Вікіпедыя

Талакнянка звычайная

від раслін
(Пасля перасылкі з Мучанніца)

Талакнянка звычайная[3][4][5] (Arctostáphylos úva-úrsi) — куст сямейства Верасовыя (Ericaceae), тыпавы від роду Талакнянка[6].

Талакнянка звычайная

Агульны выгляд расліны з пладамі
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng., 1825

Сінонімы
Arbutus uva-ursi L.
і інш. гл. тэкст

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  23530
NCBI  84009
EOL  583640
GRIN  t:3866
IPNI  1024084-2
TPL  kew-2647407

Назва

правіць

Навуковая родавая назва ўтворана ад стар.-грэч.: άρκτος — «мядзведзь» і стар.-грэч.: σταφυλή — «лаза»[7], відавы эпітэт uva-ursi — ад гэтых жа слоў, але лацінскіх (лац.: uva — вінаград і лац.: ursus — мядзведзь).

Назва

правіць

Беларускія народныя назвы талакнянкі звычайнай — мядзведжыя вушкі ці мядзведжая ягада, мучальнік, мучаннік[8][9][10], мучанніца, мучыннік, талачаннік[8][11][12], мучан, мучанічнік[13][14], талаконнік[15].

Фінскія назвы расліны — sianmarja (у даслоўным перакладзе — «свіная ягада») і sianpuolukka («свіныя брусніцы»)[16].

Біялагічнае апісанне

правіць
 

Шматгадовы вечназялёны моцна разгалінаваны куст або паўкуст[6], які сцелецца, вышынёй 5-30 см, з узыходзячымі галінкамі і чырвонабураю карой.

Сцёблы ляжачыя, галінастыя, укараняльныя і ўзыходзячыя[6]. Маладыя галінкі зялёныя, апушаныя, прасцёртыя.

Лісце даўгаватае, 10-25 мм даўжынёй, 4-9 мм шырынёй, даўгавата-зваротнаяйкападобнае, скурыстае, ля аснавання звужанае ў кароткі хвосцік, на верхавіне закругленае, знізу — светла-зялёнае, матавае, да светла-іржавага[6], зверху — цёмна-зялёнае, бліскучае, з добра адрознай сетачкай уціснутых жылак[6]. Край ліста суцэльны, не апушаны. Лістаразмяшчэнне чарговае[6], жылкаванне сеткаватае, лісце зімуе. Маладое лісце па краі пакрыта пушком.

Суквецце — кароткая верхавінная гронка, якая складаецца з некалькіх панікаючых правільных бела-ружовых кветак на кароткіх кветаножках[6]. Вяночак 5-6,5 мм даўжынёй, 2,5-4 мм шырынёй, гарлачыкавы з пяцізубцовым адгінам, унутры — з жорсткімі валасінкамі[6]. Калякветнік двайны. Пылавікі цёмна-чырвоныя, з прыдаткамі, выкрываюцца ў версе дзірачкамі. Песцік адзін, слупок адзін, трохі карацей вяночка, завязь верхняя. Тычынак дзесяць, яны карацей вяночка. Формула кветкі  (руск.) (бел.:   [17]. Цвіце ў маі — ліпені[6].

Плод — ярка-чырвоная ягадападобная ценакарпная касцянка дыяметрам 6-8 мм, з сопкай мякаццю з пяццю костачкамі, шарападобная, мае 6-8 см у дыяметры. Плады спеюць у жніўні — верасні. Талакнянка падобная брусніцам, якія адрозніваюцца ад яе ніжняй завяззю і залозістымі кропкамі з ніжняга боку ліста.

 
 
 
 
Злева направа: лісце, кветкі, расліна з пладамі, плады

Распаўсюджанне і экалогія

правіць
 
Талакнянка звычайная ў нацыянальным парку Маўнт-Рэйнір  (руск.) (бел., ЗША
 
Талакнянка звычайная ў Каталоніі
 
Талакнянка звычайная ў Каталоніі

Шырока распаўсюджаная ў Паўночнай Амерыцы і на поўначы Еўразіі (у паўночнай палове еўрапейскай часткі Расіі, у Сібіры і на Далёкім Усходзе). Параўнальна рэдкі від у Сярэдняй Расіі  (руск.) (бел., сустракаецца пераважна ў нечарназёмнай  (руск.) (бел. паласе. Сустракаецца таксама на Каўказе. Распаўсюджана на Палессі. Ва Украіне раёны збору сканцэнтраваны ў Валынскай, Ровенскай, Жытомірскай, Кіеўскай, Чарнігаўскай абласцях.

Расце ў рэдкіх сухіх хваёвых і лісцяных лясах, на гарах і высечках, прыморскіх дзюнах і камяністых асыпках. Аддае перавагу адкрытым, добра асветленым сонцам месцам і не пераносіць канкурэнцыі іншых раслін. У межах свайго арэалу сустракаецца рассеяна, курцінамі. Цвіце ў маі-чэрвені. Плады спеюць у верасні.

Расліна мае патрэбу беражлівага выкарыстання, аховы і аднаўлення.

Хімічны склад

правіць

Лісце талакнянкі ўтрымлівае фенолагліказіды — арбуцін  (руск.) (бел. (8-16 %), метыл-арбуцін, эрыкалін  (руск.) (бел.; свабодны гідрахінон, дубільныя рэчывы пірагалавай групы, урсолавую кіслату, флаваноіды, па структуры нагадваюць кверцэцін  (руск.) (бел.[6][18], фенолкарбонавыя кіслоты  (руск.) (бел. — галавую кіслату  (руск.) (бел., таксама нязначную колькасць эфірнага алею[6].

Збор, перапрацоўка і захоўванне

правіць

Лісце талакнянкі збіраюць да пачатку або ў пачатку цвіцення[6], зразаючы галінкі нажамі ці сярпамі. Пры правядзенні паўторных нарыхтовак на адным і тым жа масіве трэба збіраць не больш за 75 % раслін, перыядычнасць нарыхтовак — 4-6 гадоў. Пры зборы трэба адрозніваць талакнянку ад брусніц[6].

Сушаць галіны на адкрытым паветры ці пад навесамі. Пасля высушвання галіны абмалочваюць, выдаляюць сцёблы, а лісце пакуюць у мяшкі або цюкі вагой па 25, 50, 100 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях. Тэрмін захоўвання — пяць гадоў.

Узмоцненая нарыхтоўка лісця талакнянкі ва ўкраінскім Палессі прывяла да значнага збяднення яе запасаў, таму ўжо цяпер неабходна паклапаціцца пра ўзнаўленне зараснікаў. Развядзенне талакнянкі мэтазгодна на палянах, у звадкаваных хваёвых дрэвастоях, на высечках і гарах. Разводзіцца талакнянка як насенным, так і вегетатыўным спосабам, каранёвымі тронкамі. Падсяваннем насення ў маладыя культуры хвоі ў Літве створаны новыя масівы гэтай каштоўнай расліны.

Гаспадарчае значэнне і выкарыстанне

правіць

Расліна выкарыстоўваецца як дубільная[19], фарбавальная, лекавая і таніданосная расліна.

Медыцынскае прымяненне

правіць
 
Лісце талакнянкі

У якасці лекавай сыравіны  (руск.) (бел. выкарыстоўваюць лісце талакнянкі (лац.: Folium Uvae ursi)[6] і парасткі талакнянкі (Cormus Uvae ursi), якія нарыхтоўваюць вясной, да цвіцення, ці восенню, у перыяд поўнага паспявання пладоў. Парасткі абразаюць і сушаць пад падстрэшкамі або ў сушылках з добрай вентыляцыяй, лісце аддзяляюць ад сцеблаў ці цалкам выкарыстоўваюць маладыя парасткі.

Фармакалагічныя ўласцівасці абумоўлены утрыманнем у лісці талакнянкі звычайнай фенолагліказіда арбуціна  (руск.) (бел.. Пры трапленні ў арганізм арбуцін гідралізуецца да гідрахінона і глюкозы[6], які раздражняе нырачную парэнхіму, тым самым выклікаючы дыўрэтычнае дзеянне. Дзякуючы дубільным рэчывам, якія ўтрымліваюцца ў лісці, аказвае звязальнае  (руск.) (бел. дзеянне на страўнікава-кішачны тракт.

Лісце талакнянкі прымяняецца ў выглядзе адвару  (руск.) (бел.[6] як мачагоны і дэзінфікавальны сродак пры мачакаменнай хваробе, цыстыце, урэтрытах. Уваходзіць у склад лекавых збораў  (руск.) (бел.. Парашок лісця талакнянкі выкарыстоўваецца для вырабу таблетак. Прымяняецца лісце і ў гамеапатыі.

У народнай медыцыне

правіць

У народнай медыцыне лісце талакнянкі ўжываюць пры хваробах нырак, мачавога пузыра і іншых хваробах, выкліканых парушэннем абмену рэчываў. Рэкамендуецца таксама талакнянка пры нервовых хваробах[6], маткавых крывацёках, жаночых хваробах, рэўматызме, астме і да таго падобнае.

У ветэрынарыі

правіць

У ветэрынарыі адвар лісця талакнянкі выкарыстоўваюць як мачагонны сродак і пры крывавай мачы ў рагатай жывёлы.

Гарбарная і лёгкая прамысловасць

правіць

Талакнянка высока цэніцца ў гарбарнай прамысловасці, яе лісце і карані ўтрымліваюць да 35 % высакаякасных танідаў, прыдатных для дублення тонкіх шкур і афарбоўкі іх у цёмна-шэры і шэра-жоўты колеры.

Лісце прыдатнае і для афарбоўкі воўны ў цёмныя колеры.

Садова-паркавая гаспадарка

правіць

Талакнянка — дэкаратыўнае расліна, яе дэкаратыўнасць захоўваецца на працягу ўсяго вегетацыйнага перыяду. Рэкамендуецца для гадоўлі ў садах і лесапарках, для дэкарыравання каменных горак.

Іншае

правіць

Маладыя галіны і лісце талакнянкі могуць служыць крыніцай гідрахінону, які выкарыстоўваецца ў фатаграфіі.

Плады служаць кормам для баравой дзічыны  (руск.) (бел..

Сістэматыка

правіць

Сінонімы

правіць

Спіс складзены на аснове базы дадзеных The Plant List (гл. картку расліны).

Падвіды

правіць
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. uva-ursi. Самы распаўсюджаны падвід, расце ў арктычных і субарктычны раёнах Еўразіі і Амерыкі, а таксама ў гарах больш паўднёвых рэгіёнаў.
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. adenotricha. Распаўсюджаны ў гарах Невады (ЗША).
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. coactilis. Распаўсюджаны ў прыбярэжных раёнах Паўночнай і Цэнтральнай Каліфорніі (ЗША).
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. cratericola. Гэты падвід эндэмічны для высакагорных раёнаў Гватэмалы, дзе расце на вышыні 3000-4000 м над узроўнем мора.

У культуры

правіць

У мастацтве

правіць

У 1954 годзе выява талакнянкі звычайнай была выкарыстана на паштовай марцы Балгарыі[20].

Зноскі

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. ↑ БелЭн 2002.
  4. ↑ ЭПБ 1986.
  5. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 18. — 160 с. — 2 350 экз.
  6. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Толокнянка обыкновенная // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 104-105. — 200 с. — 130 000 экз.
  7. ↑ Арктостафилос // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  8. ↑ а б Анненков Н.  (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
  9. ↑ З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
  10. ↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
  11. ↑ Рытов М. В.  (руск.) (бел. Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918
  12. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  13. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  14. ↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
  15. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  16. ↑ Вахрос И., Щербаков А. Большой финско-русский словарь / Под ред. В. Оллыкайнен и И. Сало. — 6-е изд., стер. — М.: Живой язык, 2006. — 816 с. — 1 550 экз. — ISBN 5-8033-0372-0.
  17. ↑ Сербин А. Г. и др. Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов. — Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы, 2003. — С. 149. — 364 с. — ISBN 966-615-125-1.
  18. ↑ Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 247. — ISBN 5-06-000085-0. Архівавана 20 красавіка 2014.
  19. ↑ Дубильные материалы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  20. ↑ https://нумизмания.рф/catalogue/8118/248240/(недаступная спасылка) (руск.)

Літаратура

правіць

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Талакнянка_звычайная&oldid=4805082"