны склон ужываецца без прыназоўнікаў, напрыклад, mokykloje — у школе. Некалі існавалі 4 тыпы гэтага склону, два з якіх захаваліся толькі ў літоўскіх гаворках на тэрыторыі Беларусі (у ваколіцах Дзятлава — гл. зецельская гаворка, Лаздуноў, Гервят).

У літоўскай мове няма артыкляў.

Існуе чатыры часы дзеясловаў: цяперашні, будучы, мінулы, радзей выкарыстоўваецца шматразовы мінулы. Такім чынам, ужываюцца дзве разнавіднасці прошлага часу. Дзеясловы маюць тры спражэнні, простыя і складаныя формы (утвараюцца шляхам спалучэння дапаможнага дзеяслова būti — быць з дзеепрыметнікамі), чатыры лады (ускосны, загадны, умоўны і абвесны). Дзеяслоў характарызуецца багаццем розных прыслоўных утварэнняў, якія маюць шырокае сінтак­січнае выкарыстанне.

Літоўская мова адрозніваецца багаццем форм дзеепрыметнікаў, якіх некалькі дзясяткаў. Апрача дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў, якія маюць усе чатыры формы часу, ёсць паўдзеепрыметнікі, у гаворках і мастацкай літаратуры ўжываецца супін. 3 сінтаксічных асаблівасцей вылучаюцца родны прыналежны склон у функцыі прыметніка (aukso žiedas — залаты пярсцёнак), давальны самастойны, дзеепрыслоўе ў ролі дапаўнення, разнастайныя канструкцыі з дзеепрыметнікамі.

Літоўская мова вельмі цікавая для мовазнаўства, бо шмат у чым захавала першапачатковую фанетыку і марфалагічныя асаблівасці індаеўрапейскай мовы.

Лексіка

Базавая лексіка літоўскай мовы мае невялікую колькасць запазычанняў. Ёсць старыя запазычанні (senieji skoliniai) з моў суседніх рэгіёнаў. Сярод іх: stiklas (шкло), muilas (мыла), gatvė ад славянскага «гатво», дарога, spinta ад нямецкага der Spind. Прысутнічаюць таксама словы лацінскага і грэчаскага паходжання (ciklas, schema і г.д.). Пасля аднаўлення Літвой незалежнасці ўзмацняецца ўплыў англійскай мовы (hakeris, singlas і іншыя).

Гаворкі літоўскай мовы

Асноўны артыкул: Дыялекты літоўскай мовы

Карта дыялектаў літоўскай мовы

жамойцкая гаворка      заходнежамойцкі дыялект паўночнажамойцкі дыялект:      крацінгскія гаворкі      цяльшэйскія гаворкі паўднёважамойцкі дыялект:      варнейскія гаворкі      расяйнейскія гаворкі

аўкштайцкая гаворка заходнеаўкштайцкі дыялект:      шаўляйскія гаворкі      каўнаскія (сувалкійскія) гаворкі      клайпедскія гаворкі усходнеаўкштайцкі дыялект:      панявежскія гаворкі      шырвінцкія гаворкі      анікшчэйскія гаворкі      купішкенскія гаворкі      уцянскія гаворкі      вільнюскія гаворкі      паўднёвааўкштайцкі (дзукійскі) дыялект

Літоўская мова падзяляецца на дзве асноўныя гаворкі (дыялекты): аўкштайцкая гаворка (aukštaičių tarmės) і жамойцкая гаворка (žemaičių tarmės). У аўкштайцкай гаворцы вылучаюць тры асноўныя групы гаворак (паддыялекты): усходняя, заходняя і паўднёвая (дзукская). У жамойцкай гаворцы (дыялекце) таксама вылучаюць тры групы гаворак (паддыялекты): заходняя, паўночная і паўднёвая. Часам жамойцкая гаворка разглядаецца як асобная жамойцкая мова.

• 
  Дыялекты сучаснай літоўскай мовы

Гл. таксама

• Марцінас Мажвідас
• Літоўская Вікіпедыя
• Шматмоўны корпус Tatoeba

Літаратура

• Александравичюс, Ю. Ю. Литовский язык : [самоучитель] / Ю. Ю. Александравичюс. — Вильнюс : Мокслас, 1989. — 533 с.
• Амбразас, В. Литовский язык / В. Амбразас, В. Вайткявичюте, А. Валяцкене и др. — В кн.: Языки народов СССР. — Москва : АН СССР, 1966. — Т. I.
• Балтийские языки в настоящем и прошлом / АН ЛатвССР, Ин-т языка и литературы; ред. А. Блинкена. — Рига : Зинатие, 1985. — 249 с.
• Войніч, І. В., Свяжынскі, У. М. Літоўская мова // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
• Вячорка, В. Кароткая граматыка літоўскай мовы. Мінск, 2010. — 116 с. (Серыя «Беларускія ЕўраГраматыкі») ISBN 978-985-448-091-6
• Грамматика литовского языка / Грамматика литовского языка / АН ЛитССР, Ин-т литов. яз. и лит.; ред. В. Амбразас. — Вильнюс, 1985. — 800 с.
• Зинкявичюс, З. Литовская диалектология / З. Зинкявичюс. — Вильнюс : Минтис, 1966. — 542 с.
• Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.
• Молчанова, А. А. Балтийские славяне и северо-западная Русь в раннем средневековье / А. А. Молчанова. — Москва : Московский педагогический государственный университет, 2007. — 279 с.
• Языки мира: Балтийские языки / РАН. Ин-т языкознания; Ред. кол.: В. Н. Топоров, М. В. Завьялова, А. А. Кибрик и др. — Москва : Academia, 2006. — 224 с.
• Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania / S. Vaitekūnas. — Vilnius : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2009. — 150 с.
• ENCYCLOPEDIA LITUANICA I—VI. Boston, 1970—1978.
• Gertrud Bense u.a.: Deutsch-litauische Kulturbeziehungen: Kolloquium zu Ehren von August Schleicher an der Friedrich-Schiller-Universität Jena. Mayer Verlag GmbH, Jena/Erlangen (1994), ISBN 3925978380
• Jähnert, Katrin. Litauisch — Wort für Wort. REISE KNOW-HOW Verlag Peter Rump GmbH, Bielefeld (2003), ISBN 3-89416-244-9
• Križinauskas, J.A. Vokiečių-lietuvių lietuvių-vokiečių kalbų žodynas. Deutsch-litauisches litauisch-deutsches Wörterbuch / J.A. Križinauskas. — Vilnius : TEV Verlag, 2003. ISBN 9986-546-94-X
• Lietuvių kalbos žodynas, t. 1-8, Vilnius, 1941—1970.
• Lietuvių kalbos gramatika, t. 1-2, Vilnius, 1965—1971.
• Schleicher, August. Handbuch der litauischen Sprache. — Bde. — 1856/1857.
• Zinkevičius, Z. Lietuvių dialektologija, Vilnius, 1966.
• Zinkevičius, Z. Lietuvių kalbos dialektologija. Vilnius, 1994
• Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija / Z. Zinkevičius; Rec. V. Ambrazas. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1994. — 394 p.
• Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija : rodykles ir bibliogr. / Z. Zinkevičius. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1995. — 374 p.
• Zinkevičius, Z. The history of the Lithuanian language / Z. Zinkevičius ; Inst. of Lithuanian lang.; Ed. R. Bendes. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1996. — 333 p.
• Kazlauskas, J. Lietuvių kalbos istorinė gramatika, Vilnius, 1968.
• Dabartinės lietuvių kalbos žodynas, Vilnius, 1972.
• Remys, E. Review of Modern Lithuanian Grammar/ E. Remys ; Lithuanian Research and Studies Center. — Chicago, 2003.
• Schmalstieg, W.R. Early Lithuanian Grammars Архівавана 30 мая 2009. // Lituanus. — Vol. 28, No.1/1982.
• Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913. — 66 s.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Літоўская мова
• Інстытут літоўскай мовы
• Дзяржаўная камісія літоўскай мовы Архівавана 20 красавіка 2021.
• Дзяржаўная інспекцыя мовы Архівавана 4 ліпеня 2006.
• Балтийские языки //lingvarium.org