Спаржа лекавая
Спаржа лекавая, шпараг[3][4][5] (Asparágus officinális) — шматгадовая травяністая расліна; тыпавы від роду Спаржа (Asparagus) сямейства Спаржавыя (Asparagaceae).
| Спаржа лекавая | |||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||
|
Asparagus officinalis L., 1753 | |||||||||||||||||
| Сінонімы | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Распаўсюджанне і экалогія правіць
 | ||||||||||
У дзікім выглядзе расце ў раёнах з умераным кліматам па ўсім свеце — у Паўночнай Афрыцы, практычна на ўсёй тэрыторыі Еўропы (акрамя паўночных раёнаў), у Малой і Цэнтральнай Азіі, Паўночнай Амерыцы, Аўстраліі і Новай Зеландыі[6]. У Беларусі сустракаецца рэдка, на паўднёвым усходзе[5]. Культывуецца паўсюдна.
Расце на пойменных лугах, берагавых абрывах, травяністых месцах, у стэпах, сярод хмызнякаў, часам на палях.
Батанічнае апісанне правіць
Шматгадовая травяністая расліна з патоўшчаным кароткім карэнішчам[5].
Сцёблы вышынёй 30-150 см, голыя, гладкія, прамыя, з многімі коса і ўверх накіраванымі галінамі[5]. Кладодзіі тонкія, прамыя, ніткападобныя, 1-3 см даўжынёй, сядзяць па тры-шэсць, ідуць коса ўверх або больш-менш прыціснутыя да сцябла.
Лісце дробнае, лускаватае, са шпорцам пры аснаванні, у іх пазухах сядзяць пучкі мяккіх іголкападобных зялёных галінак[5].
Кветкі зеленавата-белыя, бялёса-жаўтлявыя, па 1-2 на больш-менш доўгіх, сучлененых ля сярэдзіны або некалькі ніжэй або вышэй ножках і размешчаныя як па галоўнай восі, так і на галінах[5]; калякветнікі званочкава-варонкападобныя, з даўгаватымі долямі. Мужчынскія кветкі каля 5 мм даўжынёй, з пылавікамі амаль роўнымі ніткам тычынак. Песцічныя кветкі ўдвая драбней. Квітнее ў маі — чэрвені.
Плод — шарападобная чырвона-цагляная ягада[5]. Цвіце ў чэрвені. Плады спеюць у жніўні — пачатку верасня[5].
Размнажаецца насеннем, аднаўляецца з карэнішча[5].
 |
 |
 | ||||||||
Злева направа: малады парастак, кветка, ягады
| ||||||||||
Таксанамія правіць
| яшчэ 24 сямействы (згодна Сістэме APG II) |
яшчэ больш 300 відаў | ||||||||||||
| парадак Спаржакветныя | род Спаржа | ||||||||||||
| аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя | сямейства Спаржавыя | вид Спаржа лекавая | |||||||||||
| яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II) |
яшчэ 2 роды | ||||||||||||
Хімічны склад правіць
Карэнішчы і карані спаржы ўтрымліваюць аспарагін, сапаніны, кумарыны, вугляводы, сляды эфірнага алею, караціноіды, амінакіслоты, вітамін C; у маладых парастках выяўленыя бялкі, аспарагін, лізін, аргінін і іншыя амінакіслоты, каратын, вялікая колькасць мінеральных соляў (асабліва калія), сапаніны; ў насенні маецца да 15 % тлустага алею, у спелых пладах — вугляводы, арганічныя кіслоты (яблычная і лімонная), сляды алкалоідаў[5].
Значэнне і ўжыванне правіць
Спаржа лекавая вырошчваецца на гародах як гародніна, а таксама для афармлення кветкавых букетаў. Яна вядомая чалавецтву больш за 2000 гадоў. Яшчэ ў Старажытным Егіпце яе вырошчвалі як агароднінную, лекавую і дэкаратыўную расліну. У Антычнай Грэцыі з яе плялі вянкі для маладых, а ў Сярэднявечча выкарыстоўвалі як узбуджальны сродак. У Расіі спаржу апрацоўвалі з XVIII стагоддзя.
Нарыхтоўкі магчымы толькі ў выпадку культывацыі[5].
Ужыванне ў кулінарыі правіць
 | ||||||||||
Спаржа на гандлёвым прылаўку
| ||||||||||
Парасткі даўжынёй 18-20 см, якія яшчэ не выйшлі з зямлі і галоўка якіх яшчэ не распусцілася, ужываюць у ежу. Знаходзячыся ў пласце глебы, яны маюць белую афарбоўку, на паверхні глебы парасткі набываюць зялёна-фіялетавы колер і губляюць частку пажыўных рэчываў. Парасткі спаржы маюць выдатныя смакавыя якасці, з’яўляюцца хоць і невысока пажыўным прадуктам, але адрозніваюцца значным утрыманнем вітамінаў. Парасткі культурных формаў выкарыстоўваюць у вараным і кансерваваным выглядзе як дэлікатэс. Адвараныя парасткі па смаку нагадваюць зялёны гарошак.
 | ||||||||||
Парасткі спаржы
| ||||||||||
Спаржу выкарыстоўваюць у дыетычным харчаванні. З яе гатуюць стравы ў выглядзе салатаў, супоў, якія рэкамендуюць пры захворваннях печані, нырак, пры падагры, цукровым дыябеце, ацёках і як сродак, які падвышае апетыт. Дзякуючы высокаму ўтрыманню аспарагіну парасткі спаржы аказваюць станоўчы ўплыў на працу сэрца і спрыяюць паляпшэнню дзейнасці нырак.
Ужыванне ў медыцыне правіць
Эксперыментальна ўстаноўлена, што ўвядзенне ў вену аспарагіну або экстракту спаржы зніжае артэрыяльны ціск, запавольвае рытм сардэчных скарачэнняў, пашырае перыферычныя сасуды, павялічвае дыурэз, здымае стомленасць[5]. Экстракт спаржы выклікае больш значнае і працяглае зніжэнне ціску, чым аспарагін[5]. Спаржа спрыяе выдаленню з арганізма хларыдаў, фасфатаў і мачавіны. Таму яе прэпараты могуць быць рэкамендаваныя пры хваробах нырак[5], сэрца[5], рэўматызме, падагры, вострым і хранічным нефрыце з дастатковай функцыяй нырак, пры захворваннях нырачных лаханак і мачавога пузыра, пры запаленні мочавыдзяляльных шляхоў[7].
Дыўрэтычнае дзеянне звязана са змяншэннем рэабсорбцыі ў канальцах, прычым фільтрацыя не парушаецца[8].
Эсэнцыю з свежых парасткаў выкарыстоўваюць у гамеапатыі.
У народнай медыцыне карані і надземную частку ўжывалі пры некаторых захворваннях сэрца[5], печані, пры цыстытах, мачакаменнай хваробы[5], ацёках, эпілепсіі, рэўматызме, як слабільнае, пры алергіі, вуграх; плады — пры імпатэнцыі, дызентэрыі.
Спаржа ў культуры правіць
 | ||||||||||
«Нацюрморт з пучком спаржы». Франсуа Банвен
| ||||||||||
 | ||||||||||
Помнік жанчыне, якая прадае спаржу ў Шветцынгене
| ||||||||||
Спаржа ў мастацтве правіць
Шматлікія мастакі малявалі спаржу на сваіх палотнах, у тым ліку Франсуа Банвен, Андрыян Каорт (некалькі нацюрмортаў), Эдуард Манэ, Якапа да Эмпалі, Вінчэнца Кампі і іншыя.
Было створана некалькі скульптурных прац, якія паказваюць гандляроў спаржай, а на іншых галоўным аб’ектам твору з’яўляецца сама спаржа.
Спаржа ў геральдыцы правіць
Спаржа намалявана на некаторых гербах.
 |
.svg) |
 |
 |
 |
Меры аховы правіць
Від занесены ў Чырвоную кнігу Свярдлоўскай вобласці[9], ахоўваецца ў нацыянальным парку «Прыпышмінскія бары».
Зноскі
- ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
- ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя».
- ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 20. — 160 с. — 2 350 экз.
- ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р Спаржа лекарственная // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 85-86. — 592 с. — 120 000 экз.
- ↑ Паводле сайта GRIN (гл. картку расліны)
- ↑ Губергриц А. Я., Соломченко Н. И. Лекарственные растения Донбасса. — Донецк: «Наука и техника», 1968.
- ↑ Атлас лекарственных растений СССР / пад рэдакцыяй М. В. Цыцына. — М.: Гос. изд-во мед. лит, 1962. — 703 с.
- ↑ Положение о Красной книге Свердловской области. Союз охраны птиц России. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 6 сакавіка 2011.
Літаратура правіць
- Ильин М. М. Род 284. Спаржа — Asparagus // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор и редактор тома акад. В. Л. Комаров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1935. — Т. IV. — С. 439—440. — 760 + XXX с. — 5 175 экз.
- Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0
- Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 189. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4
- Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 342. Asparagus officinalis L. — Спаржа лекарственная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 452. — ISBN 8-87317-091-6.
Спасылкі правіць
- Спаржа (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (Праверана 25 верасня 2009)