Анастасій Андрэевіч Вансяцкі

Анаста́сій Андрэ́евіч Ванся́цкі (30 мая [12 чэрвеня] 1898 года, Варшава — 5 лютага 1965, Сент-Пітэрсберг) — рускі эмігранцкі палітык. Адзін з заснавальнікаў рускага фашызму, лідар Усерасійскай фашысцкай арганізацыі (УФА), а таксама адзін з лідараў Усерасійскай фашысцкай партыі (УФП) у 1934—1935 гадах.

Анастасій Андрэевіч Вансяцкі
руск.: Анастасий Андреевич Вонсяцкий польск.: Anastasij Wonsiacki
Старшыня УФА 10 мая 1933 — 26 красавіка 1934
Старшыня ЦВК УФП 26 красавіка 1934 — 1935
Старшыня УФА 1935 — 4 чэрвеня 1941
Пераемнік	Канстанцін Аляксеевіч Сцяклоў
Нараджэнне	12 чэрвеня 1898(1898-06-12) Варшава, Царства Польскае, Расійская імперыя
Смерць	5 лютага 1965(1965-02-05) (66 гадоў) Сент-Пітэрсберг, акруга Пінелас[d], Фларыда, ЗША
Месца пахавання	Канектыкут West Thompson Cemetery[d]
Бацька	Андрэй Мікалаевіч Вансяцкі
Маці	Ніна Анастасьевна Вансяцкая (Плюшчэўская)
Жонка	1) Люба Мурамская (шлюб прызнаны несапраўдным) 2) Мэрыён Вансяцкая (Рым)
Дзеці	ад адносін з Эдзіт Прысцылай Вансяцкай (Ройстэр): Андрэй (1950 — ?)
Веравызнанне	Праваслаўная Царква
Партыя	УФП, УФА
Адукацыя	Мікалаеўскае кавалерыйскае вучылішча[d]
Аўтограф
Ваенная служба
Гады службы	1916—1920
Прыналежнасць	Расійская імперыя Белая Гвардыя
Званне	капітан
Бітвы	Грамадзянская вайна ў Расіі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У 1933 годзе арганізаваў і ўзначаліў УФА, якая ў 1934 годзе аб’ядналася з Расійскай фашысцкай партыяй (РФП) — найбуйнай арганізацыяй у асяроддзі рускай эміграцыі, утворанай на Далёкім Усходзе. Разам з генеральным сакратаром РФП К. У. Радзаеўскім стаў лідарам з’яднанай Усерасійскай фашысцкай партыі. Пасля разрыву ў 1935 годзе з Радзаеўскім (аднавіў супрацу з ім у 1940 годзе) ізноў узначаліў УФА да чэрвеня 1941 года. У чэрвені 1942 года быў арыштаваны і асуджаны ў ЗША. Пасля вызвалення ў 1946 годзе адышоў ад актыўнай палітычнай дзейнасці.

Біяграфія

Раннія гады

Анастасій быў пятым дзіцём у сям’і жандармскага палкоўніка Андрэя Мікалаевіча Вансяцкага, будучага начальніка Радамскага губернскага жандарскага кіравання, і Ніны Анастасьеўны Плюшчэўскай. Бацька паходзіў са збяднелага дробнамаянтковага нямецка-польскага дваранскага роду Свяшчэннай Рымскай імперыі. Раней прозвішча пісалі «фон Сяцкі», але з часам яно русіфікавалася. Прадзед Анастасія за адданасць быў ганараваны асабістай хвалы імператара Мікалая I, дзед браў удзел у падаўленні польскага паўстання 1863 года. У дзяцінстве Анастасій гуляў у варшаўскай цытадэлі блізка ад турэмных камер, дзе паміж 1900 і 1912 гадамі ўтрымваліся вязні, якія сталі пазней бачнымі палітычнымі дзеячамі: Юзаф Пілсудскі, Фелікс Дзяржынскі і іншыя.

У 1908 годзе Вансяцкі паступіў у Першы Маскоўскі кадэцкі корпус. 16 чэрвеня 1910 года яго бацька напярэдадні пераводу ў Кіеў быў забіты ў Радаме адным са сваіх інфарматараў — членам польскай тэрарыстычнай групы. Як паведамляў намеснік Вансяцкага, падпалкоўнік Радноў, шэфу Корпуса жандармаў, што каля гадзіны дня 3 (16) чэрвеня да яго начальніка прыбылі інфарматары Іосіф Піянткоўскі і Марыян Сцемпневіч. Першы ўвайшоў у кабінет Вансяцкага, другі чакаў у прыёмнай. Потым з кабінета прагучалі тры паслядоўныя стрэлы. Сцемпневіч адкрыў агонь па ўнтэр-афіцэрах, якія ўбеглі ў прыёмную (адзін з іх, Мікіта Канькоў, быў паранены), а потым застрэліўся. Піянткоўскі таксама скончыў з сабой пасля забойства Вансяцкага.

Маці Анастасія, Ніна Вансяцкая, памерла ў кастрычніку 1916 года ў Маскве ад сардэчнага прыступу.

Скончыўшы ў 1916 годзе кадэцкі корпус (57-ы выпуск), Анастасій паступіў у Мікалаеўскае кавалерыйскае вучылішча і кадэтам быў прыпісаны да Пятага гусарскага Александрыйскага Яе Вялікасці Гасударыні Імператрыцы Аляксандры Фёдараўны палка, аднак з-за рэвалюцыі не змог завяршыць поўны курс навучання і ў лістападзе 1917 года быў датэрмінова выпушчаны (9-й ваеннага часу выпуск) у чыне юнкера.

Грамадзянская вайна

У канцы 1917 года Вансяцкі з’ехаў на поўдзень Расіі, дзе далучыўся да Добраахвотніцкай арміі А. І. Дзянікіна і ўзяў удзел у Грамадзянскай вайне. 13 снежня ён быў залічаны ў 1-ы кавалерыйскі дывізіён палкоўніка В. С. Гершэльмана. 27 верасня 1918 года быў адпраўлены ў дырэктыву дзяжурнага генерала Добраахвотніцкай арміі ў Екацярынадары, 13 кастрычніка залічаны ў запасны кавалерыйскі полк 5-га гусарскага Александрыйскага Яе Вялікасці Гасударыні Імператрыцы Аляксандры Фёдараўны палка. 28 сакавіка 1919 года Вансяцкі быў прыкамандзіраваны да Рускага добраахвотніцкага атрада асаблівага прызначэння па ахове Раманавых у Крыме. Пасля расфармавання атрада служыў у эскадроне лейб-гвардыі Уланскай Яго Вялікасці палка, з 11 чэрвеня — у Ардынарчаскім эскадроне штаба Каўказскай арміі, а з 1 ліпеня — у 16-м гусарскім Іркуцкім Яго Імператарскай Высокасці Вялікага князя Мікалая Мікалаевіча палку. Ваяваў з бальшавікамі на Усходняй Украіне, на Доне, Кубані, у Стаўрапольскай губерні, на Крымскім паўвостраве і ў Паўночнай Таўрыі. Быў паранены ў руку і жывот.

Вансяцкаму было прысвоена званне капітана. У снежні 1919 года ён захварэў тыфам і быў змушаны пакінуць фронт. Анастасій быў эвакуяваны цягніком з Харкаваа ў Новарасійск, а адтуль — параходам у Ялту. У Ялце, куды Вансяцкі прыехаў 3 студзеня 1920 года з адмарожанымі нагамі і без сродкаў да існавання, ён знайшоў прытулак у гандляра-яўрэя Мурамскага, чыя дачка Люба стала даглядаць за хворым афіцэрам. 31 студзеня 1920 года Вансяцкі і Мурамская абвянчаліся па праваслаўным абрадзе ў ялцінскім Мікольскім саборы. Паводле якой прычыны быў гэтак спешна ўкладзены шлюб, невядома. Сам Вансяцкі пасля заяўляў, што такім чынам хацеў абараніць Мурамскіх ад пагромаў і палегчыць ім ад’езд з Крыма. Вансяцкі лічыў гэты шлюб несапраўдным, бо Люба схавала праўдзівую рэлігійную прыналежнасць, а расійскі закон забараняў жаніцца праваслаўнаму з іўдзейкай.

Эміграцыя

У сакавіку 1920 года эвакуяваўся з жонкай у Канстанцінопаль, дзе лячыўся ў брытанскім шпіталі ў Галіпалі. У красавіку 1920 года, пакінуўшы жонку, перасаджваючыся з парахода на параход, дабраўся да Марселя. У маі 1920 года ён праз Парыж пераехаў у Лондан, дзе тры месяцы жыл у князя Ф. Ф. Юсупава. У кастрычніку 1920 года Вансяцкі вярнуўся ў Канстанцінопаль, потым ізноў на грузавым судне сплыў у Марсель і завяршыў свае вандраванні ў Парыжы, уладкаваўшыся працоўным сцэны ў вар’етэ «Фалі-Бержэр». Увесну 1921 года ў адным з парыжскіх танцавальных залаў пазнаёміўся з мільянеркай Мэрыён Бакінгем Рым.

30 ліпеня 1921 года прыехаў у Нью-Ёрк на борце французскага лайнера «France». З дапамогай Мэрыён 29 кастрычніка 1921 года, за дзень да заканчэння візы, атрымаў від на жыхарства ў ЗША. У 1921—1924 гадах працаваў у кампаніі, што вырабляла паравозы. 3 лютага 1922 года жаніўся з Мэрыён Бакінгем Рым, якая прыняла праваслаўе. Шлюб адбываўся ў праваслаўным Мікольскім саборы ў Нью-Ёрку. Навіна пра планаванае на 4 лютага 1922 года вяселле стала вядомая прэсе, і ў лічаныя дні пра яе напісалі не толькі амерыканскія, але і англійскія, французскія і нямецкія газеты. Пасля такой агалоскі маладыя абвянчаліся на дзень раней. У красавіку 1922 года Люба Мурамская заявіла пра дваяжэнства Вансяцкага. 22 лістапада 1922 года царкоўны суд у Нью-Ёрку пастанавіў, што шлюб Вансяцкага і Рым сапраўдны, а шлюб Вансяцкага і Мурамскай несапраўдны, бо складзены з чужымі мэтамі і па падробленых дакументах. Прыбыўшы ў Нью-Ёрк, Любоў Мурамская падала пазоў на 500 000 долараў ЗША пра пакрыццё маральнай шкоды, а таксама запатрабавала ад Вансяцкага выплаты аліментаў. Судовы працэс атрымаў шырокую агалоску ў ЗША. Прэса, апроч асвятлення працэсу, пацяшалася над тым, што муж мільянеркі працуе на лакаматыўным заводзе. 3 жніўня 1923 года нью-ёркскі суд адхіліў пазоў і прызнаў Вансяцкага не вінаватым у дваяжэнстве, абапіраючыся на рашэнне царкоўнага суда, а таксама на ліст Любы, напісаны ў студзені 1922 года, у якім яна віншавала Вансяцкага са змовінамі.

У 1924 годзе разам з жонкай пераехаў жыць у Патнам, размешчаны недалёка ад Томпсана. У 1925 годзе прымаў у сваім маёнтку грэчаскага прынца Паўла (пазней стаў каралём), які прыязджаў у размешчаны непадалёк Уэбстэр на адкрыццё царквы. Летам 1931 года ў маёнтак некалькі дзён правёў Вялікі князь Аляксандр Міхайлавіч з двума сынамі Фёдарам і Мікітам, якія былі аднагодкамі і сябрамі Анастасія. 30 верасня 1927 года атрымаў амерыканскае грамадзянства. Да гэтага часу ў Томпсан пераехала жыць яго старэйшая сястра Наталля з мужам Л. Б. Мамедавым. З 1928 па ліпень 1932 года быў членам Братэрства рускай праўды. У лістападзе 1927 года разам з жонкай наведаў Еўропу: пакуль Мэрыён адпачывала ў Монтэ-Карла, Анастасій наведаў Парыж. Там ён сустрэўся з шэрагам рускіх эмігрантаў, у тым ліку з генералам А. П. Куцепавым. З Куцепавым і ўзначаленым ім РАВСам ён працягваў пазней падтрымваць адносіны і аказваць фінансавую падтрымку аж да выкрадання Куцепава 26 студзеня 1930 года. 17 сакавіка 1930 года атрымаў званне малодшага лейтэнанта запасу і быў прыпісаны да хімічных войскаў; афіцэрам-рэзервістам да 16 сакавіка 1935 года. У 1931 годзе разам з жонкай наведаў Берлін і Белград, дзе сустракаўся з членамі Братэрства рускай праўды.

10 мая 1933 года супольна з Д. І. Кунле заснаваў Усерасійскую фашысцкую арганізацыю (УФА), якую ўзначальваў да 1941 года (з перапынкам у 1934—1935 гадах, калі яна ўваходзіла ва Усерасійскую фашысцкую партыю).

У 1933 годзе наведаў Берлін c мэтай сустрэчы з младаросамі і РВНРаўцамі.

У 1934, 1936 і 1939 гадах здзейсніў тры кругасветныя падарожжы па маршруце Сан-Францыска — Ганалулу — Кобэ — Шанхай — Маніла — Ганконг — Сінгапур — Бамбей — Порт-Саід — Суэц — Александрыя — Неапаль — Парыж — Нью-Ёрк. Сустракаўся з групамі рускіх эмігрантаў, арганізоўваў аддзяленні сваёй партыі. У 1934 годзе сустракаўся з лідарам рускіх фашыстаў у Маньчжурыі К. У. Радзаеўскім, дамовіўся пра саюз з яго Расійскай фашысцкай партыяй. У 1934 годзе УФА аб’ядналася з партыяй Радзаеўскага, і Вансяцкі стаў Старшынём Цэнтральнага выканаўчага камітэта (ЦВК).

Пасля ўступу ЗША ў Другую сусветную вайну ў 1942 годзе быў арыштаваны ФБР разам з некалькімі дзеячамі Германа-амерыканскага саюза і звінавачаны ў шпіянажы. Хоць Вансяцкі не займаў ніякіх пасад у амерыканскіх дзяржорганах і не мог мець доступу да сакрэтнай інфармацыі, ФБР змагло давесці, што ён перадаў 2800 долараў бундфюрару Германа-амерыканскага саюза Герхарду Кунцэ, каб дапамагчы яму выехаць са ЗША. Вансяцкі быў асуджаны 22 чэрвеня 1942 года ў Хартфардзе на пяць гадоў турмы і штраф у 5000 долараў (праз суткі кара ў выглядзе штрафу была скасавана). Пасля сканчэння Другой сусветнай вайны і смерці Ф. Рузвельта 26 лютага 1946 года быў вызвалены датэрмінова, правядучы ў турме больш 3,5 гадоў. Да канца жыцця Вансяцкі выпрабоўваў гэтак моцную агіду да Рузвельта, якога зваў камуністам, што адмаўляўся карыстацца дзесяціцэнтавымі манетамі з яго выявай.

У 1942 годзе хартфардскі акруговы пракурор высунуў вымогу пра пазбаўленне Вансяцкага грамадзянства ЗША. На момант выхаду Вансяцкага на волю разгляд пазову ўсё яшчэ працягваўся. 3 красавіка 1946 года суд адхіліў пазоў пра пазбаўленне Вансяцкага грамадзянства.

Напачатку 1948 года, наведваючы сястру і яе мужа ў Сент-Пітэрсбергу, куды яны пераехалі з Томпсана ў канцы 1947 года, ён пазнаёміўся з афіцыянткай Эдзіт Прысцылай Ройстэр. У 1950 годзе ў іх нарадзіўся сын Андрэй. Прысцыла ўзяла прозвішча Вансяцкага, але ці былі аформлены іх адносіны афіцыйна і ці быў аформлены развод Вансяцкага і Мэрыён, невядома. Вансяцкі часта прывозіў у маёнтак сына Андрэя, і Мэрыён была вельмі рада прыезду хлопчыка.

У 1953 годзе ён ажыццявіў самае буйнае са сваіх паваенных распачынанняў — урачыста адкрыў у Сент-Пітэрсбергу музей Мікалая II.

Памёр 5 лютага 1965 года ў Сент-Пітэрсбергу (лякарня «Маўнд-парк»), пахаваны ў сямейным склепе на Заходніх могілках Томпсана (штат Канектыкут) разам з жонкай Мэрыён і маці свайго сына Прысцылай. Многія дакументы Вансяцкага захоўваюцца ў архіве Гувераўскага інстытута ў Каліфорніі, у калекцыі прафесара Джона Стэфана, аўтара кнігі «The Russian Fascists: Tragedy and Farce in Exile, 1925—1945», а таксама ў бібліятэцы каталіцкага коледжа ў Провідэнсе.

Аўтар успамінаў — кніг «Адплата» і «Сухая гільяціна: амерыканская юстыцыя ў часы Рузвельта», выдадзеных у 1963 годзе ў Сан-Паўлу (Бразілія).

Палітычная дзейнасць

Асноўны артыкул: Усерасійская фашысцкая арганізацыя

Да Другой сусветнай вайны

Успамінаючы перажытае, Вансяцкі пісаў:

У 1932 годзе, разарваўшы з Братэрствам рускай праўды, я вырашыў, што мне патрэбна свая палітычная партыя, каб праводзіць у жыццё мае ідэі і планы, каб паспрабаваць зрынуць савецкі ўрад і прывесці да ўлады ўрад рускага народа.

Пасля лютага 1933 года ў маёнтак Вансяцкіх пасяліўся Д. І. Кунле, які змагаўся ў гады Грамадзянскай вайны ў арміі Дзянікіна ва Украіне. Калі Вансяцкі з ім пазнаёміўся (да рэвалюцыі ці ў гады Грамадзянскай вайны), невядома, але ў сярэдзіне 20-х гадоў Кунле некалькі разоў наведваў дом Вансяцкага. У пачатку мая 1933 года Вансяцкі і Кунле вырашылі заснаваць партыю. 10 мая 1933 года яны склалі ліст ад імя Галоўнага штаба рускіх фашыстаў пра стварэнне Усерасійскай нацыянал-рэвалюцыйнай рабочай і рабоча-сялянскай партыі фашыстаў, якую для зручнасці звалі Усерасійскай Фашысцкай Арганізацыяй (УФА). А. А. Вансяцкі стаў кіраўніком УФА, Кунле — партыйным сакратаром, а зяць Вансяцкага Л. Б. Мамедаў — старшынём Цэнтральнага выканаўчага камітэта. Друкаваным органам УФА стала газета «Фашист», якая выдавалася са жніўня 1933 года па ліпень 1941 года. У газеце шмат месца надавалася падзеям Грамадзянскай вайны, змяшчаліся фатаграфіі правадыроў Белага руху і імператара Мікалая II; УФА прадстаўлялася спадчынніцай расійскіх вайскоўцаў і манархічных традыцый. У снежаньскім выпуску газеты за 1933 год быў перадрукаваны ліст дзесяцігадовага сына князя Мікіты Аляксандравіча Мікіты Мікіціча, у якім хлопчык пісаў:

Я гэтак шчаслівы, што я рускі фашыст!

Для партыі Вансяцкі абраў знакам свастыку, што нязменна спараджала мноства пытанняў пра перайманне Трэцяга рэйха. Вансяцкі тлумачыў, што такі знак нарысавала ў Іпацьеўскім доме імператрыца Аляксандра Фёдараўна. Ён паказваў на дарожныя знакі ў штаце Арызона з выкарыстаннем свастыкі (скасаваны ў 1937 годзе). Пад канец тлумачэнняў ён пытаў:

Не адмаўляцца ж нам ад яе толькі таму, што яна спадабалася Гітлеру?

Калі вытлумачыць выкарыстанне свастыкі яшчэ было можна, то вытлумачыць вітанне з паднятай правай рукой і воклічам «Слава Расіі!», званні накшталт «Штурмавік смерці», клятву асабістай вернасці правадыру і гімн партыі на мелодыю «Песні Хорста Весэля» было складана, і таму Анастасій гэтага не рабіў. Гімн партыі ён выканаў супольна з Д. І. Кунле і Л. Б. Мамедавым і запісаў гэта выкананне на грамафонную пласцінку.

Пасля стварэння партыі Вансяцкі прыйшоў да высновы, што стварэнне з’яднанага фашысцкага фронту з ліку эмігранцкіх арганізацый з’яўляецца стратэгічным заданнем, у сувязі з чым адправіўся ў Берлін. Канферэнцыя, што прайшла ў штаб-кватэры РВНР з удзелам Вансяцкага, лідара младаросаў Аляксандра Казем-Бека і кіраўніка РВНР Паўла Бермант-Авалава, завяршылася толькі абменам думкамі. Пры гэтым якіх-небудзь спроб сустрэцца з правадырамі Трэцяга рэйха Вансяцкі ў Берліне не распачынаў. Пра мінулую канферэнцыю напісалі эмігранцкія газеты Еўропы, ЗША і Далёкага Усходу. Дзейнасць Вансяцкага атрымала дабраславенне мітрапаліта Антонія, ліст якога быў апублікаваны ў снежаньскім нумары «Фашиста».

У 1934 годзе, падчас першага кругасветнага вандравання Вансяцкага, УФА аб’ядналася з Расійскай фашысцкай партыяй партыяй К. У. Радзаеўскага. Радзаеўскі стаў яе генеральным сакратаром і намеснікам старшыні Цэнтральнага выканаўчага камітэта (ЦВК) партыі, а Вансяцкі — старшынём ЦВК. Аб’яднаная партыя атрымала назву Усерасійская фашысцкая партыя (УФП); знакам руху стала свастыка, нароўні з якой выкарыстоўвалася сімволіка Расійскай імперыі. Пасля разрыву з Радзаеўскім з-за спрэчкі па яўрэйскім пытанні (Вансяцкі не падзяляў антысеміцкіх паглядаў Радзаеўскага) і адносін да атамана Р. М. Сямёнаву (Вансяцкі не хацеў мець з ім ніякіх адносін, Радзаеўскі ж быў змушаны іх падтрымваць з-за націску японцаў) Анастасій ізноў узначаліў УФА, якая яшчэ некаторы час насіла назву аб’яднанай партыі. Пасля 1935 года, калі Вансяцкі быў выключаны з УФП, выкарыстанне назвы апошняй было Вансяцкім спынена.

Пасля разрыву з Радзаеўскім арганізацыя Вансяцкага займалася галоўным чынам прапагандысцкай працай: выданнем газет, брашур, удзелам у сходах і мітынгах. У 1937 і 1939 гадах члены УФА на чале з Вансяцкім бралі ўдзел у мітынгах Германа-амерыканскага саюза. У 1930-х гадах Вансяцкі напісаў шэраг прац: «Кароткі курс фашыста: для праходжання ў партыйных школах» (без даты, прыкладна 1935 год), «Адказ крытыку» (1936) і «Асновы рускага фашызму» (без даты выхаду, прыкладна 1939).

У 1939 годзе Вансяцкі прыйшоў да высновы, што Сталін — фашыст з фашыстаў, бо той знішчыў камуністаў больш, чым Гітлер, Мусаліні і Чан Кайшы разам узятыя

Падчас Другой сусветнай вайны

Падпісанне пакта Молатава — Рыбентропа у жніўні 1939 года Вансяцкі вітаў, параўнаўшы яго ў выданні «Фашист» з Тыльзіцкім мірам 1807 года паміж Аляксандрам I і Напалеонам I. Заключэнне пакта прывяло да выйсця з УФА яе членаў. У прыватнасці, з партыі ў кастрычніку 1939 года выйшаў зяць Вансяцкага Леў Мамедаў, а крыху пазней і Д. І. Кунле. Пакт прывёў таксама да часовага спынення адносін УФА і Германа-амерыканскага саюза.

У 1940 — снежні 1941 года аднавілася супраца А. А. Вансяцкага і К. В. Радзаеўскага, перапыненая пачаткам япона-амерыканскай вайны.

Пасля прыняцця 11 сакавіка 1941 года закона пра ленд-ліз Вансяцкі зразумеў, што да пачатку вайны паміж ЗША і Германіяй засталіся месяцы, і стаў згортваць палітычную дзейнасць. Ён вырашыў перанесці штаб-кватэру са ЗША на Далёкі Усход у Шанхай. 17 сакавіка 1941 года ён напісаў ліст кіраўніку далёкаўсходняга аддзялення партыі Канстанціну Сцяклову з прапановай узначаліць партыю і з апавяшчэннем, што пасля ліпеньскага нумара 1941 года «Фашист» выходзіць перастане. Паводле ліста Сцяклова ад 4 чэрвеня 1941 года, апублікаванаму ў № 63 «Фашиста» за 1941 год, ён уступіў у выкананне абавязкаў кіраўніка партыі.

Напад Германіі 22 чэрвеня 1941 года і ўступ СССР у Другую сусветную вайну прымусілі Вансяцкага вярнуцца да актыўнай палітычнай дзейнасці. З уласцівай яму тэатральнасцю Вансяцкі ад імя сваёй партыі паслаў І. В. Сталіну прапанову мірна і бяскроўна капітуляваць. 3 ліпеня 1941 года падчас пахаванняў Д. І. Кунле, які загінуў у катастрофе пры выпрабаванні самалёта, Вансяцкі зноў аднавіў кантакты з Германа-амерыканскім саюзам, члены якога наведалі пахавальныя мерапрыемствы.

9 траўня 1942 года Федэральнае бюро расследаванняў учыніла ператрус у хаце Вансяцкага, а 6 чэрвеня 1942 года ён быў арыштаваны. Вансяцкага звінавацілі ў парушэнні артыкула 32 закона пра шпіянаж 1917 года (артыкул выключаны з закона 25 чэрвеня 1948 года). У абвінаваўчым акце яму паказваліся пяць злачынных дзеянняў: сустрэча з Кунцэ ў Томпсане 12 ліпеня 1941 года, перадача Кунцэ ў Томпсане чэка на 2800 долараў ЗША 12 ліпеня 1941 года, падарожжа ў Сан-Францыска прыблізна ў чэрвені 1941 года, сустрэча з Кунц і Вілюмайтам (член Германа-амерыканскага саюза) у гатэлі «Бісмарк» у ліпені 1941 года і атрыманне ад Кунцэ лістоў пэўнага роду, адпраўленых прыблізна ў лістападзе 1941 года. Вінавачанне падтрымваў будучы памагаты галоўнага вінаваўцы ад ЗША на Нюрнбергскім працэсе Томас Дод. Адвакат Вансяцкага спрабаваў дамагчыся прызнання яго неразумным, аднак яму гэта не ўдалося. У выніку перамоў абароны і вінавачання Вансяцкі 22 чэрвеня 1942 года прызнаў сябе вінаватым па ўсіх пунктах вінавачання і быў прысуджаны судом Хартфарда да пяці гадоў турмы. Паводле думкі амерыканскага даследніка Дж. Стэфана, Вансяцкаму пашанцавала, што яго засудзілі так хутка, бо праз тыдзень на Усходнім узбярэжжы ЗША былі схоплены дыверсійныя групы, высаджаныя з нямецкіх падводных лодак. Калі б справа адбылася тыднем пазней, і «яму маглі б прышыць удзел у аперацыі, распрацаванай абверам». Яго чацвёра супольнікаў з Германа-амерыканскага саюза былі асуджаны на тэрміны ад 5 да 15 гадоў (прытым тыя, што прызналі сваю віну, як і Вансяцкі, атрымалі 5 і 7 гадоў).

Пасля выхаду на волю Вансяцкі адышоў ад актыўнай палітычнай дзейнасці.

Пагляды

З юнацкіх гадоў Вансяцкі прытрымліваўся манархічных паглядаў, якія, разам з нянавісцю да камунізму, сталі асновай сфармаванай ім ідэалогіі рускага фашызму. Анастасій прагматычна глядзеў на фашызм, разумеючы яго ў самым шырокім сэнсе — як ідэалогію, скіраваную на стварэнне моцнай дзяржавы і змаганне з камунізмам: «Калі хочаце ведаць, назву мы атрымалі ад чырвоных. Яны ахрысцілі нас рускімі фашыстамі, а мы гэта імя прынялі». Ён зацята адмаўляў падабенства сваёй партыі з нацыянал-сацыялістычнай: «Па маіх панятках, „фашыст“ значыць „стаадсоткавы антыкамуніст“, а зусім не абавязкова тое, што маюць на ўвазе ў Германіі і іншых краінах».

Ва ўяўленні Вансяцкага рускі фашызм з’яўляўся «парэвалюцыйнай палітычнай сістэмай, што афармляе сабою ідэалагічны і духоўны рух рускіх народных мас». Паходзячы з усталёвак рускага побыту, ён у той жа час з’яўляецца «сцвярджэннем і завяршэннем агульнай сумы гістарычных працэсаў, што адбываліся ў лоне рускай дзяржаўнасці». У брашуры «Асновы рускага фашызму» Вансяцкі абвяшчаў, што «Расійскі Фашысцкі Рух з’яўляецца рухам агульнанацыянальнага маштабу ідэакратычнага тыпу». У аснову ідэакратыі ім быў пакладзены лозунг «Бог, нацыя, праца».

Фашысцкая дзяржава, паводле Вансяцкага, з’яўляецца дзяржавай, што верыць у Бога і адданая правадыру нацыянальнай партыі. Абвяшчаючы богаабранасць рускага народа і ўсталёўваючы рэлігійны характар дзяржаўнай сістэмы, лідар рускіх фашыстаў тым не менш паказваў, што «Расійская фашысцкая дзяржава прызнае ў вобласці рэлігійных перакананняў абсалютную і безумоўную свабоду», тым самым гарантуючы правы асобных рэлігій.

У пытанні нацыянальнай палітыкі Вансяцкім высоўваўся прынцып безумоўнага прызнання адзінства рускага народа ў яго нацыянальным, культурным і палітычным цэлым. Пад рускім народам ён меў на ўвазе не толькі саміх рускіх (велікаросаў), але і ўсіх іншых «русаў» і «росаў» — маларосаў, беларусаў, карпатарусаў. Адмаўленне іх адзінства і непадзельнасці як аднаго цэлага народа прыраўноўвалася да дзяржаўнай здрады. Усе астатнія нацыянальнасці Расійскай фашысцкай дзяржавы павінны былі паказваць сабой адзіны арганізм без права выхаду з яго ці перавагі ў ім. Пры гэтым руская нацыянальнасць павінна была з’яўляцца канстытуцыйна — першай сярод роўных, вызначаючы сабой твар і змест дзяржавы ў цэлым.

У сацыяльным плане фашысцкая дзяржава з’яўлялася надкласавай, то бок такой, дзе не існуе класавых адрозненняў і супярэчнасцей. У маналітнай фашысцкай дзяржаве адсутнічае само паняцце «праца», на замену якому варта было ўвесці паняцце «творчасць». Творчая праца абавязковая для ўсіх грамадзянаў, аднак арганізацыя працы засноўваецца не на прымусе, а на добраахвотным імкненні кожнага свядомага грамадзяніна да рэалізацыі сваіх творчых патэнцый на выгоду Расіі. Абвяшчаючы раўнацэннасць працы ўсіх грамадзянаў, фашысцкая дзяржава брала на сябе адказнасць за вызначэнне аплаты працы, якая павінна строга рэгулявацца законам.

Фашысцкая дзяржава павінна была аказваць усялякую падтрымку сялянам, якія падзяляліся на дзве групы — тыя, хто апрацоўвалі дзяржаўную зямлю супольнікаў і прыватных землеўласнікаў, якім дзяржава падае сродкі вытворчасці (зямлю і інструменты працы) бязвыплатна, у спадчыннае карыстанне. Другая катэгорыя сялян, зрэшты, таксама падлягала ўлучэнню ў праграму дзяржаўных зямельных нарыхтовак і магла ажыццяўляць збыт гатовай прадукцыі толькі па ўсталяваных дзяржавай цэнам.

Фашысцкая дзяржава абвяшчала раўнапраўе палоў, падаючы жанчынам правы нароўні з мужчынамі, аднак Вансяцкі рабіў абмоўку, што рускі мужчына бярэ жанчыну пад апеку, не дапушчаючы яе да цяжкай фізічнай працы, для чаго ўсталёўвае адмысловыя вобласці жаночай працы. Прыярытэтнае месца ў працаўладкаванні жанчын адводзілася сферам педагогікі, сацыяльнай апекі, гандлю, іншымі словамі, усім тым сферам жыццядзейнасці, дзе не патрабуецца значны выдатак фізічнай энергіі. Вансяцкі таксама зважаў на тое, што фашысцкая дзяржава не робіць адрознення паміж шлюбнымі і няшлюбнымі дзецьмі, аднак імкнецца да стварэння трывалай сям’і, прымушаючы легалізаваць адносіны, якія ў канчатковым выніку прывялі да з’яўлення дзяцей. Сексуальная распушчанасць і свабода полавых адносін ганіліся як фактары, што наносяць несумнеўную шкоду існаванню здаровай і моцнай сям’і. Развод мужу і жонцы падаецца без цяжкасцей, але пры наяўнасці паважлівых прычын.

У сферы выхавання першачарговым заданнем перад бацькамі было «ўпайванне» ў дзіцё ідэі гонару, гераізму і нацыянальнага першародства. «Любоў да Радзімы ставіцца вышэй кожнай іншай любові, нават вышэй любові дзіцяці да сваёй маці». Выхаванне адважнага і гераічнага патрыёта — адна з найважнейшых мэт адукацыі ў фашысцкай дзяржаве. Фізічная падрыхтоўка пры гэтым лічылася не менш важнай, чым маральная загартоўка, таму веды асноў ваеннай падрыхтоўкі былі неабходны для кожнага грамадзяніна незалежна ад пола і ўзроста.

У адрозненне ад іншага ідэолага рускага фашызму, Радзаеўскага, Вансяцкі не быў перакананым антысемітам. Да яўрэяў ён ставіўся прагматычна і бачыў у іх патэнцыяльных саюзнікаў у барацьбе з камунізмам. Неўзабаве пасля вяртання з Харбіна ён сказаў у адным інтэрв’ю: «Калі яўрэі захочуць стаць нашымі сябрамі і памагатымі, мы прымем іх з радасцю». Праз пяць гадоў у гутарцы з іншым рэпарцёрам ён выказаў сваю пазіцыю больш разгорнута: «Наша дачыненне да яўрэяў, я б сказаў, залежыць ад іх дачынення да нас. Калі яны вырашаць, што ім з намі па шляху, — тады ўсё ў парадку. Калі не — хай наракаюць на сябе. Калі яны хочуць змагацца супраць агульнага ворага, то за намі справа не стане. У Расіі жыве так шмат плямён і народнасцей, што бязглузда вылучаць нейкую адну народнасць і пачынаць з ёй вайну. У Германіі іншая справа — яны ж там усе адна нацыя».

Ацэнкі

Пачынальна з моманту прыезду ў ЗША дзейнасць Вансяцкага і яго асобу выклікала вялікую цікавасць у прэсы ЗША, іншых краін, а таксама эмігранцкіх газет.

Яго шлюб з мільянеркай у пачатку 1924 года выклікаў у некага ціхую зайздрасць, у некага з’едлівы сарказм. Газетчыкі высмейвалі багацеяў, якія замануліся мець ролю пралетарыяў, маючы на ўвазе яго працу на лакаматыўным заводзе. Пасля пачатку працэсу на пазоў Любы Мурамскай прэса мільгала загалоўкамі тыпа «Руская жанчына перапыняе ідылію механіка».

Газета амерыканскіх камуністаў «Дэйлі уоркер» пачала называць дом Вансяцкага няйнакш як яўкай таемных антысавецкіх арганізацый, што фінансаваліся нью-ёркскімі і хартфадскімі капіталістамі.

Не чакаючы сканчэнні перамоў Вансяцкага і Радзаеўскага, газета «Правда» 30 сакавіка 1934 года ў артыкуле «Белагвардзейскае гняздо ў Токіа» гнеўна засудзіла Вансяцкага за спробу ўключыць далёкаўсходніх белагвардзейцаў у нацысцкую арбіту.

Пасля забойства 1 снежня 1934 года С. М. Кірава Вансяцкі ўславіў на старонках «Фашиста» Леаніда Нікалаева, намякнуўшы на тое, што рашэнне пра забойства быў прынята ў Томпсане. У адказ газета «Daily Worker» 19 снежня апублікавала артыкул «Белагвардзейцы прызнаюцца ў змовах дзеля знішчэння савецкіх правадыроў», у якой вялікая ўвага была нададзена заяве Вансяцкага. Цытуючы газету «Известия», орган амерыканскіх камуністаў прыстрашыў «неадкладным знішчэннем фашысцкіх тэрарыстаў». 25 снежня газета «Правда» намалявала вельмі злавесны партрэт Вансяцкага, асабліва паказаўшы на яго класавае паходжанне («сын жандармскага афіцэра»), контррэвалюцыйнае мінулае («браў удзел у Грамадзянскай вайне ў шэрагах Белай арміі»), падкрэсліла яго блізкасць да плутакратыі («жанаты з дачкой аднаго са сталёвых магнатаў»), сувязі з Уол-стрыт («у яго буйныя сувязі сярод амерыканскіх капіталістаў») і адносіны з Японіяй («Вансяцкі і яго „партыя“… злучаны таксама цесным чынам з японскай ваеншчынай»).

У 1939 годзе падчас трэцяга кругасветнага вандравання Вансяцкі пазнаёміўся з Н. Н. Грозіным, якому ён заказаў напісаць сваю біяграфію. У тым жа годзе кніга Грозіна пад назвай «Ахоўныя кашулі» ўбачыла свет.

Калі пачаўся працэс над Вансяцкім, у прэсе з’явіліся загалоўкі, падобныя загалоўку ў хартфардскай газеце «Таймс»: «Буйная справа пра шпіянаж у нашым штаце: Вансяцкі і 4 іншых вінавацяцца ў змове ў карысць Восі».

Падчас вайны з Вансяцкага зрабілі пудзіла ваеннага часу. У кнізе Алана Хінда «Права на здраду: паднаготная шпіянажу ў Амерыцы», выдадзенай у 1943 годзе, дом Вансяцкага маляваўся як непрыступная крэпасць на мысе з кулямётамі ва ўсе бакі на верхавіне вежы і сталёвымі шафамі, поўнымі гранат. Пры гэтым усе члены Германа-амерыканскага саюза былі нібы яго агентамі. У кнізе Артура Дзеруняна «Таемны агент», выдадзенай у 1943 годзе, сцвярджалася, што Вансяцкі пастаўляў зброю Ф. Франка і стварыў сусветную нацысцкую шпіёнскую сетку. Альберт Ю. Кан у кнізе «Дыверсія! Таемная вайна супраць Амерыкі», выдадзенай у 1942 годзе, прысвяціў Вансяцкаму раздзел «Мільянер-дыверсант», дзе Вансяцкі намаляваны кіраўніком злучаных з Трэцім рэйхам падпольных арганізацый у ЗША, які пры наведванні Берліна сустракаецца з А. Розенбергам, Ё. Гебельсам і афіцэрамі-разведчыкамі высокага рангу. Даследчык Дж. Стэфан піша, што ў 1976 годзе на пытанне пра крыніцы такой інфармацыі Кан адказаў, што змагаўся з нацыстамі і яму было не да міндальнічання.

Пра смерць Вансяцкага паведаміла толькі канектыкуцкая газета пад загалоўкам «Шпіён Другой сусветнай вайны памёр у сваім доме ў Томпсане».

Дж. Стэфан прыводзіць думку сябра Вансяцкага князя Аляксея Шчарбатава, які сказаў пра яго, што «ў Італіі пятнаццатага стагоддзя Алекс быў бы выдатным кандацьерам. Ён валодаў патрэбным уменнем бравіраваць і блефаваць». Сам Дж. Стэфан выказваецца пра Вансяцкага як пра летуценніка-эгаіста, камічнага ў сваім пазёрстве і чуллівага ў сваёй безабароннасці, які напамінае сваім фіглярствам Мусаліні. Пры гэтым ён заўважае, што, пры ўсёй камічнасці Вансяцкага, яго прыход да ўлады мог бы прывесці да страшных наступстваў, як не раз было ў гісторыі з падобнымі фігурамі.

Вансяцкі з’яўляецца адным з герояў рамана Андрэя Іванова «Харбінскія матылькі». Таксама з’яўляецца адным з галоўных герояў спектакля «Харбін-34».

Сям’я

Бацькі, браты і сёстры

Бацька Андрэй Мікалаевіч Вансяцкі (? — 16.6.1910, Радам) — жандармскі афіцэр, начальнік Радамскага кіравання жандармерыі. Забіты тэрарыстам.

Маці Ніна Анастасьеўна Вансяцкая, народжаная Плюшчэўская (? — 1916), памерла ад хваробы.

Старэйшы брат Мікалай Андрэевіч Вансяцкі (гады жыцця невядомыя) загінуў падчас Грамадзянскай вайны, ваюючы з бальшавікамі.

Старэйшая сястра Марыя Андрэеўна Вансяцкая (гады жыцця невядомыя) пасля 1917 года жыла ў Расіі. Арыштавана ў 1936 годзе. Далейшы лёс невядомы.

Другая старэйшая сястра Наталля Андрэеўна Мамедава, народжаная Вансяцкая (1892 — 9.9.1968), у 1910 годзе працавала начальнікам адраснага стала ў Радаме. У 1910 годзе выйшла замуж за маладога афіцэра Льва Мамедава, які стаў да канца Грамадзянскай вайны палкоўнікам. Пасля 1917 года разам з мужам з’ехала ў Харбін, а ў 1924 годзе ў ЗША. З мужам жыла непадалёк ад А. Вансяцкага ў Патнеме, адкрыўшы рэстаран «Рускі мядзведзь». У канцы 1947 года яны зачынілі рэстаран і пераехалі ў Сент-Пітэрсберг (штат Фларыда). Памерла ад інфаркту.

Трэцяя старэйшая сястра Таццяна Андрэеўна Вансяцкая (гады жыцця невядомыя) пасля 1917 года жыла ў Расіі пад Масквой. Далейшы лёс невядомы.

Жонкі і дзеці

Першая жонка Люба Мурамская (гады жыцця невядомыя) (1920—1922). 31 студзеня 1920 года ў ялцінскім Нікольскім саборы адбыўся шлюб А. Вансяцкага па праваслаўным абрадзе з Любай Мурамскай. 22 лістапада 1922 года царкоўны суд пад старшынствам мітрапаліта Нью-ёркскага Платона пастанавіў, што шлюб А. Вансяцкага і Л. Мурамскай несапраўдны, а шлюб А. Вансяцкага і М. Рым сапраўдны. 3 жніўня 1923 года нью-ёркскі акруговы суд пацвердзіў рашэнне царкоўнага суда. Далейшы лёс Мурамскай невядомы.

Другая жонка, з якой Вансяцкі пражыў больш сарака гадоў,— Мэрыён Вансяцкая, народжаная Рым (9.1.1877 — 11.11.1963). Паходзіла з заможнай сям’і. У 1903—1918 гадах была замужам за Рэдмандам Стэфансам, c якім развялася з-за шлюбнай здрады апошняга. Абвянчалася з А. Вансяцкім 3 лютага 1922 года ў праваслаўным Нікольскім саборы на 97-й вуліцы Нью-Ёрка. Ці быў аформлены афіцыйны развод пасля нараджэння у А. Вансяцкага сына ад Э. П. Ройстэр, невядома.

Эдзіт Прысцыла Вансяцкая, народжаная Ройстэр (? — 25.3.1966) — маці адзінага дзіцяці Анастасія Вансяцкага. А. Вансяцкі пазнаёміўся з Прысцылай, якая працавала афіцыянткай, у пачатку 1948 года наведваючы сваю сястру Наталлю і яе мужа ў Сент-Пітэрсбергу. Ройстэр памяняла прозвішча пасля нараджэння у 1950 годзе сына Андрэя. Ці былі аформлены іх адносіны афіцыйна, невядома. Памерла ад панкрэатыту, пахавана ў маўзалеі каля Мэрыён і Анастасія.

Ад адносін з Эдзіт Прысцылай Ройстэр у Анастасія Вансяцкага нарадзіўся адзінае дзіцё сын Андрэй Анастасьевіч Вансяцкі (р. 2.7.1950). Скончыў Паўднёва-Фларыдскі ўніверсітэт у 1976 годзе і паступіў у аспірантуру ва ўніверсітэце Уэйк-Форэст. Жанаты. У наш час (з 1979 г.) працуе аўдытарам.

Публікацыі

• Вонсяцкий А. А. Записки монархиста // Последние новости. — Париж: 24.6.1921. — № 363. Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2015.
• Вонсяцкий А. А. Краткий курс фашиста: для прохождения в партийных школах. — (каля 1935). — 38 с.
• Вонсяцкий А. А. Ответ критику. — Патнам, Конн.: ВНРП, 1936. — 18 с.
• Вонсяцкий А. А. Основы русского фашизма. — Шанхай: Изд-во Дальневосточного центра ВНРП, (каля 1939). — 24 с.
• Вонсяцкий А. А. Расплата. — Сан-Паулу: Изд-во журнала «Владимирский вестник», 1963. — 83 с.
• Вонсяцкий А. А. Сухая гильотина: американская юстиция во времена Рузвельта / Предисл. В. Д. Мержеевского. — Сан-Паулу: Изд-во журн. «Владимирский вестник», 1963. — 101 с.

Літаратура

• Аблова Н. Е. КВЖД и российская эмиграция в Китае. — М.: Русская панорама, 2004. — 432 с. — (Страницы российской истории). — ISBN 5-93165-119-5.
• Азбука фашизма / Сост. Г. В. Тараданов, при участ. В. В. Кибардина, под ред. и с доп. К. В. Родзаевского. — Харбин: Наш путь, 1935. — 110 с. Архівавана 4 сакавіка 2014.
• Вонсяцкий А. А. Основы русского фашизма. — Шанхай: Изд-во Дальневосточного центра ВНРП, (каля 1939). — 24 с.
• Пруссаков В. А. Судьба русского патриота в Америке // Наш марш: газета. — 1993. — № 4 (6).
• Грозин Н. Н. Защитные рубашки. — Шанхай: Изд-во Всеобщий Русский Календарь, 1939. — 325 с.
• Звезда и свастика: большевизм и русский фашизм / Общ. ред., сост. и послесл. С. Кулешова. — М.: Терра, 1994. — 320 с. — ISBN 5-85255-589-4.
• Окороков А. В. Фашизм и русская эмиграция (1920—1945 гг.). — М.: Русаки, 2002. — 593 с. — ISBN 5-93347063-5.
• Родзаевский К. В. Завещание Русского фашиста. — М.: ФЭРИ-В, 2001. — 512 с. — ISBN 5-94138-010-0.
• Сидорчик А. Свастика над Харбином. Как борцы с большевизмом стали русскими фашистами // Аргументы и факты. — 26.05.2016.
• Стефан Д. Русские фашисты: Трагедия и фарс в эмиграции, 1925—1945 = The Russian Fascists: Tragedy and Farce in Exile, 1925—1945. — М.: Слово, 1992. — 441 с. — ISBN 5-85050-314-5.
• Фёдоров И. «Бог, нация, труд» // Аргументы и факты. — 20.6.2012. — № 25 (698).
• Stephan, John J. The Russian Fascists: Tragedy and Farce in Exile, 1925—1945. — New York: Harper & Row, 1978. — 450 p. — ISBN 0-06-014099-2.

Спасылкі

• Vonsiatsky Espionage (англ.)(недаступная спасылка). Famous Cases & Criminals. USA Federal Bureau of Investigation. Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2016. Праверана 4 лютага 2013.
• Anastase A. Vonsiatsky (англ.). Famous Cases & Criminals. USA Federal Bureau of Investigation. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2013. Праверана 4 лютага 2013.
• Guide to the Anastase A. Vonsiatsky and Marion B. Ream papers (англ.)(недаступная спасылка). Phillips Memorial Library. Special and Archival Collections. Providence College. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2013. Праверана 4 лютага 2013.
• Inventory to the John J. Stephan Collection, 1932—1978 (англ.)(недаступная спасылка). The Online Archive of California; California Digital Library. The Regents of The University of California; Hoover Institution Archives; Stanford University, Stanford, California. — описание части собрания документов Дж. Стефана по истории русского фашизма. Архівавана з першакрыніцы 26 ліпеня 2014. Праверана 12 студзеня 2013.
• Вонсяцкий, Анастасий Андреевич. Биографический указатель (нявызн.)(недаступная спасылка). Всемирная история в интернете. Хронос. Архівавана з першакрыніцы 10 лютага 2012. Праверана 12 студзеня 2013.
• Анастасій Андрэевіч Вансяцкі на сайце «Find a Grave» (англ.)
• Российское зарубежье во Франции, 1919-2000: биогр. слов.: в 3 т. / под общ. ред. Авриль М., Лосской В., Мнухина Л. — М.: Наука; Дом-музей Марины Цветаевой, 2008. — ISBN 978-5-02-036267-3; ISBN 978-5-93015-104-6.