Гісторыя Таджыкістана
Першымі дзяржавамі на тэрыторыі Таджыкістана сталі Бактрыя і Сагдыяна. Да 1220 года тэрыторыя ўваходзіла ў розныя імперыі і дзяржавы. З 1220 да 1370 года тэрыторыя Таджыкістана была ў складзе Мангольскай імперыі Чынгісхана. Неўзабаве была заснаваная Усходняя Бухара — ханства, якое займала тэрыторыі сучасных Таджыкістана і Узбекістана. У сярэдзіне XIX стагоддзя Усходняя Бухара стала часткай Расійскай імперыі. У 1924 годзе паводле нацыянальнай прыкметы былі ўтвораныя асобныя Туркменская ССР, Узбекская ССР і Таджыкская АССР у складзе апошняй. Ад 1929 года Таджыкістан — самастойная саюзная рэспубліка са сталіцай у горадзе Сталінбад, якому ў 1961 годзе была вернутая гістарычная назва — Душанбэ. Незалежнасць абвешчана 9 верасня 1991 года, але неўзабаве ў краіне пачалася грамадзянская вайна паміж урадам і ісламісцкай апазіцыяй. Заканчэнне вайны ў 1997 годзе адбылося пры садзейніцтве Расіі — апазіцыя была ўключана ва ўрад, а Эмамалі Рахмон застаўся прэзідэнтам.
Найстаражытны перыяд
правіцьДа эпохі ранняга (ніжняга) палеаліту ў Таджыкістане ставяцца стаянкі Кульдара, Ханака II, Обі-Мазары-6 (600—900 тыс. г. н.), Кашкурган-1 (400—500 тыс. г. н.), Каратау I і Лахуты I (каля 300—200 тыс. г. н.)[1]. На аснове мікраіндустрыі Кульдары (каля 900 тыс. г. н.) фармавалася індустрыя ранняга і сярэдняга палеаліту Таджыкістана[2].
На стаянцы Ханака III выяўлены дакладныя сляды прымянення агню — агмені адкрытага тыпу, якія датуюцца ўзростам 180—240 тыс. гадоў. Для стаянкі Дустам на плато Харгушан атрымана тэрмалюмінесцентная дата 71,5 ± 15,6 тыс. гадоў[3].
На стаянцы Худжы самы старажытны мусцьерскі культурны пласт датуецца ўзростам 42110+2440/-1870 г. н. У ім знойдзены зуб Khudji 1[4], які на думку А. А. Зубава і Э. Трінкауса належаў ня неандэртальцу, а архаічнаму Homo sapiens sapiens.
Да верхняга палеаліту ставяцца стаянкі Шугноу і Харкуш. Геаметрычныя мікраліты дамінавалі на мезалітычных стаянках Туткаул, Ак-Таньгі, Обі-Кіікаў.
Старажытная гісторыя
правіцьБактрыя
правіцьБактрыя — гістарычная вобласць на сумежных тэрыторыях Узбекістана, Таджыкістана і Афганістана паміж горным ланцугом Гіндукуша на поўдні і Ферганскай далінай на поўначы. Сталіцай краіны быў горад Бактрыі на тэрыторыі паўночнага Афганістана. Бактрыйцы размаўлялі на вымерлай бактрыйска-іранскай мове, якая належыць да індаеўрапейскай моўнай сям’і. Бактрыя была месцам арыйскага засялення да падзелу арыйскіх плямёнаў на іранскія і індыйскія, а таксама месцам нараджэння зараастрызму.
Была падпарадкавана Персідскаму царству пры цары Кіры, стаўшы адной з сатрапій. Пазней уваходзіла ў дзяржаву Аляксандра Македонскага і дзяржаву Селеўкідаў. Каля 255 да н.э. на гэтых землях утварылася самастойнае Грэка-Бактрыйскае царства. У 2 ст. да н.э. заваявана тахарамі, затым атрымала назву Тахарыстан. У 139 да н.э. краінай авалодалі кушанскія плямёны, і яна ўвайшла як цэнтральная вобласць у Інда-Скіфскую імперыю, якая праіснавала да 450, калі яе захапілі эфталіты (белыя гуны).
Сагдыяна
правіцьСагдыяна (Согд) — яшчэ адна краіна, у склад якой уваходзілі большая частка Узбекістана і Сагдыйская вобласць Таджыкістана. Назва Согд упершыню згадваецца ў свяшчэннай кнізе «Авесце». Мяркуюць, што гэта слова мела наступныя значэнні: «свяшчэнны», «запалены» або «чысты». У VIII стагоддзі да нашай эры тут была заснавана сталіца дзяржавы — Мараканда.
У 329—327 да н.э.[5] насельніцтва Согда на чале са Спітаменам (забіты ў 327 да н.э.[5]) аказала зацятае супраціўленне Аляксандру Македонскаму. Аляксандр Македонскі аб’яднаў Сагдыяну і Бактрыю ў адну сатрапію, кіраваць якой быў прызначаны Філіп. Па некаторых даных, Кіропаль (Істараўшан) быў пераназваны ў Александрыю Эсхату (Александрыя Крайняя) Аляксандрам Македонскім.
Пасля смерці Аляксандра Македонскага (323 да н.э.) праз 2 гады паводле пагаднення ў Трыпарадысе Сагдыяна разам з Бактрыяй дасталася сатрапу Арыі Стасанору[6]. У 305 годзе да н.э. гэтыя ўладанні былі заваяваны царствам Селеўкідаў. У сярэдзіне III ст. да н.э. гэта сатрапія была ператворана Дыядотам у Грэка-бактрыйскае царства, якое праіснавала да II стагоддзя.
Пасля падзення Ахеменідаў
правіцьЗ 550 па 330 гг. да н. э. на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі пануе Ахеменідская імперыя, у склад якой уваходзілі Бактрыя, Согд, Вялікі Харэзм, Маргіана і тэрыторыя сака-масагетаў. У 330 годзе да н.э. сюды прыйшла армія Аляксандра Македонскага. У гэты час сатрап Бес абвясціў сябе новым персідскім царом, а мясцовыя плямёны арганізавалі абарону Бактрыі і Сагдыяны. На працягу 329—327 да н.э. шла цяжкая барацьба за Сярэднюю Азію, уключаючы сучасны Таджыкістан. Каля Палітымета плямёны нават перамаглі адзін з атрадаў Аляксандра, аднак грэка-македонская армія ў рэшце рэшт заваявала значную частку Сярэдняй Азіі. Для замацавання грэчаскай улады Аляксандр ажаніўся з Раксанай, дачкой мясцовага ўладара Аксіярта.
Пасля смерці цара Аляксандра ў 323 годзе яго імперыя распадаецца. Таджыкістан уваходзіць у склад дзяржавы Селеўкідаў. Аднак затым з-за ўнутранага палітычнага крызісу, каля 250 да н.э, намеснікам (эпархам) Бактрыі Дыядотам заснавана Грэка-Бактрыйскае царства ў выніку адасаблення сярэднеазіяцкіх тэрыторый. Праз стагоддзе гэта царства захапілі масагеты, і паміж 140—130 да н.э. яно перастала існаваць. На яго месцы ўзнікла Кушанскае царства.
Сярэднявечча
правіцьЭфталіты
правіцьУ IV стагоддзі адбываецца аб’яднанне ўсходнеіранскіх плямён у Эфталіцкае царства. Эфталіты пакараюць значную частку Сярэдняй Азіі, Афганістана, паўночна-заходняй Індыі і ўсходняга Туркестана (цяпер тэрыторыя Кітая). У пачатку V ст. яны разгарнулі ваенныя дзеянні супраць дзяржавы Сасанідаў, якую прымусілі плаціць сабе даніну, у 460-я г. пакарылі паўночна-заходнюю Індыю. Эфталіцкае аб’днанне было нетрывалым і распалася пад ударамі войск індыйскіх, сасанідскіх і цюркскіх войскаў: у Індыі ў 530-я г., у Сярэдняй Азіі і Афганістане ў 560-я г. Пасля тэрыторыя Таджыкістана пераходзіць да Сасанідаў.
Ісламскі перыяд
правіцьУ VII стагоддзі рэгіён пакараюць арабы. З гэтага перыяду ў Таджыкістане пачынаецца распаўсюджванне ісламу. На працягу наступных стагоддзяў краіна знаходзілася пад уладай розных мусульманскіх дынастый: Амеяды, Абасіды, Тахірыды, Сафарыды, Саманіды. Ісмаіл Самані, прадстаўнік апошняй дынастыі, заснаваў у 875 годзе сваю дзяржаву з цэнтрам у горадзе Бухара. Пры ім навука, мастацтва і культура таджыкскага народа дасягнула высокага ўзроўню. Дзяржава Саманідаў праіснавала больш за 100 гадоў мірным жыццём, што спрыяла росквіту ў ім гарадоў, рамёстваў, развіццю земляробства і гандлю, горнай справы.
У IX—X стагоддзях праходзіла завяршэння працэсу фарміравання таджыкскага народа і яго першай незалежнай дзяржаўнасці. Але паступова класавая барацьба, феадальныя звады і частыя набегі цюркскіх качэўнікаў расхістаў і аслабілі Саманідскую дзяржаву, якая ў 999 годзе пала пад ударамі цюркамоўных плямёнаў. На яго развалінах заснавалі сваю магутнасць дынастыі Караханідаў (на поўначы) і Газневідаў (на поўдні)[7]
Мангольскі перыяд
правіцьУ 1215 годзе манголы пачалі вайну супраць Кара-кіданскага ханства, перамогшы якое, яны ўсталявалі мяжу з харэзмшахам Мухамадам ібн Текешам. Харэзмшах Ургенча правіў велізарнай мусульманскай Харэзмскай дзяржавай, якая працягнулася ад Паўночнай Індыі да Каспійскага і Аральскага мораў, а таксама ад сучаснага Ірана да Кашгарыі. Яшчэ ваюючы з імперыяй Цзінь, Чынгісхан пасылаў да харэзмшаха паслоў з прапановай саюза, аднак апошні вырашыў не цырымоніцца з мангольскім прадстаўнікамі і загадаў пакараць смерцю.
У 1219 годзе, прайшоўшы Сямірэчча, мангольская армія напала на квітнеючыя гарады Сярэдняй Азіі. Пад ударамі войскаў Чынгісхана палі гарады Атрар і Сыгнак на Сырдар’і, Хаджэндзі і Каканд у Ферганскай даліне, Джэнд і Ургенч на Амудар’і і Самарканд і Бухара. Паводле даных кітайскага паломніка Чан Чуня, ад 400 000-га насельніцтва горада Самарканд засталося ў жывых ўсяго толькі 50 000.
У 1220, падчас распаду Мангольскай імперыі, утварыўся Чагатайскі улус. Аднак гэта дзяржава праіснавала толькі да 1370, калі яе захапіў Тамерлан. Яго нашчадкі кіравалі Сярэдняй Азіяй да пачатку XVI стагоддзя.
Новы час
правіцьЗ 1501 года ў рэгіёне пачынаецца перыяд панавання цюркскай дынастыі Шейбанідаў. У пачатку XVII іх выцясняе Дынастыя Аштарханідаў. У 1740 годзе Бухарскае ханства заваяваў іранскі шах Надзір. Пасля яго смерці да ўлады прыйшлі прадстаўнікі дынастыі Мангыт, абразуючы Бухарскае ханства.
У 1867 годзе бухарского дзяржава становіцца васалам Расійскай імперыі. У 1885 годзе на тэрыторыі сучаснага Таджыкістана адбылося буйное паўстанне супраць падатковай палітыкі бухарского эмірата. У царскі перыяд на тэрыторыі Таджыкістана з’явіліся першыя публічныя бібліятэкі — у 1910 годзе яны былі адкрыты ў Ура-Тюбэ, Джызаке, Хаджэнт, Ката-Кургане.
Савецкі перыяд
правіць- лістапад 1917 — пачатак 1918 — устанаўленне савецкай улады ў Таджыкістане.
- 25 студзеня 1918 — 1942 — вайна паміж бальшавікамі і басмачамі ў Сярэдняй Азіі.
- 2 верасня 1920 — звяржэнне бухарскага эмірата. Стварэнне Бухарскай Народнай савецкай рэспублікі.
- 14 кастрычніка 1924 — стварэнне Таджыцкай Аўтаномнай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (Таджыцкай АССР) у складзе Узбекскай ССР.
- 2 студзеня 1925 — стварэнне Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці, якая ўвайшла ў склад Таджыцкай АССР.
- 16 кастрычніка 1929 — зацверджана Дэкларацыю аб пераўтварэнні Таджыцкай АССР у Таджыцкай ССР.
- 1929, 1931, 1937, 1978 — гады прыняцця Канстытуцый у савецкім Таджыкістане.
- 1931—1937 — будаўніцтва Вахшскага канала і абрашэнне цалінных зямель у Паўднёвым Таджыкістане.
- 1939—1941 — будаўніцтва Ферганскага і Гісарскага каналаў і абрашэнне цалінных зямель у Паўночным і Цэнтральным Таджыкістане.
- 1941 — пачатак дзейнасці Таджыкскага аддзялення Акадэміі Навук СССР.
- 22 чэрвеня 1941—9 мая 1945 — Вялікая Айчынная вайна, падчас якой за гераізм 54 воінаў з Таджыкістана былі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза.
- 1951 — пачатак дзейнасці Акадэміі Навук Таджыцкай ССР.
- 1959 — пачатак вяшчання Таджыкскага дзяржаўнага тэлебачання.
- 1961 — пачатак будаўніцтва Нурекскай ГЭС. 1972—1979 гг. увод у дзеянне 9 агрэгатаў Нурекскай ГЭС.
- 1975 — пачатак вытворчасці алюмінія на Таджыкскім алюмініевым заводзе ў г. Турсунзадзе.
- 22 ліпеня 1989 — прыняцце «Закона аб мове» на сесіі Вярхоўнага савета Таджыцкай ССР, наданне таджыкскай мове дзяржаўнага статусу.
- люты 1990 — беспарадкі ў Душанбэ, якія пачаліся на міжнацыянальнай глебе.
Рэспубліка Таджыкістан
правіць- 9 верасня 1991 — прыняцце на сесіі Вярхоўнага Савета РТ Заявы і Пастановы «Аб дзяржаўнай незалежнасці Рэспублікі Таджыкістан».
- 25 снежня 1991 — уступленне Рэспублікі Таджыкістан у Садружнасць Незалежных Дзяржаў (СНД)[8].
- 2 сакавіка 1992 — уступленне Рэспублікі Таджыкістан у склад дзяржаў-членаў Арганізацыі Аб’яднаных Нацый (ААН).
- 5 мая 1992 — 27 чэрвеня 1997 — Грамадзянская вайна ў Таджыкістане.
- 10 кастрычніка 2000 — падпісанне Таджыкістанам Дамовы аб заснаванні ЕўрАзЭС, ўступленне Рэспублікі Таджыкістан у Шанхайскую арганізацыю супрацоўніцтва (15 чэрвеня 2001 г.) і ў Арганізацыю Дамовы аб калектыўнай бяспецы (14 мая 2002 г.).
- 30 кастрычніка 2000 — увядзенне нацыянальнай валюты — «самоні».
- 5 кастрычніка 2009 — прыняцце новага закона РТ «Аб дзяржаўнай мове Рэспублікі Таджыкістан». 5 кастрычніка абвешчаны ў рэспубліцы як «Дзень дзяржаўнай мовы».
- 10 снежня 2012 — Таджыкістан уступіў у Сусветную Гандлёвую Арганізацыю (СГА).
Заўвагі
правіць- ↑ M. V. Shunkov. The earliest evidencies of human peopling of Central and Northen Asia // The earliest human migrations in Eurasia, 2009.
- ↑ Деревянко А. П. Раннепалеолитическая микролитическая индустрия в Евразии: миграция или конвергенция? // Археология, этнография и антропология Евразии 1 (25) 2006
- ↑ Вклад отдела археологии в изучение истории таджикского народа // Институт истории, археологии и этнографии им. А. Дониша Академии наук Республики Таджикистан Архівавана 16 жніўня 2016.
- ↑ Erik Trinkausa, Vadim A. Ranovc, Stanislav Lauklind Middle Paleolithic human deciduous incisor from Khudji, Tajikistan
- ↑ а б AsiaPlus Архівавана 4 лістапада 2013.
- ↑ Дыядор Сіцылійскі Гістарычная бібліятэка Кніга 18. 39.6.
- ↑ См.: Б.Гафуров Таджики. Кн.2.- Душанбе,1989.
- ↑ Постановление Верховного Совета Республики Таджикистан от 25 декабря 1991 г. № 462 О ратификации Соглашения о создании Содружества Независимых Государств Архівавана 10 лістапада 2013.
Літаратура
правіць- Б. Г. Гафуров. Таджики. Книга 1 и 2. — Душанбе, 1989, 2009.
- История таджикского народа. Т. I—VI. — Душанбе, 1998—2011.
- Павел Густерин. История Ибрагим-бека. Басмачество одного курбаши с его слов. — Саарбрюккен: LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014. — 60 с. — ISBN 978-3-659-13813-3.
Спасылкі
правіць- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гісторыя Таджыкістана
- История Таджикистана Архівавана 22 кастрычніка 2018. — Worldstory.ru, История стран мира
- История Таджикистана: Таджикистан древний и современный
- Краткая история Таджикистана
- Официальный сайт ЮНЕСКО. Список объектов Всемирного наследия в Таджикистане