Шчытоўнік мужчынскі

Папараць мужчынская, шчытоўнік мужчынскі (Dryópteris fílix-mas) — адзін з самых распаўсюджаных відаў папарацей наогул і самы распаўсюджаны ва ўмеранай кліматычнай зоне зямнога шара.

Шчытоўнік мужчынскі
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Папарацепадобныя Клас:  Папараці Парадак:  Мнаганожкі Сямейства:  Шчытоўнікавыя Род:  Шчытоўнік Від:  Шчытоўнік мужчынскі
Міжнародная навуковая назва
Dryopteris filix-mas (L.) Schott, 1834
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   17535 NCBI   3289 EOL   597373 GRIN   t:14724 IPNI   30345915-2 TPL   tro-26602214

Таксанамічнае становішча

Папараць мужчынская адносяць да роду шчытоўнік (Dryopteris) сямейства (ці, у некаторых аўтараў, падсямейства) шчытоўнікавыя (Dryopteridaceae) і з’яўляецца адным з самых шырока распаўсюджаных відаў гэтага роду як у прыродзе, так і ў штучным азеляненні.

Назва

Радавая назва Dryopteris літаральна перакладаецца як папараць дубовых лясоў (паходзіць ад слоў грэч. δρυας — «дуб» и πτηρων — «крыло птушкі»; некаторыя еўрапейскія віды гэтага рода сапраўды сустракаюцца ў дубровах).

Відавы эпітэт — filix-mas — у літаральным перакладзе супадае з беларускай назвай «папараць мужчынская» (ад лац.: filix — «папараць» и mas — «мужская»). Гэтая назва мае старажытнае рытуальнае паходжанне (рымскае) і носіць параўнальны характар, паколькі разам з мужчынскай папараццю ў лясах сустракалася (і сустракаецца па гэты дзень) таксама і папараць жаночая, якая адрозніваецца значна больш далікатным, аслаблым і больш дробна перыстым лісцем, чым мужчынская.

Беларускія назвы — шчытоўнік мужчынскі, папараць мужчынская, папарці, папараць, папараць баравы, качадыжнік.

Батанічнае апісанне

Папараць Dryopteris filix-mas. Батанічная ілюстрацыя з кнігі Ф. О. Кёлера Köhler's Medizinal-Pflanzen, 1887

У жыццёвым цыкле шчытоўніка дамінуе спарафіт. Ён мае карані, сцябло і лісты, якія называюцца ваі. Гэта адна з самых прыгожых і шырока вядомых лясных папарацей. Яна мае кароткае і тоўстае карэнішча характэрнага выгляду, якое коса падымаецца ўверх, пакрытае шырокімі мяккімі лускавінкамі (карычневымі або чорнымі) і рэшткамі ліставых хвосцікаў.

На вяршыні карэнішча размяшчаецца разетка буйных лісцяў з двойчы перыстымі пласцінкамі. Доўгія (ланцэтнай формы) прамостаячыя ваі сабраны ў лейкападобных пучках. стэрыльныя лісты больш дробныя, шырокія, мяккія і ажурныя, часам правісаюць або мякка сагнутыя пад сваім цяжарам уніз. фертыльныя лісты прамастаячыя, больш вузкія і грубыя. Ліставыя хвосцікі кароткія, тоўстыя, густа засаджаны кароткімі бурымі лускавінкамі. Калі павярнуць ліст ніжнім бокам да сябе, можна ўбачыць на сегментах ліставай пласцінкі ўдоўж жылкі па 5-8 сорусаў, прыкрытых зверху пупышкападобнымі покрывамі. Сорусы размешчаны ў два рады. Споры бачныя толькі пад магутным мікраскопам.

Лісце папараці мужчынскай вельмі дэкаратыўнае. Яно можа дасягаць даўжыні аднаго або нават паўтара метраў, аднак расце павольна, доўга не грубее і можа быць лёгка пашкоджана. З’яўляючыся ў выглядзе ліставых зародкаў у форме вузкага кольца вакол пункта росту на вяршыні карэнішча, ліст зімуе першы раз — і толькі на другое лета прымае характэрную для ўсіх папарацей смоўжападобна згорнутую форму. Маладыя лісты з’яўляюцца ў самым цэнтры разеткі і такім чынам максімальна абаронены ад знешніх уздзеянняў. Густое пакрыццё лускавінкамі і згорнутае становішча маладых лісцяў лепш за ўсё засцерагаюць далікатныя тканкі верхавіны ліста ад высыхання і механічных пашкоджанняў. У такім стане пучок маладых лісцяў праводзіць яшчэ адзін год. І толькі вясной трэцяга года маладыя лісты хутка разгортваюцца ў густую разетку і дасягаюць свайго поўнага развіцця. Такім чынам, у разгар перыяду вегетацыі на кожнай расліне адначасова можна знайсці ўсе тры формы лісця трохгадовага цыкла: падгадаваныя зародкі, двухгадовую смоўжападобна згорнутую форму і цалкам развітыя прамастаячыя спелыя ваі. Сфармаваныя лісты жывуць адзін сезон, выконваюць вегетатыўную функцыю, а таксама функцыю размнажэння — і той жа восенню марнеюць. Але да таго моманту ўжо выспяваюць і рассейваюцца споры, з якіх у спрыяльных умовах той жа ўвосень вырастае і сыходзіць пад снег на зімоўку гаметафіт (прымітыўны абодваполы зародак новай расліны) сэрцападобнай формы, багата пакрыты жалезістымі валасінкамі.

Распаўсюджанне

Зараснікі папараці вясной

Папараць мужчынскую можна ў поўнай меры назваць касмапалітам сярод раслін. Яна асвоіла самыя шырокія тэрыторыі росту — яе можна сустрэць ад Грэнландыі і Скандынавіі — да Мексікі і Міжземнамор’я. На тэрыторыі Расіі яе арэал не менш шырокі: від можна знайсці ад Кольскага паўвострава на поўначы еўрапейскай часткі — да горна-лясных раёнаў Каўказа, Перадуралля, Урала і поўдня Сібіры. Сустракаецца папараць мужчынская таксама і ў Сярэдняй Азіі. У гарах яна пасяляецца ў букавых, яловых, піхтавых і ядлоўцавых лясах, паднімаючыся месцамі да альпійскага і горна-тундравага пояса. Можа расці нават у Арктыцы — па абароненых ад ветру і прагрэтых летам паўднёвых схілах, якія засыпаны зімой магутным снежным покрывам. Аднак, асноўная частка арэала знаходзіцца менавіта ў лясной зоне, дзе гэты від сустракаецца ў іхвойных, мяшаных і шыракалістых лясах.

У Беларусі распаўсюджана паўсюдна.

Жыццёвы цыкл

Споры даюць пачатак двухполаму зарастку — гаметафіту шчытоўніка, які існуе незалежна ад спарафіта. Ён уяўляе сабой невялікую зялёную пласцінку сэрцападобнай формы. Зарастак прымацаваны да глебы з дапамогай рызоідаў. На яго ніжнім баку ўтвараюцца антэрыдыі, у якіх развіваюцца сперматазоіды, і архегоніі, у якіх утвараецца па адной яйцаклетцы. Для таго каб сперматазоіды даплылі да яйцаклеткі, неабходна вада. Пасля апладнення ўтвараецца зігота. З яе на зарастку развіваецца маладая расліна спарафіта.

Лекавае прымяненне

Папараць мужчынская шырока і вельмі даўно вядома ў якасці лекавай расліны. Лекавыя ўласцівасці гэтай расліны былі вядомыя ўжо лекарам антычнай эпохі і сярэднявечча. У прыватнасці, пра яе неаднаразова згадваецца ў працах Дыяскарыда і Плінія. Расліна атрутная, (у асаблівасці карэнішча), не выключаецца магчымасць атручвання! Карэнішча валодае спецыфічным пахам і саладкаваты-даўкім густам. У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць менавіта карэнішча разам з аснаваннямі лісцеў і луской.

Галоўнай дзеючым пачаткам карэнішча папараці мужчынскай з’яўляецца фільмарон (аспідзінафілін), а таксама іншыя вытворныя флораглюцыну (філіцын, флаваспідзінавая кіслата, аспідзінол і г. д.), якія валодаюць выяўленым супрацьгліставым дзеяннем. Гэтыя рэчывы выклікаюць параліч мускулатуры стужачных глістоў, якія затым выводзяцца з арганізму пры дапамозе слабільнага. Гэты спосаб супрацьгліставай тэрапіі на дадзены момант лічыцца састарэлым. У еўрапейскай фармакапеі гэты прэпарат галоўным чынам ўжываецца ў ветэрынарыі. У фармацэўтычнай прамысловасці лекавая сыравіна выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі прэпаратаў ад чарвякоў-паразітаў. У якасці глістагоннага сродку папараць мужчынская афіцыйна уваходзіла ў дзяржаўную фармакапею СССР. Са свежасабраных карэнішчаў атрымлівалі прэпарат філіксан.

Аднак яды, якія змяшчаюцца ў карэнішчах папараці мужчынскай, таксічныя не толькі для гладкай мускулатуры паразітычных чарвякоў, але і для цэнтральнай нервовай сістэмы і сэрца чалавека. Пры увядзенні ў кроў паддоследных цеплакроўных жывёл (або пасля ўсмоктвання ў кроў з кішачніка) парогавай таксічнай дозы неўзабаве пачынаюцца курчы, а пасля і параліч цэнтральнай нервовай сістэмы і сэрца. Менавіта ў сілу гэтых таксічных уласцівасцяў, прэпараты папараці мужчынскай маюць супрацьпаказанні пры захворваннях сэрца, хваробах печані і нырак, язвавай хваробы страўніка і дванаццаціперснай кішкі, а таксама пры цяжарнасці, высільванні і малакроўі. Акрамя таго, пры ўжыванні прэпаратаў папараці мужчынскай (праз паўгадзіны пасля прыёму) неабходна даваць толькі солевае слабільнае (напрыклад, англійскую соль), але не касторку, якая рэзка ўзмацняе ўсмоктванне ў зоне кішачніку і такім чынам можа справакаваць моцнае атручванне.

Выкарыстанне расліны ў народнай медыцыне значна шырэй, чым у афіцыйнай. Аднак, неабходна памятаць, што карэнішча гэтай папараці атрутна і пры самалячэнні можа выклікаць вострае атручванне, якое выяўляецца ў курчах, запамрочанай свядомасці, ўзмоцненым сэрцабіцці і ванітах.

Культурная расліна

Папараць мужчынская сорту 'Cristata'

Папараць мужчынская шырока выкарыстоўваецца ў якасці высокадэкаратыўнай культурнай расліны у гарадскім азеляненні, на прысядзібных участках і ў садова-паркавай гаспадарцы. У Еўропе вядомая ў культуры ва ўсякім выпадку з XVII стагоддзя і мае не менш за два дзясяткі культурных селекцыйных формаў, якія моцна адрозніваюцца ад прыроднага віду. Аднак, ускосным чынам можна судзіць таксама і пра тое, што і ў Старажытнай Грэцыі, і ў Рымскай імперыі мела месца яе ўжыванне ў якасці культурнай або прынамсі акультуранай дзікарослай расліны. Само па сабе слова felix ці filix у жывой латыні часоў імператараў мела адно значэнне, аднак вельмі шырока ўжывальнае як у прамым, так і ў пераносным сэнсе слова. Слова filix азначала папараць, або (шырэй) пустазелле, а ў пераносным сэнсе — назойлівы візіцёр, нікчэмнасць, а таксама непажаданыя валасы на целе. Менавіта другое значэнне гэтага слова (пустазелле) і дазваляе судзіць аб шырокім распаўсюджванні гэтай прыгожай папараці з правільнай кронай лісця, а таксама аб магчымасці яе дэкаратыўнага выкарыстання ў гарадах і на тых месцах у садзе, каля каменнай агароджы або каля дома, дзе яго прысутнасць не толькі не перашкаджала іншым раслінам (пустазелле можна было не выдаляць), але і была пажадана.

У цяперашні час садоўнікамі і азеляніцелямі актыўна выкарыстоўваецца больш за тры дзесяткі сартоў папараці мужчынскай, якія адрозніваюцца галоўным чынам памерам, формай і шчыльнасцю лісця.

Патагенныя грыбы

На папараці мужчынскай паразітуюць некалькі відаў аскаміцэтаў з роду тафрына (Taphrina). У Паўночнай і Цэнтральнай Еўропе, на Брытанскіх астравах і на Далёкім Усходзе сустракаецца Taphrina vestergrenii, у паўночных і горных рэгіёнах Еўропы — Taphrina athyrii. Абодва віды выклікаюць плямістасць лісточкаў.

У культуры

Шырока распаўсюджанае паданне ці забабоны пра кветку (вогненную кветку) папараці, якую трэба знайсці ў ноч на Купалле, звязана як раз з папараццю мужчынскай. Хто ў гэтую ноч знаходзіў такую кветку, таму адкрываліся падземныя скарб, дар прадбачання. «Агністая» кветка нібыта магла зрабіць кожнага чалавека нябачным, даць уладу над цёмнымі сіламі, зрабіць яго казачна багатым або шчаслівым. Аднак, паданне замоўчвае, якімі чароўнымі ўласцівасцямі валодаюць споры або спарангіі гэтай папараці, бо знайсці іх не так цяжка, як кветку.

Літаратура

• Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мн.: Нар. асвета, 2010. — 199 с.: іл. ISBN 978-985-03-1340-9
• Дзмітрыева С. А. Шчытоўнік // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1986. — 583 с., іл. — 10 000 экз.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 83. — ISBN 8-87317-091-6.
• Gardeners’ Encyclopedia of Plants & Flowers. — Dorling Kindersley Limited, London, 1995.
• Атлас лекарственных растений. — «Веда», изд. Словацкой Академии Наук, 1981.
• Гладкова В. Н. Подсемейство щитовниковые (Dryopteridoideae) // Жизнь растений: в 6 тт. Т. 4. Мхи. Плауны. Хвощи. Папоротники. Голосеменные растения. / под ред. И. В. Грушвицкого и С. Г. Жилина. — М.: Просвещение, 1978. — С. 227—229.
• Смирнов А. Мир растений — М.: Молодая гвардия, 1982.
• Коновалова Т. Ю. и др. Папоротники для сада. — М.: Кладезь, 2004.
• Меньшикова З. А. и др. Лекарственные растения в каждом доме. — М.: Адонис, 1993.

Спасылкі

• Энциклопедия растений Сибири…
• Щитовник мужской. Флора Мурманской области
• Красная книга Алтая. Dryopteris filix-mas Архівавана 25 лютага 2006.
• Красная книга Бурятии — Щитовник мужской Архівавана 24 сакавіка 2008.
• Dryopteris filix-mas — описание таксона Архівавана 16 сакавіка 2013.