Ажына

	Ажына
	; Ажыны
Навуковая класіфікацыя
Дамен:	Эўкарыёты
Царства:	Расліны
Аддзел:	Кветкавыя
Клас:	Двухдольныя
Парадак:	Ружакветныя
Сямейства:	Ружавыя
Падсямейства:	Rosoideae
Трыба:	Rubeae
Род:	Маліна
Падрод:	Rubus
Секцыя:	Caesii Lej. & Courtois, 1831
Від:	Ажына
Міжнародная навуковая назва
	Rubus caesius L., 1753, non Bojer, 1837
Сінонімы
	Rubus caesius subsp. leucosepalus Focke, 1914; Rubus caesius subsp. turkestanicus (Regel) Focke, 1914; Rubus caesius var. turkestanicus Regel, 1892; Rubus psilophyllus Nevski, 1937, non R.Keller, 1906; Rubus turkestanicus (Regel) Pavlov, 1935; Selnorition caesius (L.) Raf., 1838;
ITIS	24898
NCBI	75065
EOL	11162104
GRIN	t:32278
IPNI	735608-1
TPL	rjp-8

Ажы́на^[1], Ажына шызая^[2], Маліна шызая (Rubus caesius) — паўкустовая расліна з роду маліна (Rubus) сямейства ружавыя (Rosaceae)^[3].

Назва

Таксама вядома пад народнымі назвамі — чо́рная малі́на, яжы́на, жа́вікі, ажавіна^[4], жаві́на^[5], ажы́ннік, скарбары́ха^[5], ажына шызая, ажыны, чорныя маліны^[5]^[6], жавіннік^[5], ежавіны, сербаліны.

Батанічнае апісанне


Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Куст ці паўкуст^[7], які дасягае 60—150 см у вышыню^[8]. Надземныя парасткі двухгадовыя, цыліндрычныя, ляжачыя альбо ўздымаюцца, часта дугападобна сагнутыя^[7], з жоўта-зялёнымі гладкімі або апушанымі галінкамі і шматлікімі невялікімі шыпамі няправільнай формы, фіялетава-шызыя, звычайна пакрытыя шыпамі і шчацінкамі^[8], пакрытыя васковым налётам^[7]. Верхавіны парасткаў, прыгінаючыся да паверхні глебы, здольныя укараняцца^[7].

Лісце чаргаванае, падзеленае на тры долі, з ланцэтнымі прылісткамі і пакрытымі шыпамі хвосцікамі 4-7 см даўжынёй, з зубчастымі бакамі, з абодвух бакоў апушаныя, пафарбаваны ў светла-зялёныя тоны^[7]. Сярэдні лісцік буйнейшы за бакавыя, часта трохлопасцевы^[8].

Кветкі двухполыя, параўнальна вялікія, дыяметрам да 3 сантыметраў^[7], з лямцавымі зялёнымі чашачкамі і белымі, шырока-эліпсападобнымі пялёсткамі, у негустой шчыткападобнай гронцы на канцах сцёблаў і галінак, з’яўляюцца позна і неадначасова^[7]. Кветканосы доўгія, тонкія. Завязь голая, верхняя. Тычынкі амаль роўныя па даўжыні песціку.

Карэнішча шматгадовае.

Плады (ягады) — цьмяна-чорныя, з шызым васковым налётам, сакаўныя шматкасцянкі з буйнымі пляскатымі костачкамі^[3]^[7]^[8]. Ядомыя, салодкія^[7].

Распаўсюджанне і экалогія


Ажыннік у Бельгіі

Пашырана ў краінах Заходняй Еўропы, у Малой Азіі, Іране, Заходняй Сібіры, Каўказе, Крыме. На Беларусі трапляецца ўсюды, асабліва на Палессі^[8]. Апісана з Еўропы.

Расце ў падлеску змешаных і лісцяных лясоў, у ярах, на высечках, па берагах рэк, азёр і ручаёў на заліўных лугах і палях, у хмызняках — утварае густыя непраходныя зараснікі^[3]^[7].

Ценевынослівая расліна. Перыяд цвіцення расцягнуць з мая па жнівень, плады спеюць праз 4—6 тыдняў пасля цвіцення.

Агратэхніка

Культура сартавой ажыны магчыма ў раёнах, дзе гадавая сума дадатных тэмператур перавышае 2200 °C, а сярэдні абсалютны мінімум не ніжэй за −28 — −29 °C. Пры −17 °C расліна патрабуе ўкрыцця на зіму. Пад ажыну адводзяць мясціны цёплыя, якія добра праграваюцца і ахаваны ад вятроў. Добры рост і пладанашэнне кустоў магчымы на вільготных, але не пераўвільготненых, урадлівых і глыбока дрэніраваных глебах лёгка- і сярэднесугліністага механічнага складу.

Догляд раслін нескладаны. Глебу каля раслін трымаюць у рыхлым і чыстым ад пустазелля стане. Двухгадовыя парасткі, якія адпладаносілі, выразаюць. Сцелістыя і паўсцелістыя аднагадовыя парасткі прыгінаюць на зіму да зямлі і прыкрываюць, а вясной падымаюць і ставяць на шпалеру. Для прамастаячых парасткаў ажыны ўстаноўку шпалеры і прыгінанне кустоў на зіму не праводзяць.

Збор, перапрацоўка і захоўванне


Ягады

Ягады ажыны паспяваюць неадначасова. Іх збіраюць у некалькі прыёмаў. Спелыя ягады лёгка аддзяляюцца ад чашачкі разам з пладаложам. Плады ажыны амаль не мнуцца пры ўборцы, адрозніваюцца добрай транспартабельнасцю і добра захоўваюцца пры нулявой тэмпературы.

Збіраюць плады уручную ў маленькія 3—5-кілаграмовыя кошыкі. Свежыя плады захоўваюць на працягу трох-пяці дзён. Сушаць іх на сонцы або ў агнявых сушылках пры тэмпературы 55—60 °C. Высушаныя плады працяглы перыяд не губляюць сваіх смакавых і пажыўных якасцей. Захоўваюць іх у кардонных скрынях або папяровых мяшках.

Хімічны склад

Плады ўтрымліваюць цукры (6—6,8 %), яблычную, цытрынавую, вінную і саліцылавую кіслоты, дубільныя і азоцістыя злучэнні, мінеральныя рэчывы, вітаміны С, Е і карацін. Насенне ўтрымлівае 9—12 % тлустага алею.

Гаспадарчае значэнне

Харчовая, меданосная, лекавая, кармавая, фарбавальная, таніданосная, дэкаратыўная расліна.

У медыцыне

Лекавая расліна. Ягады, карані, лісце, якія збіраюць у жніўні-верасні, з’яўляюцца слабільным і патагонным сродкам^[3]. Ягады расліны багатыя цукрамі, вітамінамі, карацінам, танідамі^[3].

У народнай медыцыне плады здаўна цэняцца як кровеачышчальны, супрацьгліставы сродак і сродак, які паляпшае перыстальтыку кішачніка^[7]^[8]. Пладамі лечаць катар кішак, болі ў страўніку, крывавы панос. Яны лічацца супрацьгніласным сродкам. Лісце ажыны ў сумесі з кветкамі календулы, травой хвашчу, вярбы і дубовай карой рэкамендуюцца пры запаленнях скуры, лішаі, экзэме, грыбковых хваробах. Карані, выкапаныя вясной і звараныя з мёдам, рэкамендуюцца ад вадзянкі^[7], з іх здабываюць сок, які валодае мачагоннымі ўласцівасцямі^[7]. Лісце ўжываюць як патагонны і анціцынготны сродак, для паласкання горла пры ангінах^[7], парашок з лісця — для засыпання ран. Адвар галін п’юць пры неўрозах і аддышцы^[7].

У кулінарыі


Шафранавыя (Готландскія) бліны (шведск.) (бел. з ажынавым варэннем

Плады ажыны сакавітыя, аднак валодаюць менш высокімі смакавымі якасцямі, чым у іншых прадстаўнікоў роду. Маладое лісце ажыны выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі сурагату чаю^[3].

Плады ўжываюць у ежу свежымі і сушанымі, выкарыстоўваюць таксама для гатавання варэння, сіропаў, віна, безалкагольных напояў, экстрактаў, жэле, мармеладаў^[8].

Іншае

Ажына дае пчолам багаты ўзятак нектару і пылку. Дае каля 20 кг з гектара зараснікаў. Мёд светлы, часам з жаўтлявым адценнем, празрысты з прыемным водарам^[9].

Парасткі і лісце ажыны ўтрымліваюць таніды (4—7 %), прыдатныя для дублёння шкур. Сок з пладоў выкарыстоўваюць для падфарбоўкі вінаў, з кіслотамі ён дае чырвоны колер, а са шчолачамі — сіні. Ён прыдатны для афарбоўкі тканін у фіялетавы, далікатна-ружовы, карычнева-фіялетавы колеры.

У ладшафтным дызайне


Восеньская афарбоўка лісця

Карэнне ажыны здольна ўмацоўваць яры, таму расліна прыдатная для лесамеліярацыйнай працы^[3]. Як дэкаратыўная расліна ажына прыдатная для вертыкальнага азелянення, прыкрыцця сцен і альтанак.

У культуры


Паштовая марка СССР

У 1964 годзе выява ажыны была выкарыстана на паштовай марцы СССР, у 2004 годзе — на паштовай марцы Беларусі.

Зноскі

↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 113. — 160 с. — 2 350 экз. — у крыніцы пад назвай Merula merula
↑ Назва згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Г. У. Вынаеў. Ажына // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 4. Недалька — Стаўраліт / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1985. — 599 с., іл. — 10 000 экз. — С. 42
↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
↑ ^а ^б ^в ^г Анненков Н. (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
↑ Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Ежевика // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 44-46. — 200 с. — 130 000 экз.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Дикорастущие плоды и ягоды / Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И. — 2-е изд., перераб. и доп. — Мн.: Ураджай, 1981. —159 с., 16 л. ил.
↑ Абрикосов Х. Н. и др. Ежевика // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 100. Архівавана 7 студзеня 2012.

Літаратура

Вынаеў Г. У. Ажына // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 4. Недалька — Стаўраліт / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1985. — С. 42. — 599 с., іл. — 10 000 экз.
Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993.
Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редакторы тома Б. К. Шишкин и С. В. Юзепчук. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1941. — Т. X. — С. 56—57. — 673 с. — 5 000 экз.
Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 767. Rubus caesius L. — Ежевика сизая // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 403. — ISBN 9-87317-128-9.
В. И. Чопик (укр.) (бел., Л. Г. Дудченко (укр.) (бел., А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины (укр.) (бел.» Справочник; Киев, Навукова думка (укр.) (бел., 1983. (руск.)
Єлін Ю. Я., Зерова М. Я. (руск.) (бел., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.

Спасылкі

Ожина сиза Архівавана 19 ліпеня 2013. (укр.)
Ежевика сизая: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
Rubus caesius L. (Ежевика сизая) // ИАС «ООПТ России» Архівавана 6 мая 2023. (руск.)

[Киселевский-1] Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 113. — 160 с. — 2 350 экз. — у крыніцы пад назвай Merula merula

[ЛРКЛ-2] Назва згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.

[enc-3] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Г. У. Вынаеў. Ажына // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 4. Недалька — Стаўраліт / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1985. — 599 с., іл. — 10 000 экз. — С. 42

[4] Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927

[Ан-5] а ^б ^в ^г Анненков Н. (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878

[6] Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897

[ДПЯ-7] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Ежевика // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 44-46. — 200 с. — 130 000 экз.

[Ур-8] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Дикорастущие плоды и ягоды / Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И. — 2-е изд., перераб. и доп. — Мн.: Ураджай, 1981. —159 с., 16 л. ил.

[9] Абрикосов Х. Н. и др. Ежевика // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 100. Архівавана 7 студзеня 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]