Ружа майская
Ружа майская[3], Ружа карычная[4], Шыпшына карычная[5] (Rosa majalis ці Rosa cinnamomea) — куст сямейства Ружавыя. Плады багатыя вітамінам C, выкарыстоўваюцца ў ежу, а таксама як лекавы сродак. Дзякуючы непераборлівасці і зімаўстойлівасці выкарыстоўваецца ў азеляненні гарадоў.
| Ружа майская (карычная) | ||||||||||||||||
 Агульны выгляд расліны | ||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Міжнародная навуковая назва | ||||||||||||||||
|
Rosa majalis Herrm. | ||||||||||||||||
| Сінонімы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Назва
правіцьРужа карысная, шыпоўнік, шыпшына[6], шыпшына-талачанка[7], ружа[8], рожа, талачанка, шыпціннік[9].
Батанічнае апісанне
правіць | ||||||||||
Шматгадовы лістападны куст да 2 м вышынёй з тонкімі дубцападобнымі галінамі, пакрытымі бліскучай карычнева-чырвонай карой[5]; старыя галіны буравата-карычневыя. Парасткі пасаджаны рэдкімі, серпападобна выгнутымі шыпамі з пашыраным аснаваннем, якія сядзяць звычайна парамі ля аснавання ліставых хвосцікаў, а таксама шматлікімі ігольчастымі шыпікамі; кветаносныя парасткі звычайна без шыпоў[5].
Лісце складанае, непарнаперыстае, з 5-7 парамі эліптычных, па краі зубчастых лісточкаў, агульнай даўжынёй да 7 см[5]. Хвосцікі апушаныя, нярэдка з залозкамі, утоенымі пад пухам. прылісткі ў лісця бясплодных парасткаў вузкія, з трубчатасыходнымі бакамі, у лісця кветаносных парасткаў — шырокія, плоскія, з вушкамі. Лісточкі тонкія, збліжаныя, даўжынёй 1,4-6 см, шырынёй 8-28 мм, яйкападобна-даўгаватыя, звужаныя да аснавання, завостраныя, з шырокімі зубцамі, ярка- ці шыза-зялёныя, апушаныя знізу[5].
Кветкі буйныя, адзіночныя або сабраны па 2-3, дыяметрам 3-7 см, з пяццю пялёсткамі і пяціраздзельнай чашачкай; кароткія кветаножкі, даўжынёй 5-17 мм, апранутыя ланцэтападобнымі прыкветкамі[5]. Чашалісцікі суцэльныя, вузкія, даўжынёй да 3 см, з ланцэтападобнымі прыдаткамі, накіраваныя ўверх; яны застаюцца пры плодзе пасля паспявання. Пялёсткі ад бледна-чырвоных да цёмна-чырвоных, шырока зваротнаяйкападобныя, на верхавіне трохі выемчатые. Тычынак і песцікаў многа[5]; слупкі ўтвараюць буйную, шарсцістую галоўку. Зеў гіпантыя шырокі, да 2 мм у дыяметры, дыск вузкі. Квітнее з мая па ліпень[5]. Галіны квітнеюць на другі год[10].
Плады пачынаюць спець ў жніўні. Яны шарападобныя, радзей яйкападобныя або эліптычныя, гладкія, аранжавыя або чырвоныя, мясістыя, увянчаныя чашалісткамі, якія застаюцца накіраванымі ўверх. Усярэдзіне гіпантыя знаходзяцца шматлікія валасістыя, цвёрдыя плодзікі-арэшкі, паміж якімі па ўнутраных сценак кветаложа размешчаны шматлікія вострыя шчаціністыя валасінкі. Плады шыпшынніка ўтвораны развітым кветаложам і завяззю і ставяцца да ілжывых пладоў[5][10]. Плады спеюць у жніўні — верасні.
 |
 |
 |
 | |||||||
Злева направа: кветка, плады, плады буйным планам, шыпы на ніжняй частцы парастка
| ||||||||||
Арэал
правіцьШыпшына карычная — шырока распаўсюджаны від з еўрасібірскім тыпам арэалу. Сустракаецца ад Скандынавіі да Цэнтральнай Сібіры (даходзіць прыкладна да возера Байкал), нідзе не заходзячы ў Арктыку і толькі зрэдку спускаючыся да зоны стэпаў. Сустракаецца ў еўрапейскай часткі Расіі, Заходняй Сібіры, Усходняй Сібіры (басейн верхняга і сярэдняга цячэння Енісея, басейн Ангары, паўднёвым Прыбайкаллі, паўднёва-заходнім Забайкаллі; Казахстане (Тарбагатай)[11]. На Алтаі звычаны ў большасці раёнаў[12].
У Беларусі нярэдкі ў яе паўднёвай частцы[5].
Экалогія
правіцьШыпшына карычная расце адзінкава ці групамі ў падлеску разрэджаных лясоў, на узлесках, палянах і высечках, сярод зараснікаў кустоў і па ярам, часцей сустракаецца на лугах і ў пойменных лясах. Найбольш часта ўваходзіць у склад хмызняковых зараснікаў у поймах рэк і адыгрывае там дамінантную або полідамінантную ролю. Уваходзіць у хмызняковыя асацыяцыі разам з Rosa spinosissima, Lonicera tatarica і іншымі. У лесатундры сустракаецца сярод рэдкастойных бярэзнікаў. У лесастэпах засяляе бярозавыя, хваёвыя і дубовыя колкі, а ў Заходняй Сібіры збольшага і раўнінны стэп. У горных абласцях займае пераважна даліны рэк. Сустракаецца таксама пад полагам рэдкіх драўняна-хмызняковых насаджэнняў пры нізкай паяднанасці крон. Аддае перавагу алювіяльным глебам.
Святлалюбны хмызняк, але выносіць зацяненне.
Насякомыя наведваюць кветкі шыпшыны дзеля пылка, арыентуючыся па іх моцным паху і яркай афарбоўцы. Прыстасаванняў для захоўвання нектару і самога нектару ў кветках шыпшынніка няма. Апыляльнікамі з’яўляюцца пчолы (Apiformes), жукі (Coleoptera), матылі (Lepidoptera), бронзаўкі (Cetoniinae) і вусачы (Cerambycidae)[10].
Яркія плады прыцягваюць такіх птушак, як рабчыкі (Bonasa), Corvus, каўкі (Corvus monedula), стрынаткі (Emberiza citrinella). Птушкі ядуць мякаць пладоў, а насенне разам з экскрэментамі трапляе на зямлю і такім чынам распаўсюджваецца на вялікія адлегласці[10].
Маладыя парасткі — смачная страва для траваедных жывёл. Шыпшыннік абараняецца ад іх шыпамі. На адзеравянелых парастках шыпоў менш, паколькі іх абараняе кара, але шыпы становяцца буйней і загінаюцца ўніз, што не дае магчымасці мышам прабрацца да пладоў[10].
Працягласць цвіцення расліны — 20, а асобных кветак — 2-5 дзён. У сярэднім адзін стволік (надземная вось) жыве 4-5, а карэнішча — ад 8 да 13 гадоў.
Размножваецца насеннем і вегетатыўна — адводкамі і зялёнымі тронкамі. Вегетатыўнае размнажэнне забяспечвае найбольш таннае і хуткае атрыманне ўраджаю пладоў шыпшыны, а таксама дазваляе праводзіць адбор яго высокапрадуктыўных формаў.
Гаспадарчае значэнне
правіцьШыпшына карычная — найважнейшая вітамінавая расліна рускай флоры. Яе плады ўтрымліваюць у 10 разоў больш вітаміна C, чым скарынкі апельсіна і лімона[10]. У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць плод шыпшыны (лац.: Fructus Rosae). Плады збіраюць у жніўні-кастрычніку, да замаразкаў, калі яны набываюць ярка-чырвоную або аранжавую афарбоўку, і хутка сушаць пры тэмпературы 80-90 °C[13].
Плады нарыхтоўваюць у прамысловых маштабах; з іх вырабляюць экстракты, сіропы, пілюлі, таблеткі, цукеркі, дражэ і іншыя медыцынскія прэпараты. З пладоў шыпшыны карычнай атрымліваецца наймоцны супрацьцынготны сродак[10].
Плады ўваходзяць у склад вітамінных і полівітамінных збораў і супрацьастматычнай мікстуры Траскова. Прэпараты выкарыстоўваюць як полівітамінны сродак пры гіпа- і авітамінозах (асабліва пры авітамінозе — С) і пры захворваннях, якія суправаджаюцца падвышанай патрэбай арганізма ў вітамінах. З пладоў, акрамя таго, атрымліваюць алей шыпшыны, багаты вітамінам E і каратыноідамі, і караталін (які змяшчае караціноіды, вітамін Е і лінолевую кіслату), якія прымяняюцца як раназажыўляльны сродак[13].
Продак культурных сартоў ружы, «царыцы кветак». Ружа цэніцца за прыгажосць кветак, разнастайнасць іх афарбоўкі і выключны водар, які залежыць ад прысутнасці ў пялёстках эфірнага алею. Сарты руж атрыманы ў выніку стараннага адбору лепшых асобнікаў, стараннага дагляду і селекцыі, прычым часта культурныя сарты прышчапляюць на шыпшыннік[10].
Дзякуючы перапляценню галін і калючак утварае непраходныя зараснікі і рэкамендуецца для жывых платоў[10].
Адварам пладоў шыпшыны раней афарбоўвалі тканіны ў аранжавы колер.
З пялёсткаў вараць варэнне, а таксама атрымліваюць ружовы воцат.
Зноскі
- ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
- ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
- ↑ БЭ ў 18 т. Т. 13. Мн., 2001. С. 433
- ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 112. — 160 с. — 2 350 экз.
- ↑ а б в г д е ё ж з і Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
- ↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
- ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
- ↑ Анненков Н. Ботанический словарь, Спб, 1878
- ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
- ↑ а б в г д е ё ж з Нейштадт М. И. Определитель растений средней полосы европейской части СССР. Пособие для средней школы. — М.: ГУПИ МП РСФСР, 1954. — С. 271—273. — 495 с.
- ↑ Соколов С. Я., Связева О. А., Кубли В. А. Том 2. Гречишные — Розоцветные // Ареалы деревьев и кустарников СССР. — Л.: Наука, 1980. — С. 94—95. — 144 с. Архівавана 9 студзеня 2014.
- ↑ Колл. авторов. Определитель растений Алтайского края. — Новосибирск: Изд-во СО РАН, филиал «Гео», 2003. — С. 248. — 634 с. — ISBN 5-7692-0477-X.
- ↑ а б Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 259—260. — ISBN 5-06-000085-0. Архівавана 20 красавіка 2014.
Літаратура
правіць- Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 761. Rosa majalis Herrm. (R. cinnamomea L.) — Шиповник майский, или коричный // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 397. — ISBN 9-87317-128-9.
- Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений (руск.)
Спасылкі
правіць- Шиповник коричный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
- Шиповник майский (роза коричная) Архівавана 2 чэрвеня 2013. во флоре Горного Алтая Архівавана 2 чэрвеня 2013. (руск.)
- Шиповник майский на сайце http://www.ecosystema.ru (руск.)