Зміцер Жылуновіч

Цішка Гартны, сапр.: Зміцер (Змітро) Хведаравіч Жылуновіч (23 кастрычніка 1887, м. Капыль, Слуцкага павета Мінскай губерні, цяпер Капыльскі раён Мінскай вобласці — 11 красавіка 1937, Магілёў, псіхлячэбніца) — беларускі пісьменнік, паэт і перакладчык, грамадскі і дзяржаўны дзеяч. Акадэмік АН БССР (1928).

Зміцер Жылуновіч
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	Авадзень; Авадзён; Аглядальнік; В.Аса; Беларус; Беларус-Камуніст; Бэйгар; Вар; П.Вартавы; Паўлюк Вартавы; Васа; Сымон Гляк; Габрусь Друк; Сымон Друк; Зета; Зміжыла; Зміцер; Знаёмы; Змітро Капылянін; Янка Кліч; Коммунист Беларус; Мешчанін; Мінчанін; Цішка Г.; Мужык; С.Смык; Я.Смык; Стары С-Д; Твой сын Змітро; Чырвонь; Язэп Чырвонь; Шулятнік; А.; Ц. Г.; Д. Ж.; З. Ж.; У. Ж.; Ул. Ж.; Д.Ж-ч; З.Ж-ч; Я.К-іч і інш.
Дата нараджэння	23 кастрычніка (4 лістапада) 1887
Месца нараджэння	Капыль, Слуцкі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	11 красавіка 1937(1937-04-11) (49 гадоў)
Месца смерці	Магілёў, БССР, СССР
Пахаванне	Пячэрскі лесапарк
Грамадзянства	Расійская імперыя  БССР  СССР
Жонка	Надзея Сцяпанаўна
Дзеці	Галіна
Месца працы	Беларускі нацыянальны камісарыят Дзянніца СБ. Беларусь сегодня Беларусь Дэпартамент па архівах і справаводстве Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь Галоўмастацтва БССР[d] Інстытут беларускай культуры Адраджэнне Савецкая Беларусь
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	перакладчык, драматург, паэт, палітык, журналіст
Мова твораў	беларуская
Дэбют	у газеце «Наша ніва» (1908); першая кніга — «Pieśni» (1913)
Грамадская дзейнасць
Партыя	КПСС
Член у	Беларускі нацыянальны камітэт Полымя Знание Саюз беларускіх пісьменнікаў
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Паходзіць з сялян. У 1905 годзе скончыў двухкласную школу ў Капылі. Працаваў рамеснікам-гарбаром у Капылі, Літве, Украіне.

Удзельнік рэвалюцыі 1905—1907, з 1906 член Капыльскай арганізацыі РСДРП. Ствараў рукапісныя часопісы.

У траўні 1913 года пачаў працу на заводзе «Вулкан» у Санкт-Пецярбургу. У 1914 годзе пераходзіць на завод «Айваз». Быў удзельнікам культурна-выдавецкай суполкі «Знание».

«Статут аб выбарах у Устаноўны Збор». 1917

З лютага па снежань 1918 — сакратар Беларускага нацыянальнага камісарыята. Рэдактар першай беларускай бальшавіцкай газеты «Дзянніца». З кастрычніка 1918 прыняты ў РКП(б). Аўтар маніфеста аб утварэнні Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь, з 1 студзеня 1919 па 3 лютага 1919 старшыня Часовага ўрада яе.

У 1919—1920 — сакратар газеты «Красная звезда» (Харкаў), палітработнік на Паўднёвым фронце Чырвонай Арміі. Потым — літаратурны супрацоўнік у штабе Заходняга фронту (у Смаленску). З 1920 года — сакратар і адказны рэдактар газеты «Савецкая Беларусь».

З 1921 жыве ў Мінску. Узначальваў Дзяржвыдавецтва БССР і Цэнтральны архіў БССР, працаваў намеснікам наркама асветы і старшынёй Галоўмастацтва БССР, з’яўляўся членам прэзідыума Інбелкульта і навуковым сакратаром камісіі па вывучэнні рэвалюцыйнага руху на Беларусі.

У сакавіку 1922 наведаў Берлін, наладзіў выданне беларускіх падручнікаў і мастацкіх кніг. За два месяцы было надрукавана 10 назваў агульным накладам 138 500 экзэмпляраў (у тым ліку кніга паэзіі «Песьні працы і змаганьня» і першая частка рамана «Сокі цаліны» Гартнага). У красавіку 1922 узначаліў беларускае кааператыўнае выдавецтва «Адраджэнне», якое выпусціла за адзін год 14 кніг. Неўзабаве выдавецтва было абвінавачана ў «нацыянал-шавінізме» і было перайменавана ў выдавецтва «Савецкая Беларусь». У снежні выдавецтва выпусціла № 1 часопіса «Полымя», рэдактарам якога стаў Жылуновіч. У гэтым жа годзе разам з часткай іншых творцаў пытае дазволу на стварэнне беларускай літаратурнай арганізацыі «Вір». Статут «Віру» зацверджаны не быў.

У 1925 зноў ездзіў да Берліну з мэтай удзелу ў Другой Усебеларускай канферэнцыі. У 1927 годзе разам з Купалам, Чаротам і Зарэцкім наведаў Польшчу і Чэхію, выступіў перад беларусамі Варшавы.

Ініцыятар стварэння літаратурнай арганізацыі «Полымя». Член ЦВК БССР у 1920—1931. Акадэмік БелАН з 1928. Удзельнік Саюза пісьменнікаў СССР з 1934. У 1934—1936 працаваў у Інстытуце гісторыі БелАН.

Выключаны з ВКП(б) 16.1.1931 з фармулёўкай «за сувязь з <…> нацдэмаўскімі і фашысцкімі элементамі». Арыштаваны 15.11.1936, пераведзены (7.4.1937) у Магілёўскую псіхіятрычную лячэбніцу, дзе і памёр (па афіцыйнай версіі ад гангрэны лёгкіх; па іншых звестках — скончыў жыццё самагубствам).

Пахаваны на ўскраіне Пячэрскага парку ў Магілёве. На выяўленым месцы пахавання 11.4.1989 устаноўлены помнік. На магіле жонкі Надзеі Жылуновіч на Усходніх могілках Мінска змешчаны надпіс-кенатаф.

Рэабілітаваны ў грамадзянска-прававых адносінах 15.10.1955. Цалкам (палітычна) рэабілітаваны 10.9.1987.

Сям’я

Жонка — Жылуновіч Надзея Сцяпанаўна (народжаная ў верасні 1894 года ў Ленінградзе ў сям’і рабочага). 8.10.1938 асобай нарадай пры НКВД асуджана як «член сям’і здрадніка радзімы» і «саўдзел у антысавецкай дзейнасці» да 5 гадоў ссылкі і этапавана ў Баровічы Ленінградскай вобласці. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітавана 17.6.1966 Вярхоўным судом БССР.

Дачка Галіна нарадзілася 21.2.1917 года ў Ленінградзе. Член ВЛКСМ, паступіла ў Мін­скі медыцынскі інстытут. 25.8.1937 у Мінску арыштавана, 8.10.1938 асобай нарадай пры НКВД разам з маці асу­джана за «неданясенне» да 5 гадоў ссылкі і этапавана ў Баровічы Ленінградскай вобласці. Пасля вызвалення жыла ў Беларусі. Рэабілітавана 17.6.1966 Вярхоўным судом БССР. Беларускі мовазнавец (беларуская, руская мовы), кандыдат філалагічных навук, складальнік зборніка ўспамінаў пра Цішку Гартнага.

Творчасць

Ц. Гартны. Раман «Бацькава воля». Ч. 1. Аўтограф. 1921 г.

Ц. Гартны. Раман «Бацькава воля». Ч. 1. Аўтограф. 1921 г.

Друкавацца пачаў з 1908 — верш «Бяздольны» ў газеце «Наша ніва». Выступаў як паэт, празаік, драматург, публіцыст, даследчык гісторыі беларускай літаратуры, крытык.

«Pieśni». 1913

У 1912 газета «Правда» змяшчае некалькі вершаў і нарыс, прысвечаны працаўнікам. Першая кніга «Pieśni» (Песні) выйшла ў 1913.

Цішка Гартны — пачынальнік рабочай тэматыкі ў беларускай паэзіі і прозе. У рамане «Сокі цаліны» (нап. 1914—1929) паказаў шляхі фарміравання характару рэвалюцыйнага змагара, узняў некранутыя пласты народнага жыцця, разгарнуў шырокія малюнкі заводскіх будняў, стварыў яскравыя вобразы сялян-местачкоўцаў. У зборніках апавяданняў «Трэскі на хвалях» (1924) і «Прысады» (1927) адлюстравана разбуджаная рэвалюцыяй беларуская вёска. У творах Цішкі Гартнага заўважаўся паварот ад аднабаковай рамантызацыі і лірыка-эмацыянальнага ўспрыняцця грамадзянскай вайны да рэалістычнага паказу канкрэтнага чалавека і яго псіхалогіі. У рамане «Перагуды» (1935) паказаў вёску ў перыяд калектывізацыі. У зборніку «Узгоркі і нізіны» (1928) — даследаванні творчасці Я. Купалы, Я. Коласа, М. Чарота, А. Гурло.

Ц. Гартны пераклаў на беларускую мову першую кнігу рамана А. Фадзеева «Апошні з удэге» (Мн.. 1932), пачаў перакладаць «Мёртвыя душы» М. Гогаля.

Крытыка і прызнанне

Помнік Цішку Гартнаму ў Капылі

Бюст Цішкі Гартнага працы Заіра Азгура ў Капыльскім раённым краязнаўчым музеі

Вось як адзначыў творчасць Цішкі Гартнага Янка Купала:

Цішка не «майструе вершаў», а пяе, пяе ўсёй сваёй набалелай душой, усім сваім сэрцам гарачым, кіпучым. Нойдзеце тут і галубіныя песні кахання, і сумныя жальбы, і смелыя жаданні, і ва ўсім чуваць песняра праўдзівага, вынасіўшага кожнае слова ў сваіх набалелых грудзях. Агляд кніг (1913)

Цішка Гартны мог стаць першым Народным паэтам Беларусі — у 1923 пленум ЦК КП(б)Б пастанавіў надаць яму такое званне. З невядомых прычын пастанова не была зведзена ў жыццё.

Творы Гартнага перакладаліся на рускую, украінскую і іншыя мовы.

Мемарыяльныя дошкі Панцеляймону Панамарэнку, Змітру Жылуновічу (справа ўверсе) і Кірылу Мазураву на доме па вул. Карла Маркса, 30 у Мінску

У 2000 годзе ў Капылі перад Капыльскім раённым краязнаўчым музеем устаноўлены помнік Цішку Гартнаму (скульптар Уладзімір Бандарэнка).

Яго імем названы вуліцы ў Мінску, Капылі.

Бібліяграфія

Прыжыццёвыя кнігі

• Песьні (1913)
• Хвалі жыцьця (1918) — п’есы
• Песьні працы і змаганьня (1922)
• Сокі цаліны (1922)
• Трэскі на хвалях (1924) — апавяданні
• Сацыялістка (1924) — п’есы
• Урачыстасьць (1925)
• Дзьве сілы (1927) — п’есы
• Прысады (1927) — п’есы, апавяданні
• Узгоркі і нізіны (1928) — зборнік літаратурна-крытычных артыкулаў
• На новым месцы (1930) — зборнік аповесцяў
• Гаспадар (1930)
• Зялёны шум (1931)
• Гоман зарніц (1932)
• Наступ на горны (1932) — вершы, апавяданні
• Збор твораў у 4 тамах (1929—1932)

Пасмяротныя выданні

• Вершы. Мн., 1967;
• Зб. тв: У 4 т. Мн., 1987—1989. т. 1-3;
• Насустрач сонцу: Выбр. апавяданні. Мн., 1978.
• Выбраныя творы / уклад. прадм. і камент. Серафіма Андраюка. — Мінск: Беларус. навука, 2012. — 604 с. (Беларускі кнігазбор, том 60). ISBN 978-985-08-1411-1.

• 
  «Цішка Гартны». 1923
• 
  «Сцэнічныя творы». 1923—1924
• 
  «Трэскі на хвалях». 1924
• 
  «Урачыстасьць». 1924
• 
  «Выбраныя апавяданьні». 1926
• 
  «Прысады». 1927. Вокладка — Васіль Літко
• 
  «Прысады». 1928 Вокладка — Васіль Літко
• 
  «Збор твораў». Том 1. 1929—1932
• 
  «Гаспадар». 1930
• 
  «Прысады». 1930
• 
  «На новым месцы». 1930
• 
  «Соцыялістычныя высоты». 1930
• 
  «Гоман зарніц». 1932
• 
  «Наступ на горны». 1932

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9.
  • Клачко А. М. Цішка Гартны: (Крытычна-біяграфічны нарыс). Мн., 1961;
  • Ялугін Э. Без эпітафіі: Дакументальная аповесць. Мн., 1989;
  • Успаміны пра Цішку Гартнага : зборнік / складальнікі : Г. Д. Жылуновіч, С. Х. Александровіч. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1984. — 173 с.
  • ЭГБ, т. 3;
  • Возвращенные имена.
  • Мяснікоў, А. Ф. Сто асоб беларускай гісторыі. — Мінск: «Літаратура і мастацтва», 2009. — 344 с. — ISBN 978-985-6720-61-4

Спасылкі

• ЖЫЛУНОВІЧ Зміцер Хведаравіч
• Апавяданні Цішкі Гартнага на bellib.by(недаступная спасылка)
• Найлепшы верш Цішкі Гартнага? Архівавана 15 красавіка 2012. (артыкул Ю. Пацюпы)
• Зміцер Жылуновіч у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.)