Іслач (рака)
І́слач — рака ў Мінскай і Гродзенскай абласцях Беларусі, левы прыток Заходняй Бярэзіны (басейн Нёмана).
| Іслач | |
|---|---|
 Стромкі бераг Іслачы | |
| Характарыстыка | |
| Даўжыня | 102 км |
| Басейн | 1 330 км² |
| Расход вады | 10 м³/с (за 88 км ад вусця) |
| Вадацёк | |
| Выток | |
| • Месцазнаходжанне | каля в. Глушынцы |
| • Каардынаты | 53°51′19″ пн. ш. 27°04′41″ у. д.HGЯO |
| Вусце | Заходняя Бярэзіна |
| • Месцазнаходжанне | в. Бакшты |
| • Каардынаты | 53°54′48″ пн. ш. 26°12′57″ у. д.HGЯO |
| Ухіл ракі | 1,9 м/км |
| Размяшчэнне | |
| Водная сістэма | Заходняя Бярэзіна → Нёман → Балтыйскае мора |
| Краіна | |
| Рэгіёны | Мінская вобласць, Гродзенская вобласць |
| Раёны | Дзяржынскі раён, Мінскі раён, Валожынскі раён, Іўеўскі раён |
   |
|
|
— выток, — вусце |
|
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Даўжыня 102 км. Плошча вадазбору 1330 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 10 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 1,9 ‰.
НазваПравіць
Назва Іслачы балцкага паходжання, складаецца з дзвюх асноў Isl- i Ak-.
Аснова Is-l- ад кораня *eis-/*is- «імкліва, хутка рухацца»[1][2]. Асобна гэты корань у назве нёманскай ракі Іса. Балцкія гідронімы з асновай Is-l- — літоўскія Islikis, Iesla, латышская Isliņa (< Isl-, in-)[3].
Пашыральнік -l- таксама ў назве ракі Несла (двойчы на левабярэжжы прыпяцкай Пцічы), корань якой Nes- таксама ў гідроніме Неса (Несса, прыток дзесенскага прытоку Няруса). Гэта скарочаны варыянт пашыральніка -el-, які ў назвах Зецела, *Скідзела, Дрысела (на Павоччы каля Разані), Ясельда.
Другая аснова Ak- у назве Іслач звязаная з лат. aka «калодзеж», літ. aka(s) «палонка ў лёдзе», лат. akata «вір у рацэ; вочка ў балоце; палонка ў лёдзе»[4]. Такая семантыка развілася са значэння «вока» (індаеўрапейскае *okṷ(e)s-)[5]: вока > палонка, калодзеж, бачажына > вада, рака. Асобна гэты корань у назве ракі Ака.
У двухасноўных гідронімах тыпу Іслач ці Нарач аснова ak- займае тую ж другую пазіцыю, якую ў іншых выпадках займаюць балцкае up- / ap- (літ. upė, пруск. ape «рака»)[6] або яцвяжскае -da (ад яцвяжскага *udā «вада, рака»)[7], як у назвах дзвінскай ракі Каспля («Камарыная рака») або прыпяцкага прытоку Ясельда.
Назву Іслачы можна перадаць як «Імклівая рака».
Яцвяжскі аналаг гідроніма Іслач — назва Ясельда. Другі элемент «рака» перадаецца ў першым выпадку праз ak-, у другім — праз -da. У першым выпадку корань *ei-s-/*i-s-, у другім — яго фанетычны варыянт *i̯ā-s-[8].
У назве Свіслачы на другой пазіцыі ў назве той жа «рачны» элемент ak-[9]. Нягледзячы на знешняе падабенства, назва ракі Віслы іншага паходжання (ад кораня *ṷeis- / ṷis- «цекці», ад якога таксама назвы Вісяты, Віхра, Віхолка).
ГідраграфіяПравіць
Пачынаецца каля вёскі Глушынцы Дзяржынскага раёна, на адлегласці 1,4 км на паўночны ўсход ад гары Дзяржынскай. У вярхоўі цячэ ў межах Мінскага ўзвышша, у ніжнім цячэнні — праз Налібоцкія лясы.
Даліна ў вярхоўі трапецападобная, глыбока ўрэзаная; у сярэднім цячэнні скрынкападобная, шырынёй 300—500 м. Абалона ў вярхоўі роўная, шырыня яе складае 30—50 м, у нізоўі паступова расшыраецца да 2 км, месцамі забалочаная. Рэчышча звілістае, зарэгулявана трыма плацінамі; яго шырыня вагаецца ў межах 10—40 м. На ўсім працягу трапляюцца невялікія астравы. Берагі стромкія, абрывістыя.
Упадае ў Заходнюю Бярэзіну на паўднёвы ўсход ад вёскі Бакшты Іўеўскага раёна, на поўдзень ад вёскі Ягадзень.
Замярзае ў пачатку снежня, крыгалом адбываецца ў пачатку сакавіка. Адна з нямногіх рэк Беларусі, у якой водзіцца стронга ручаёвая.
Асноўныя прытокіПравіць
Справа: Чарнаруч, Яршоўка, Кіявец, Вялік, Люцінка, Пяршайка, Носаўка, Валожынка.
Злева: Выганічанка, Ратынца, Цяце́раўка[10], Волма, Івенчык.
ТурызмПравіць
Лясныя масівы абапал ракі, маляўнічасць і хуткае цячэнне вабяць турыстаў, у т. л. воднікаў. У верхнім цячэнні ля ракі створана зона адпачынку Аксакаўшчына. Тут пабудавана Рэспубліканская клінічная бальніца медыцынскай рэабілітацыі Архівавана 14 мая 2012.. На ўсход ад зоны адпачынку знаходзіцца біялагічны заказнік Падсады.
ГалерэяПравіць
ЗаўвагіПравіць
- ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 299—300.
- ↑ H. Krahe. Unsere ältesten Flussnamen. Wiesbaden, 1964. C. 55—57, 71.
- ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 525.
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 176.
- ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 775—777.
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 170—171.
- ↑ K. Būga. Jotvingių žemės upių vardų galūnė -da. // Tauta ir žodis. — 1923. — Т. 1. — С. 100.
- ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 296.
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 207.
- ↑ Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1986. — 583 с., іл. — 10 000 экз. — С. 305.
ЛітаратураПравіць
- Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
- Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
- Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.