Край (Расія)

	Палітыка
	Расія
	; Артыкул — частка серыі:; Палітычная сістэма; Расіі
	Палітычная сістэма Канстытуцыя Расіі Папраўкі; Прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін; Адміністрацыя прэзідэнта; Урад Старшыня Урада Міхаіл Мішусцін; ; Міністр замежных спраў Сяргей Лаўроў; ; Міністр абароны Сяргей Шайгу; ; Савет бяспекі; Федэральны сход Савет Федэрацыі Члены СФ; Старшыня СФ Валянціна Матвіенка; ; ; Дзяржаўная дума Дэпутаты Дзярждумы; Старшыня Дзярждумы Вячаслаў Валодзін; ; ; Судовая сістэма Канстытуцыйны суд; Вярхоўны суд; Вышэйшы арбітражны суд; Пракуратура; Федэратыўны лад Рэспублікі; Краі; Вобласці; Гарады федэральнага значэння; Аўтаномная вобласць; Аўтаномныя акругі; Выбары Палітычныя партыі; Рэферэндумы: 17 сакавіка 1991; ; 25 красавіка 1993; ; 12 снежня 1993; ; Парламенцкія выбары: 1990 • 1993 • 1995 • 1999 • 2003 • 2007 • 2011 • 2016 • 2021; ; Прэзідэнцкія выбары: 1991 • 1996 • 2000 • 2004 • 2008 • 2012 • 2018 • 2024; ; Унутраная палітыка; Знешняя палітыка; Знешнеэканамічная палітыка; Ваеннае становішча; Міжнародныя арганізацыі;

Расійская Федэрацыя складаецца з 85 суб'ектаў, 9 з іх называюцца краямі.

У наш час юрыдычнае адрозненне паміж краем і вобласцю адсутнічае. У Савецкім Саюзе (у адпаведнасці з Канстытуцыяй СССР 1977 г., гл. 11) такое адрозненне існавала: аўтаномная вобласць магла ўваходзіць у склад саюзнай рэспублікі або края, але не вобласці. Цікава, што практычна ўсе краі (выключаючы Пермскі і Стаўрапольскі) мяжуюць з іншымі дзяржавамі, іншымі краямі ці з морам.

Пералік краёў Расійскай Федэрацыі

Краі ў 1830—1910-я

Назва «край» як адміністрацыйнай адзінкі пачынае з'яўляцца дзесьці ў гэты перыяд. Аднак, тады тэрмін «край» часцей за ўсё насіў неафіцыйны характар, выступаючы сінонімам якіх-небудзь афіцыйных адміністрацыйных адзінак, або ж носячы нефармальны характар. Назвы сустракаемых краёў — тэрыторый Расійскай імперыі (тлустым шрыфтам вылучаны больш-менш афіцыйныя назвы):

Прывіслінскі край — частка Польшчы ў складзе Расійскай імперыі; самая заходняя вобласць еўрапейскай Расіі;
Остзейскі, або Прыбалтыйскі край з 3 губернямі: Курляндскай, Ліфляндскай і Эстляндскай;
Заходні край — з 9 губерняў у заходняй часткі еўрапейскай Расіі:
- Паўночна-Заходні край — з 6 беларускіх і літоўскіх губерняў;
- Паўднёва-Заходні край — з трох украінскіх губерняў, далучаных у канцы XVIII стагоддзя ад Рэчы Паспалітай: Валынскай, Падольскай і Кіеўскай;
Прыкаспійскі край — быў створаны ў 1847 г.; у 1855 годзе складаўся з дзвюх частак: Дэрбенцкай губерні і земляў Паўночнага і Нагорнага Дагестана^[1];
Каўказскі край;
Закаўказскі край, якому належалі «1/ Грузія, 2/ Імерэтыя з Мінгрэліяй, Гурыяй і Абхазіяй, 3/ мусульманскія правінцыі, а менавіта: а/ Карабахская, Шырванская і Шэкінская; б/ Дэрбенцкая, Бакінская і Кубінская; у/ Талышынскае ханства. 4/ Армянская вобласць»^[2];
Стэпавы край — генерал-губернатарства на тэрыторыі паўночна-ўсходняга Казахстана;
Заілійскі край — гэта горная краіна ўключала паўднёвую частку Сямірэчанскай вобласці Расійскай імперыі^[3];
Туркестанскі край — генерал-губернатарства на тэрыторыі Заходняга Туркестана;
Прыамурскі край — тэрыторыі басейна ракі Амур;
Усурыйскі край — далучаны да Расіі ў 1858 годзе, на падставе Айгунскага трактата^[4]; тэрыторыя паміж рэкамі Усуры, Сунгача, возерам Ханка з аднаго боку і берагам Татарскага праліва і Японскага мора з іншага.
Уранхайскі край — пратэктарат Расійскай імперыі з 1914 года, намінальна ўваходзіў у склад Енісейскай губерні.

Пасля I Сусветныя вайны, Рэвалюцыі 1917 года, грамадзянскай вайны і стварэння СССР пералічаныя тэрыторыі былі або страчаны, або ператвораны ў саюзныя рэспублікі або аўтаномныя рэспублікі ў складзе саюзных рэспублік.

Краі ў 1920—1930-я

Пасля заканчэння Грамадзянскай вайны і ўтварэння СССР, на тэрыторыі РСФСР пачалося ўзбуйненне рэгіёнаў, былыя губерні аб'ядноўваліся ў вобласці і краі.

У гэты перыяд былі ўтвораны (у храналагічным парадку):

Паўночна-Каўказскі край (1924) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя Краснадарскі і Стаўрапольскі краі, Растоўская вобласць, рэспублікі Адыгея, Дагестан, Інгушэція, Кабардзіна-Балкарыя, Карачаева-Чаркесія, Паўночная Асеція і Чачня.
Сібірскі край (1925) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя Алтайскі і Краснаярскія краі, Іркуцкая, Кемераўская, Новасібірская, Томская, Цюменская і часткова Омская вобласці, рэспублікі Алтай, Бурація і Хакасія.
Далёкаўсходні край (1926) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя Забайкальскі, Камчацкі, Прыморскі і Хабараўскі краі, Амурская, Магаданская і Сахалінская (поўнач) вобласці, Яўрэйская аўтаномная вобласць і Чукоцкая аўтаномная акруга.
Ніжняволжскі край (1928) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя Астраханская, Валгаградская, Саратаўская вобласці і рэспубліка Калмыкія.
Паўночны край (1929) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя большая частка Валагодскай і Архангельская вобласці, рэспубліка Комі і Ненецкая аўтаномная акруга.
Ніжагародскі (Горкаўскі) край (1929) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя Кіраўская і Ніжагародская вобласці, рэспублікі Марый-Эл, Удмуртыя і Чувашыя.
Сярэдняволжскі (Куйбышаўскі) край (1929) — у яго тэрыторыю ўваходзілі сучасныя Арэнбургская, Пензенская, Самарская, Ульянаўская вобласці і рэспубліка Мардовія.

Краі ў 1930—1990-я

У гэты перыяд адбывалася актыўная карэктыроўка сеткі рэгіёнаў, агульнай тэндэнцыяй якой з'яўлялася іх разбуйненне.

Так, ад Паўночна-Каўказскага края аддзяліўся Азова-Чарнаморскі край, пазней падзелены на Краснадарскі край і Растоўскую вобласць. Ад «новага» Паўночна-Каўказскага края пазней аддзяліліся амаль усе сучасныя паўночна-каўказскія рэспублікі, а астатняя частка края спачатку была пераназвана ў Арджанікідзеўскі край, а пазней атрымала сучасную назву Стаўрапольскі.

Сібірскі край спачатку быў падзелены на Заходне- і Усходне-Сібірскі краі, пазней з частак раней утвораных краёў быў створаны трэці — Краснаярскі. Пасля з астатняй часткі Заходне-Сібірскага края ўтвораны Новасібірская вобласць і Алтайскі край, а астатні Усходне-Сібірскі край ператвораны ў вобласць, якая пазней таксама была падзелена на драбнейшыя вобласці.

Далёкаўсходні край быў падзелены на Прыморскі і Хабараўскі краі. Тэрыторыя Прыморскага края засталася практычна ў ранейшых межах, а ад Хабараўскага края паслядоўна адышлі Сахалінская, Амурская, Магаданская і, нарэшце, Камчацкая вобласці.

Ніжняволжскі край спачатку быў падзелены на Саратаўскі і Сталінградскі краі, а з часткі Горкаўскага края ўтвораны Кіраўскі край. 5 снежня 1936 года Горкаўскі, Кіраўскі, Куйбышаўскі, Саратаўскі, Паўночны і Сталінградскі краі былі ператвораны ў адпаведныя вобласці шляхам вылучэння з іх складу рэспублік.

Такім чынам, да пачатку 1939 года колькасць краёў у РСФСР стала шэсць, а да жніўня 1958 года канчаткова сфарміраваліся іх межы.

У пачатку 1960-х гадоў, апроч РСФСР, на тэрыторыі Казахскай ССР таксама былі ўтвораны тры краі: Цалінны, Заходне-Казахстанскі і Паўднёва-Казахстанскі. Аднак праіснавалі яны нядоўга і да канца 1965 года былі ліквідаваны.

15 снежня 1990 года, у адпаведнасці з «Законам аб зменах і дадатках Канстытуцыі РСФСР» са складаў краёў былі выведзены аўтаномныя вобласці: з Краснадарскага — Адыгейская АВ, са Стаўрапольскага — Карачаева-Чаркеская АВ, з Краснаярскага — Хакаская АВ, з Алтайскага — Горна-Алтайская АВ і з Хабараўскага — Яўрэйская АВ; Прыморскі край не меў у сваім складзе аўтаномных абласцей, таму яго тэрыторыя засталася нязменнай.

У 1993 годзе раўнапраўнымі суб'ектамі РФ сталі Таймырская (Даўгана-Ненецкая) і Эвенкійская аўтаномныя акругі, якія ўваходзілі ў склад Краснаярскага края, аднак намінальна яны працягвалі ў яго ўваходзіць.

Колькасць краёў у Расіі заставалася ранейшай аж да 2005 года.

Узбуйненне рэгіёнаў і ўтварэнне новых краёў

Новы Пермскі край утвораны 1 снежня 2005 на падставе Федэральнага канстытуцыйнага закона ад 25 сакавіка 2004 № 1-ФКЗ у выніку зліцця Пермскай вобласці з Комі-Пярмяцкай аўтаномнай акругай.

Краснаярскі край у якасці новага суб'екта РФ утвораны 1 студзеня 2007 на падставе Федэральнага канстытуцыйнага закона ад 14 кастрычніка 2005 № 6-ФКЗ у выніку зліцця Краснаярскія краі з Таймырскай (Даўгана-Ненецкай) і Эвенкійскай аўтаномнымі акругамі.

Новы Камчацкі край утвораны 1 ліпеня 2007 на падставе Федэральнага канстытуцыйнага закона ад 12 ліпеня 2006 № 2-ФКЗ у выніку зліцця Камчацкай вобласці з Каракскай аўтаномнай акругай.

Новы Забайкальскі край утвораны 1 сакавіка 2008 на падставе Федэральнага канстытуцыйнага закона ад 21 ліпеня 2007 № 5-ФКЗ у выніку зліцця Чыцінскай вобласці з Агінскай Бурацкай аўтаномнай акругай.

У апошні час у Расіі ёсць тэндэнцыя да ўзбуйнення рэгіёнаў, напрыклад з вобласці і аўтаномнай акругі часцей за ўсё ўтвораецца адзіны край.

Гл. таксама

Аб'яднанне рэгіёнаў

Зноскі

↑ Б. Г. Алиев, «Традиционные институты управления и власти Дагестана XVIII-первая половина XIX в.» Институт истории, археологии и этнографии (Российская академия наук. Дагестанский научный центр)
↑ Цытата са «Збору законаў Расійскай Імперыі», 1833
↑ Заилийский край // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
↑ Уссурийский край // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

[1] Б. Г. Алиев, «Традиционные институты управления и власти Дагестана XVIII-первая половина XIX в.» Институт истории, археологии и этнографии (Российская академия наук. Дагестанский научный центр)

[2] Цытата са «Збору законаў Расійскай Імперыі», 1833

[3] Заилийский край // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.

[4] Уссурийский край // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

[1]

[2]

[3]

[4]