І́жа[1] (трансліт.: Iža, руск.: Ижа) — аграгарадок у Вілейскім раёне Мінскай вобласці, на рацэ Нарач. Адміністрацыйны цэнтр Іжскага сельсавета.

Аграгарадок
Іжа
Краіна
Вобласць
Раён
Сельсавет
Каардынаты
Заснаваны
Ранейшыя назвы
Іжа Кішчанская, Кішчанцы
Насельніцтва
  • 402 чал. (2011)
Часавы пояс
Тэлефонны код
+375 1771
Паштовыя індэксы
222454
Аўтамабільны код
5
Іжа на карце Беларусі ±
Іжа (Беларусь)
Іжа
Іжа (Мінская вобласць)
Іжа

Геаграфія

правіць
 
Рака Нарач.

Знаходзіцца за 24 км на паўночны захад ад горада Вілейка і чыгуначнай станцыі Вілейка, за 127 км ад Мінска[2]. На правым беразе ракі Нарач вышэй упадзення ў яе ракі Вузлянка.

Гісторыя

правіць

Вядомая як Іжа Кішчанская або Кішчанцы з XVII ст. Іжай называлася суседняя вёска, цяпер Каралеўцы (або Іжа Каралеўская)[3].

1790. Фальварак Іжа і вёска Кішчанцы (сённяшняя вёска Іжа) налічвалі дымы: 1 духоўны, 32 чыншавыя і 2 агародныя.

1866. Дзяржаўная вёска, 262 жыхары.

19151917. Уваходзіць у зону ваенных дзеянняў Заходняга фронту расійскага войска.

1920. Іжанскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт.

У 1919 −1932 Іжа была цэнтрам вясковай гміны.

У самым пачатку міжваеннага перыяду Іжанская гміна ўваходзіла ў Вілейскі павет Навагрудскага ваяводства[4]. 13 красавіка 1922 года гміна разам з усім Вілейскім паветам была далучана да Віленскай Зямлі[5], якая ўвайшла ў склад Польшчы. 20 студзеня 1926 года Віленская зямля пераўтвораная ў Віленскае ваяводства.

Іжанская гміна:

1919—1920 у Віленскай акрузе,
1920—1921 у Навагрудскай акрузе,
1921—1922 у Навагрудскім ваяводстве,
1922—1926 у складзе Віленскай зямлі,
1926—1932 у складзе Віленскага ваяводства.

У 1921 годзе ў Іжы жыло 513 чалавек[4].

Гміну ліквідавалі 21 красавіка 1932 года[6], я яе тэрыторыю ўключылі ў Куранецкую, Войстамскую і Вішнеўскую вясковыя гміны.

Іжа ўвайшла ў склад Вішнеўскай вясковай гміны, затым — Войстамскай вясковай гміны.

1931 — 107 двароў, 579 жыхароў[7]. Вадзяны млын, тартак і сукнавальня шваграў Ліўчыца і Мінковіча.

У 1939 — у складзе Куранецкага раёна Вілейскай вобласці БССР.

Другая сусветная вайна

правіць

1 верасня 1939. Пачатак вайны, напад гітлераўскай Германіі на Польшчу. Баявыя дзеянні Войска Польскага з удзелам некаторых жыхароў і ўраджэнцаў Іжы ў абарончых баях.

19411944. Акупацыя гітлераўскай Германіяй. 22 чэрвеня 1944 напад Гітлераўскай Германіі на СССР, у склад якой дагэтуль ўжо знаходзіцца Заходняя Беларусь, у т.л. Іжа. 19411943 — у Іжы знаходзіўся нямецка-паліцэйскі гарнізон.

15 мая 1941 з жыхароў вёскі ўтвораны партызанскі атрад «Іжа» у складзе партызанскай брыгады імя Даватара. Налічваў 43 чалавекі.

У выніку карнай аперацыі гітлераўцаў над мірнымі жыхарамі, якія былі заўважаны ў супрацоўніцтве з партызанамі або спачуванні ім, у чэрвені 1942 года на скрыжаванні вуліц у Іжы акупанты павесілі жыхара вёскі Засценкі камсамольца Уладзіміра Касяка і камсамольца з Іжы Іосіфа Місюля[3]. У той самы дзень яны расстралялі яшчэ некалькі чалавек[8].

Вёска ў 1944 годзе спаленая. Па сведчаннях мясцовых жыхароў — савецкімі партызанамі з мэтай прадухілення магчымага выкарыстання будынкаў для абаронных мэт нямецкіх войск у час наступлення Чырвонай Арміі.

Пасляваенны перыяд

правіць

1949, чэрвень. Утварэнне калгаса імя Пушкіна з гаспадарак жыхароў вёскі. Праз некалькі гадоў гаспадарка ўзбуйняецца праз далучэнне калгасаў з суседніх вёсак Засценкі, Дварэц, Курнікі. Пераймяноўваецца ў калгас імя Калініна з цэнтрам у Іжы[3].

Вясковыя палявыя работы ў 1947 (?) годзе пачыналіся з 6 гадзін 30 хвілін. Час на сняданне з 9 да 10 гадзін. На абед — з 13 да 15 гадзін. Канец работы а 20-й гадзіне. Падчас сенакосу і жніва работы пачыналіся з 6 раніцы і заканчваліся а 22-й гадзіне. Рабочы дзень конюхаў пачынаўся ў 3.00[3].

Канец 1951 года. Маладзечанская будаўніча-мантажнай канторай «Белсельэлектра» здае ў эксплуатацыю ГЭС у Іжы на рацэ Нарачанка. ГЭС належыць Вілейскаму райпрамкамбінату. Энергіяй Іжанскай ГЭС забяспечваюцца спажыўцы ў вёсках Іжа, Засценкі, Грэлікі і Пукелы праз адну павышаючую і дзве паніжаючыя мачтавыя трансфарматарныя падстанцыі і лініі электраперадач. Абслугоўвае электрагаспадарку электраманцёр Валянцін Касяк.

1956. У сельскім клубе пачаў працаваць першы тэлевізар у Іжы. Тэлепрыёмнік маркі КВН.

1 лютага 1957. Узбуйненне мясцовага калгаса і перайменаванне яго ў калгас «Рассвет» праз злучэнне калгасаў імя Сталіна (цэнтр у вёсцы Каралеўцы) і імя Калініна (цэнтр у Іжы). Цэнтр новай гаспадаркі размяшчаецца ў Іжы. Старшыня Адольф Іосіфавіч Дзевяцень (на пасадзе да 1963). Бухгалтар Ірына Птроўна Кірмель (пазней — Аўдзей).

У калгасе было 500 галоў буйной рагатай жывёлы, больш за 300 свіней, больш за 500 авечак і 250 коней. Зямлю апрацоўвала тэхніка Вілейскай (Шылавіцкай) МТС.

1959. Да калгаса «Рассвет» далучаецца калгас «Перамога» з цэнтрам у Слабадзе. У склад новага калгаса ўвайшлі вёскі Іжа, Каралеўцы, Слабада, Ляда, Берасніха, Канаціха, Куліха, Зенанова, Калодкі, Любкі, Вуткі, Дварэц, Засценкі, Курнікі, Ямы.

На 2003 год калгас «Рассвет» быў пераўтвораны ў сельскі вытворчы кааператыў (СВК) «Іжа». Кіраўнік — Уладзімір Міхайлавіч Чуковіч, ураджэнец і жыхар Іжы.

2011. СВК «Іжа» далучанае да ААТ «Чурлёны» (цэнтр аграгарадок Лыцавічы). Кіраўнік ААТ «Чурлёны» Пётр Мікалаевіч Міргалоўскі, ураджэнец і жыхар Іжы. Як гаспадарчы цэнтр Іжа страчвае свае пазіцыі. У вёсцы застаецца кантора вытворчага ўчастка «Іжа», створанага на базе былога СВК «Іжа».

Насельніцтва

правіць
  • 507 жыхароў, 223 двары (1997)[2]
  • 402 жыхары, 223 двары (2011)

Інфраструктура

правіць
  • Сярэдняя школа
  • Дом культуры
  • Бібліятэка
  • Амбулаторыя
  • Аптэка
  • Аддзяленне сувязі

Славутасці

правіць
 
Капліца могілкавая
 
Рэшткі млына
  • Мемарыяльны комплекс і помнік 128 землякам, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну (1967).
  • Драўляная царква Святога Іосіфа Абручніка. Пабудаваная ў 1929 г. Ад 1963 да 1989 не дзейнічала па сваім прызначэнні, была складам калгаса «Рассвет».
  • Вадзяны млын (пачатак 20 стагоддзя, знішчаны ў 1980-х гадах)
  • Мост праз раку Нарачанка (пачатак 20 стагоддзя, знішчаны ў 1980-х гадах)

Вядомыя асобы

правіць
  • Анатоль Рогач — беларускі краязнаўца, даследчык гісторыі Беларускага Павілля. Выпускнік Іжанскай сярэдняй школы, ураджэнец суседняй вёскі Каралеўцы[9].
  • Іван Касяк (19091989) - удзельнік 2-га Усебеларускага кангрэса ў Мінску ў чэрвені 1944 года. Дзеяч беларускай эміграцыі ў ЗША. У 1957—1989 старшыня Беларускага кангрэсавага камітэта Амерыкі. Аўтар часопіса «Беларуская думка».[3].
  • Васіль Місюль - настаўнік, дзеяч беларускай эміграцыі ў ЗША. У 1954 годзе выступіў у Кангрэсе ЗША са сведчаннем злачынстваў савецкай улады ў Вілейскай турме ў 1941 годзе[3].

Іжанскі рачны слоўнічак[10]

правіць
  • Гатар — тартак.
  • Стаў — 1) плаціна, 2) сажалка, вадасховішча, пойма ракі са стаячай перад плацінай вадой.
  • Джыгаць, джгаць — скакаць (у ваду) нагамі ўніз.
  • Даваць нурца, нурцаваць — ныраць. Толькі галавой уніз!
  • Жылка — рыбацкая лёска.
  • Бродзень — браднік. Сетка на рыбу, з якой упраўляюцца трое мужчын.
  • Палазы — тое, што і бродзень.
  • Вангор (гэ выбухны) — вугор.
  • Сялява — усяго толькі верхаводка.
  • Грумель (гэ выбухны) — пячкур.
  • Громж, мн. грамжы (гэ выбухны) — лічынка-пескарыйка міногі ручаёвай (Lampetra planeri), лепшая прынада на вангароў, шчупакоў і іншую драпежную рыбу. Выкопваецца рукамі або шуфлем з пяску і глею з вады пры беразе рэчкі.
  • Жаранка — смажаная рыба. Жаранка можа быць і лясной — з грыбоў.

Зноскі

правіць
  1. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU)
  2. а б БелЭн 1998.
  3. а б в г д е Барыс, Рогач 2013.
  4. а б Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923 (польск.)
  5. Dziennik Ustaw z 1922 r. Nr 26, poz. 213 Архівавана 10 сакавіка 2016. — art.8 (польск.)
  6. Dziennik Ustaw z 1932 r. Nr 20, poz. 153 (польск.)
  7. Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 62
  8. Памяць. Вілейскі раён 2003, с. 365, 465.
  9. Рогач Анатоль Архівавана 18 чэрвеня 2015. // Рэгіянальная газета
  10. Ля заснежанай Нарачанкі Архівавана 5 сакавіка 2016. // Рэгіянальная газета

Літаратура

правіць

Спасылкі

правіць