Англасаксонскае мастацтва

Англасаксонскае мастацтва (англ.: Anglo-Saxon art) — мастацтва, створанае ў англасакскі перыяд англійскай гісторыі, пачынаючы са стылю перыяду міграцыі, які англасаксы прынеслі з сабой з кантынента ў V стагоддзі, і заканчваючы 1066 годам — годам Нармандскага заваявання.

Наплечная зашпілька з Сатан-Ху, пачатак VII стагоддзя

Рэлікварый з маржовай косці ў форме крыжа, XI (музей Вікторыі і Альберта)

Вылучаюцца два перыяды выдатных дасягненняў у VII—VIII стагоддзях, калі былі створаны металічныя вырабы і каштоўнасці (знаходкі з Сатан-Ху) і шэраг выдатных манускрыптаў, і перыяд пасля прыкладна 950 года, калі адбылося адраджэнне англійскай культуры пасля заканчэння ўварванняў вікінгаў.

На момант Нармандскага заваявання пераход да раманскага стылю быў практычна завершаны. Важныя мастацкія цэнтры (наколькі гэта можна вызначыць) былі сканцэнтраваны ў розных канцах Англіі — у Нартумбрыі, асабліва ў ранні перыяд, і Уэсексе і Кенце паблізу паўднёвага ўзбярэжжа.

Англасаксонскае мастацтва захавалася пераважна ў ілюстраваных рукапісах, англасаксонскай архітэктуры, у шэрагу вельмі прыгожых рэзьбаў па слановай косці і некаторых вырабах з металу і іншых матэрыялаў. Opus Anglicanum («Англійская праца») была прызнана найлепшай вышыўкай перыяду ў Еўропе, хоць уцалела толькі некалькі штук англасаксонскага перыяду (Дыван з Бае з’яўляецца хутчэй іншым відам вышыўкі, значна большага маштабу). Як і ў большасці краін Еўропы ў той час, англасаксы найбольш высока цанілі працу па метале, але з яе амаль нічога не захавалася — было каласальнае разрабаванне англа-саксонскіх храмаў, манастыроў і маёмасці раскулачаных дваран новымі нармандскімі кіраўнікамі ў першыя дзесяцігоддзі пасля заваявання, а таксама скандынавамі перад імі, а англійская рэфармацыя знішчыла рэшткі; большасць ацалелага — на кантыненце. Англасаксонскі густ аддаваў перавагу яркасці і каляровасці, і часта трэба падключыць уяўленне, каб убачыць раскапаныя або зношаныя прадметы ў іх першапачатковым выглядзе.

Мабыць, самым вядомым творам англа-саксонскага мастацтва з’яўляецца Дыван з Баё, які быў заказаны нармандскіх заступнікам у англійскіх мастакоў, якія працавалі ў традыцыйным англа-саксонскім стылі. Англа-саксонскія мастакі таксама працавалі па фрэсках, камені, слановай і кітовай косці (напр., Куфар Фрэнкса), па метале (напрыклад, брошка Фулера), шклу і эмалі. Шмат прыкладаў было знойдзена з дапамогай археалагічных раскопак, а некаторыя з іх проста захаваліся на працягу стагоддзяў, асабліва ў храмах на кантыненце, паколькі вікінгі, нарманы і іканаборства Рэфармацыі не пакінулі практычна нічога ў Англіі, акрамя кніг і археалагічных знаходак.

Агляд

Птушка са шчыта Сатан-Ху (частковая рэпліка)

Працы па метале — гэта ці не адзіная форма, у якой захаваліся найбольш раннія формы англасаксонскага мастацтва, у асноўным у ювелірных вырабах германскага стылю (зашпількі і аздабленне адзення і зброі), якія, да хрысціянізацыі англасаксонскай Англіі, часта змяшчаліся ў пахаванне. Пасля пераходу ў хрысціянства, які заняў большую частку VII стагоддзя, зліццё германскіх англа-саксонскіх, кельцкіх і познеантычных прыёмаў і матываў, разам з патрэбай у кнігах, стварылі гіберна-саксонскі стыль, або астраўное мастацтва, які праяўляецца таксама ў ілюмінаваных рукапісах і некаторых творах з разьбянога каменя і косці, якія, хутчэй за ўсё, запазычваюць з дэкаратыўных работ па метале, з наступным уплывам брытанскіх кельтаў захаду і франкаў. Каралеўства Нартумбрыі на поўначы Англіі было гарнілам астраўнога стылю ў Вялікабрытаніі ў цэнтрах, такіх як абацтва на востраве Ліндзісфарн, заснаванае каля 635 года як адгалінаванне ірландскага манастыра на востраве Аёна, і абацтва Манквермут-Джараў (674), якое вызнавала кантынентальнае хрысціянства. Прыкладна ў той жа час, як стваралася астраўное Ліндзісфарнскае Евангелле ў пачатку VIII стагоддзя, Псалтыр Веспасіяна з Кентэрберы на поўдні, дзе місіянеры з Рыма мелі свой штаб, паказвае зусім іншы стыль, заснаваны на класічным мастацтве. Гэтыя два стылі змешваліся і развіваліся разам і ў наступным стагоддзі мелі вынікам спелы англасаксонскі стыль.

Аднак англасаксонскае грамадства было масава парушана ў IX стагоддзі, асабліва ў другой палове, уварваннямі вікінгаў, і колькасць значных аб’ектаў, якія захаваліся, значна падае, а іх датаванне становіцца яшчэ больш складаным, чым створаных на стагоддзе раней. Большасць манастыроў на поўначы была закрыта на працягу многіх дзесяцігоддзяў, калі не назаўжды, і пасля Кентэрберыйскай Бібліі (да 850 года, магчыма і раней), «ніякіх сур’ёзных ілюмінаваных манускрыптаў не вядома аж да дзясятага стагоддзя». Кароль Альфрэд (871—899) утрымліваў вікінгаў на лініі, якая ідзе па дыяганалі праз сярэдзіну Англіі, над якой яны пасяліліся ў Дэнла, і былі паступова інтэграваныя ў тое, што было адзіным англасаксонскім каралеўствам.

Заключны этап англасаксонскага мастацтва вядомы як Вінчэстэрская школа, хоць у гэтым стылі вырабляліся прадметы ў многіх цэнтрах на поўдні Англіі, і, магчыма, таксама ў Мідлэндсе. Элементы гэтага стылю пачынаюць праяўляцца каля 900 года, але першыя вялікія рукапісы з’яўляюцца каля 930-х гадоў. Стыль спалучаў уплывы кантынентальнага мастацтва Свяшчэннай Рымскай імперыі з элементамі старога англійскага мастацтва, і меў некаторыя асобныя элементы, у тым ліку і нервовы ўсхваляваны стыль драпіроўкі, якому адпавядаюць фігуры, асабліва ў чарцяжах толькі лініямі, якія з’яўляюцца адзіным відам малюнкаў у многіх рукапісах; ён застаўся асабліва прыкметным у сярэдневяковым англійскім мастацтве.

Манускрыпты

Партрэт евангеліста Матфея і інцыпіт са Стакгольмскага Залатога кодэкса, аднаго з «групы Тыберыя», дэманструе нартумбрыйскі астраўны стыль і кантынентальны стыль пераймання антычнасці, якія спалучаліся і спаборнічалі ў ранніх англа-саксонскіх рукапісах.

Ранняе англасаксонскае ілюмінаванне манускрыптаў з’яўляецца часткай астраўнога мастацтва (спалучэнне міжземнаморскіх уплываў, кельцкіх і германскіх стыляў), якое ўзнікла, калі англа-саксы сутыкнуліся з ірландскай місіянерскай дзейнасцю ў Нартумбрыі, у прыватнасці на Ліндзісфарне і Аёне. У той жа час Грыгарыянская місія з Рыма, і яе пераемнікі імпартавалі кантынентальныя рукапісы, такія як італьянскае «Евангелле Святога Аўгусціна», і на працягу значнага перыяду, два стылі з’яўляюцца змяшанымі у розных прапорцыях у англасаксонскіх рукапісах. У Ліндзісфарнскім Евангеллі (каля 700—715 гг.) ёсць дывановыя старонкі і астраўныя ініцыялы, беспрэцэдэнтныя па сваёй складанасці і вытанчанасці, але партрэты евангелістаў выразна прытрымліваюцца італьянскіх узораў, істотна спрашчаюць іх, няправільна зразумеюць некаторыя дэталі пейзажу і ўстаўляюць іх у рамку з пераплеценымі вугламі. Партрэт Святога Матфея заснаваны на той жа італьянскай мадэлі, або вельмі падобнай, якая выкарыстоўвалася для фігуры Ездры, якая з’яўляецца адной з дзвюх вялікіх мініяцюр у Аміяцінскім кодэксе (да 716), але стыль там зусім іншы, «спроба ўвесці чыста міжземнаморскі стыль у англасаксонскую Англію», якая правалілася, як «магчыма, вельмі прасунутая», пакінуўшы гэтыя вобразы, мабыць, як адзіны доказ.

Іншую сумесь можна ўбачыць у пачатку «Стакгольмскага Залатога кодэкса» (сярэдзіна VIII стагоддзя, злева), дзе партрэт евангеліста злева з’яўляецца паслядоўнай адаптацыяй італьянскага стылю і, верагодна пераймае нейкі страчаны ўзор, хоць і дадае спляценне ў форму стальца, а тэкст старонкі справа ў асноўным выкананы ў астраўным стылі, асабліва першы радок, з моцнымі кельцкімі спіралямі і спляценнем. Наступныя радкі маюць спакойны стыль, больш тыповы для франкскіх рукапісаў таго перыяду. Але амаль напэўна абедзве старонкі стварыў адзін мастак і вельмі ўпэўнены ў абодвух стылях; партрэт евангеліста Іаана мае кукарды з кельцкім спіральным арнаментам, хутчэй за ўсё узятым з эмаляваных шчытоў падвеснай чары. Гэта адзін з так званых рукапісаў «групы Тыберыя», якія схіляліся ў бок італьянскага стылю, і, як уяўляецца, звязаныя з Кентам, або, магчыма, каралеўствам Мерсія ў перыяд росквіту «Мерсійскай гегемоніі». Гэта, у звычайнай храналогіі, апошні англійскі рукапіс, у якім знойдзена «прапрацаваны спіральныя ўзоры ў форме труб».

Партрэт евангеліста з «Грымбальдава Евангелля», пачатак XI стагоддзя, позні вінчэстэрскі стыль.

З IX стагоддзя, асабліва ў другой палавіне, захавалася вельмі мала вялікіх уцалелых прадметаў, зробленых у Англіі, але гэта быў перыяд, калі астраўны і англасаксонскі ўплыў на каралінгскія рукапісы быў у самым разгары, ад скрыпторыяў, напрыклад, у англасаксонскай місіі ў абацтве Эхтэрнах (хоць важнае «Эхтэрнахскае Евангелле» было створана ў Нартумбрыі), да вялікага манастыра ў Туры (куды за Алкуінам рушыў услед яшчэ адзін англасаксонскі абат), які ахоплівае перыяд ад 796 да 834 года. Хоць уласную бібліятэку абацтва ў Туры разбурылі нарманы, больш за 60 ілюмінаваных рукапісаў IX стагоддзя з яе скрыпторыя ўцалелі. Іх стыль паказвае шмат запазычанняў з англійскіх узораў, асабліва на старонках з ініцыяламі, дзе астраўны ўплыў заставаўся бачным у Паўночнай Францыі аж да XII стагоддзя. Англасаксонскія металічныя вырабы, створаныя ў ваколіцах Зальцбургу ў сучаснай Аўстрыі, маюць адпаведнік сярод манускрыптаў — «Кутберхцкае Евангелле», якое зберагаецца ў Вене.

У X стагоддзі ў Англіі астраўныя элементы абмяжоўваліся дэкаратыўнымі элементамі, калі ўтварыўся першы этап «Вінчэстэрскага стылю». Першы раслінны арнамент з лісцем і вінаградам, вядомы ўжо ў «Санкт-Пецярбургскім Бедзе», які, верагодна, можа быць датаваны 746 годам. Другая вялікая буквіца ў рукапісе з’яўляецца першым сюжэтным ініцыялам (такая буквіца, якая змяшчае партрэт або сюжэтную сцэну) ва ўсёй Еўропе. Вытворны ад класічных скруткаў з лазы або раслін у значнай ступені выцесніў спляценне ў ролі дамінуючага напаўняльніка дэкаратыўных прастор у англа-саксонскім мастацтве, як і ў большасці краін Еўропы, пачынаючы з Каралінгскага мастацтва, хоць у Англіі жывёлы ўнутры скруткаў сустракаліся значна часцей, чым у іншых краінах. На працягу пэўнага доўгага часу скруткі, асабліва на вырабах з металу, косці або слановай косці, пераважна мелі галаву жывёлы на адным канцы і раслінныя элементы на адным. Усе гэтыя змены не былі абмежаваныя рукапісамі, і, магчыма, не былі выкліканыя стылем рукапісаў, але рукапісаў захавалася большая колькасць, чым іншых прадметаў, нават калі ў большасці выпадкаў ілюмінаванне абмяжоўваецца ініцыяламі і, магчыма, некалькімі мініяцюрамі. Некалькі маштабных праектаў ілюмінавання рукапісаў таго часу засталіся незавершанымі, напрыклад, як «Стараанглійскае Шасцікніжжа», якое мае каля 550 сцэн у розных стадыях завяршэння, што дае ўяўленне аб метадах працы. Ілюстрацыі даюць старазапаветным эпізодам сучасную стварэнню рукапіса абстаноўку, а таму з’яўляюцца каштоўнымі выявамі англасаксонскага жыцця.

Рукапісы Вінчэстэрскай школы захаваліся толькі з перыяду пасля 930-х гадоў; гэта супала з хваляй адраджэння і рэформаў у англійскім манастве, якія падтрымліваў кароль Этэльстан (правіў у 924/5-939) і яго пераемнікі. Этэльстан прасоўваў Данстана (909—988), практыкуючага ілюмінатара, у канчатковым выніку аж да пасады архібіскупа Кентэрберыйскага, а таксама Этэльвольда і навучанага ў Францыі вікінга Освальда. Ілюмінаванне ў новым стылі з’яўляецца ў рукапісе біяграфіі Святога Кутберта, складзенай Бедам, якую Этэльстан падарыў манастыру ў Чэстэр-Ле-Стрыт каля 937 года. У рукапісе ёсць партрэт-прысвячэнне, які адлюстроўвае караля, які ўручае рукапіс Святому, і абодва яны стаяць каля вялікай царквы. Гэта першы рэальны партрэт англійскага караля; ён створаны пад моцным уплывам Каралінгскага стылю з элегантным размаляваным кантам. Аднак ініцыялы ў тэксце арыгінальна аб’ядноўваюць каралінгскія элементы са звярынымі формамі. Мініяцюры, якія былі дададзеныя ў Англіі да створанага на кантыненце «Этэльстанава Псалтыра» пачынаюць праяўляць англасаксонскую жвавасць у малюнку фігур у кампазіцыях, заснаваных на каралінгскай і візантыйскай мадэлях, і на працягу наступных дзесяцігоддзяў развіваецца выразны вінчэстэрскі стыль з усхваляваным драпіраваннем і складанымі кантамі.

«Кніга дабраславенняў Св. Этэльвольда» з’яўляецца шэдэўрам позняга вінчэстэрскага стылю, які апіраўся на астраўное, каралінгскае і візантыйскае мастацтва, каб стварыць больш цяжкі і больш грандыёзны стыль, дзе шырокае класічнае акантавае лісце часам здаецца занадта пышным. Англасаксонская ілюстрацыя ўключала шмат жвавых малюнкаў пяром, на якія найбольшы ўплыў меў каралінгскі «Утрэхцкі Псалтыр» (захоўваўся ў Кентэрберы каля 1000 года); «Псалтыр Харлі» з’яўляецца яго копіяй. «Псалтыр Рэмсі» (каля 990) змяшчае старонкі, як з размаляванымі, так і з таніраваным стылямі малюнкаў, у тым ліку беатус-ініцыял з «ільвінай маскай», а «Псалтыр Тыберыя», з апошніх гадоў да заваявання Англіі нарманамі, выкарыстоўвае ў асноўным таніраваныя малюнкі. Англасаксонская культура ў тыя гады пачала ўваходзіць у большы кантакт і абмен уплываў з кантынентальнай лацінскай сярэдневяковай Еўропай. Англасакскі малюнак меў вялікі ўплыў у Паўночнай Францыі на працягу XI стагоддзя, у так званай «школе Ла-Манша», а астраўныя дэкаратыўныя элементы, такія як спляценне, заставаліся папулярнымі да XII стагоддзя ў франка-саксонскім стылі.

• 
  Інцыпіт Евангелля ад Матфея з Ліндзісфарнскага Евангелля
• 
  Давыд з «Дарэмскага Касіядора», рэдкага не-літургічнага рукапісу ранняга перыяду.
• 
  «Хрышчэнне Хрыста» з «Кнігі дабраславенняў Св. Этэльвольда», 970-я.
• 
  На гэтым малюнку са стар. 46 «Кэдманава манускрыпта», паказаны анёл, які ахоўвае браму Рая пасля выгнання Адама і Евы.

Працы па метале

Спражка з Сата-Ху, золата і чэрнь

Паганскія англа-саксонскія вырабы з металу спачатку выкарыстоўвалі арнаменты германскага звярынага стылю I і II, што можна было б чакаць ад нядаўніх мігрантаў, але паступова развіўся характэрны англасаксонскі выгляд, напрыклад, у стылі брошак-квойт V стагоддзя. Брошкам у форме круглых дыскаў аддавалі перавагу над больш раскошнымі вырабамі — фібуламі ў кантынентальных стылях і рамана-брытанскім кельцкім брошкам; «Брошка з Харфард-Фарм» з’яўляецца прыкладам VII стагоддзя.

Упрыгажэнні ўключалі Клуазанэ (перагародкавую эмаль), золата і гранаты для высокастатусных вырабаў. Нягледзячы на значную колькасць іншых знаходак, адкрыццё пахавальнага карабля ў Сатан-Ху (верагодна, з 620-х гадоў) трансфармавала ўяўленне аб гісторыі англасаксонскага мастацтва, паказаўшы ўзровень складанасці і якасці, якія аказаліся цалкам нечаканымі для таго часу. Найбольш вядомымі прадметамі знаходкі сталі шлем і вечка кашалька з падобным арнаментам, рэмень і іншыя ўпрыгажэнні караля, пахаванага там; яны дапамаглі зразумець паходжанне многіх элементаў стылю астраўных манускрыптаў у англа-саксонскага мастацтве, што раней выклікала шмат спрэчак.

Брошка Фулера

Да X стагоддзя англасаксонскія вырабы з металу былі вядомы аж да Італіі, дзе англійскія ювеліры працавалі над пласцінай для алтара ў старой базіліцы Святога Пятра ў Рыме, але амаль нічога не збераглося пасля бясчынстваў нармандскага заваявання ў 1066 годзе і англійскай рэфармацыі; не захаваўся ні адзін з буйных вырабаў, пра якія ёсць звесткі, — каўчэгі, дзверы і статуі, у той час як некалькі сучасных ім кантынентальных прыкладаў уцалелі.

Адным з нешматлікіх мастакоў, чыё імя вядома і ёсць апісанні яго прац, з’яўляецца манах-мастак Сперхавок XI стагоддзя. Па дадзеных некалькіх крыніц, у тым ліку нармандскага летапісца Гашэліна, які ведаў яго асабіста, Сперхафок «быў выдатны ў жывапісе, залатой гравіроўцы і ювелірным рамястве», дзе пад жывапісам, верагодна, меліся на ўвазе малюнкі ілюмінаваных рукапісаў. Верагодна, менавіта яго мастацкія працы прывялі яго ў кантакт з каралеўскай сям’ёй і спрыялі яго хуткаму прасоўванню па службе ў царкве. Нават такія недакладныя дадзеныя з’яўляюцца каштоўнымі доказамі таго, як выглядалі англасаксонскія вырабы з металу. Ацалелыя англасаксонскія выгравіраваны фігуры блізкія да значна больш шматлікіх намаляваных малюнкаў пяром у рукапісах, таксама былі асаблівасцю англасаксонскага стылю. Фрэскі былі таксама, мабыць, часта ствараліся ілюстратарамі рукапісаў. Таму апісанне Гашэліна паказвае на мастака, які быў майстрам у асноўных галінах англасаксонскага выяўленчага мастацтва, з якіх ювелірная справа была тады самай прэстыжнай. Адзін з мірскіх ювеліраў XI стагоддзя нават быў тэнам.

Брошка са скарбу з Пентні, стыль Трэвідл.

Шмат манастырскіх мастакоў дасягнулі кіруючых пасад; кар’ера Сперхавока ў вырабах з металу была менш сенсацыйна паўтораная яго сучаснікам Манігам, абатам Іўшэма (абат у 1044—1058, памёр у 1066), а за стагоддзе да таго Святы Дунстан быў вельмі паспяховым архібіскупам Кентэрбэрыйскім. Як і ў Сперхавока, біяграфія Маніга з некаторымі падрабязнасцямі прыведзена ў летапісе, які захоўваўся ў яго абацтве. Паводле легенды, у яго працы таксама быў цуд — мірскі ювелір Годрык прабіў яго руку шылам у ходзе працы над вялікім каўчэжцам у Іўшэме, а ён цудоўным чынам выздаравеў за адну ноч. Сперхавок і Маніг з’яўляюцца адзінымі ювелірамі, аб якіх ёсць больш падрабязная інфармацыя, а інфармацыя аб Годрыку, кіраўніку каманды, якую Маніг прыцягнуў да працы над каўчэгам у храме, з’яўляецца унікальным выпадкам сярод захаваных сведчанняў. Пасля дваццаці гадоў пасля цуду ён далучыўся да абацтва Іўшэм, верагодна на пенсіі, а яго сын пасля стаў там прыёрам.

У апошнім стагоддзі перыяду вядомы шэраг буйных фігур з каштоўнага металу; верагодна, яны былі зробленыя з тонкіх лістоў золата на драўлянай аснове, як «Залатая Мадонна з Эсэна», найбольш яркі прыклад гэтага тыпу раннесярэдневяковага мастацтва сярод уцалелых у Еўропе. Яны, верагодна, былі ў натуральную велічыню, ці амаль так, і ў асноўным былі «Распяццямі», часам з фігурамі Марыі і Іаана Багаслова па абодва бакі. Патранаж буйных уладальнікаў зямлі і найбуйнейшых манастыроў стаў экстравагантным у гэты перыяд, а самыя познія англасаксонскія цэрквы, верагодна, былі асляпляльным відовішчам, трохі ў стылі ўсходніх праваслаўных цэркваў. Англасакскі густ зачароўваўся дарагімі матэрыяламі і ўздзеяннем святла на каштоўныя металы, якія былі таксама вышыты на тканіне і выкарыстоўваліся ў роспісе сцен. Секцыі ўпрыгожаных элементаў некаторых вялікіх нарабаваных твораў, такіх як рэлікварыі, былі распілаваныя захопнікамі-вікінгамі і вывезеныя дадому да сваіх жонак, якія насілі іх як упрыгажэнні, і некаторыя з іх ацалелі і захоўваюцца ў скандынаўскіх музеях.

Залаты і гранатавы «клуазанэ» (і бруд); ваеннае мацаванне са Стафардшырскага скарбу перад чысткай.

Хоць вялікія па памеры вырабы з металу ўсе страчаныя, ацалелі некалькі дробных прадметаў і абломкаў, амаль усе з іх былі пахаваныя; апошнія дзесяцігоддзі прафесійнай археалогіі, а таксама выкарыстанне металадэтэктараў і глыбокага ўзворвання, значна павялічылі вядомую колькасць аб’ектаў. Сярод некалькіх непахаваных выключэнняў — брошка Фулера і дзве працы, выкананыя у англасаксонскім стылі, завезеныя ў Аўстрыю англасаксонскай місіяй — Пацір Тасілона(канец VIII стагоддзя) і крыж Руперта (англ.: Rupertus Cross}. Асабліва ў IX стагоддзі, англасаксонскі стыль, часам па натхненні з рукапісаў, а не металічных прыкладаў, сустракаецца ў вялікай колькасці малых ювелірных вырабаў і іншых дробных упрыгажэнняў Паўночнай Еўропы. У самой Англіі так званая «Каштоўнасць Альфрэда», упрыгожаная эмаллю, з’яўляецца самай вядомай сярод групы элегантных літургічных каштоўнасцяў, акрамя яе захаваўся шэраг высакаякасных дыскавых брошак. Самыя вытанчаныя з ранніх асобнікаў маляўнічыя і маюць складаную інкрустацыю з філігранню, а вось скарб з Пентні, выяўлены ў 1978 годзе, складаўся з шасці цудоўных брошак з плоскага ажурнага срэбра ў «стылі Трэвідл». На іх невялікія, але цалкам якія сфармаваныя жывёлы невядомых відаў, якія выгінаюцца і перасякаюцца са спляценнем з лісця і вусікаў, але без падкрэсленай геаметрыі больш ранняга «істужачнага» стылю. Брошка Эдвена, англаскандынаўская срэбраная дыскавая брошка XI стагоддзя, якая паказвае ўплыў мастацтва вікінгаў і падзення раней высокіх стандартаў мастацтва.

У 2009 годзе аматарам — шукальнікам з металадэтэктарам у Стафардшыры (былая Мерсія), быў знойдзены «Стафардшырскі скарб», вялікі скарб з больш за 1500 фрагментаў вырабаў па метале VII і VIII стагоддзя, у асноўным з золата і ваеннага характару, многія з іх з высакаякасным залатым і гранатавым «клуазанэ». Ювелірныя вырабы значна больш часта сустракаюцца ў пахаваннях ранняга паганскага перыяду, паколькі хрысціянства асуджала пахавальныя прадметы, нават асабістыя рэчы памерлага. Раннія англасаксонскія ювелірныя вырабы ўключалі розныя тыпы фібул, якія блізкія да іх кантынентальных германскіх эквівалентаў, але да Сатан-Ху яны рэдка былі выдатнай якасці.

Найбольш ранні англасаксонскі тып манеты, срэбны скіт, прымусіў майстроў, якім без сумнення далі заданне скапіраваць старажытнарымскі і сучасныя ім кантынентальныя стылі, працаваць за межамі іх традыцыйных форм і ўмоўнасцей у частцы галоў на аверсе, вынікі чаго разнастайныя і часта пераканаўчыя. Пазнейшыя пенні срэбрам, якія мелі ў асноўным лінейныя рэльефы каралеўскіх галоў у профіль на адным баку, больш аднастайныя, як прадстаўнікі таго, што было паважанай валютай па тагачасных еўрапейскіх стандартах. Таксама захаваліся некалькі цэласных саксаў з надпісамі і арнаментамі, і мацаванні да мячоў і іншага ваеннага рыштунку, якія былі важнай формай ювелірных вырабаў. Патрэбны цэлы трактат аб сацыяльным статусе, каб сказаць, што простае ўладанне залатым мячом не рабіла чалавека керлам, самым нізкім рангам свабодных людзей.

• 
  Рэпліка шлема з Сатан-Ху
• 
  Каштоўнасць Альфрэда, магчыма паказальнік для чытання, з устаўленым стылем
• 
  Кальцо, 775-850, у стылі Трэвідл
• 
  Сатан на Форэст Маўнт. Незвычайнае мацаванне для рамянёў у выглядзе галавы жывёлы
• 
  Эскрыцкае кальцо з золата з сапфірам і шкляной устаўкай

Манументальная скульптура і фрэскі

Крыж з Бюкасла

Акрамя англасаксонскай архітэктуры, якая захавалася выключна ў цэрквах, з толькі некалькімі прыкладамі ў асноўным нязменнага выгляду, манументальная каменная скульптура таго перыяду ацалела ў вялікіх каменных крыжах, эквівалентных высокім крыжам кельцкіх абласцей Брытаніі. Большасць скульптур, верагодна, былі размаляваная, узмацняючы арнамент, які, у асноўным, меў адносна нізкі рэльеф не вялікай дакладнасці, а цяпер амаль увесь моцна зношаны і выветраны. Датаванне, як правіла, ускладнена. Драўляная скульптура была больш распаўсюджана, але амаль адзіным уцалелым істотным вялікім прадметам з’яўляецца саркафаг Святога Кутберта ў Дарэмскім саборы, верагодна, 698 года, са шматлікімі лінейнымі малюнкамі, разьбянымі або надрэзанымі ў тэхніцы, якая з’яўляецца свайго роду буйнамаштабнай гравіроўкай. Матэрыял самых першых крыжоў, пра якія ёсць запісы, невядомы, але гэта цалкам магло быць дрэва. З розных крыніц вядома, што (да яе знішчэння хрысціянамі) існавала традыцыя англасаксонскай паганскай манументальнай скульптуры, верагодна, у дрэве, ад якой не засталося прыкладаў (у адрозненне ад больш позніх англаскандынаўскіх паганскіх абразоў) і з якой крыжы спачатку спаборнічалі.

Англасаксонскія крыжы захаваліся горш, чым іх ірландскія аналагі, будучы вялікім аб’ектам іканаборства пасля англійскай рэфармацыі. Некаторыя мелі вялікія скульптуры людзей добрай якасці, напрыклад, як на «Крыжы з Рутвела» або «Крыжы з Бюкасла» (абодва, верагодна, каля 800 года). Арнаменты са скруткаў з вінаграднай лазы і спляценне можна ўбачыць на панэлях ранненартумбрыйскіх крыжоў з Рутвела, Бюкасла і Ісбі. Больш познія саўтумбрыйскія крыжы часцей за ўсё выкарыстоўвалі толькі скруткі з вінаграднай лазы. На крыжы маглі наносіць надпісы рунічным шрыфтам або лацініцай, і на лацінскай або англасаксонскай мовах (найбольш вядомы надпіс на крыжы з Рутвела, дзе нанесена частка верша «Сон аб Крыжы» разам з лацінскімі тэкстамі); больш часта згадваліся данатары крыжоў. Таксама была выказана здагадка, што акрамя фарбы, крыжы маглі ўпрыгожвацца вырабамі з металу і (паў)каштоўных камянёў.

Як правіла, англасаксонскія крыжы высокія і больш «тонкія» па параўнанні з ірландскімі прыкладамі, многія з амаль квадратным сячэннем, і больш месца адводзіцца арнаментам, чым выявам фігур. Зрэшты, бываюць і выключэнні, як масіўныя Сандбахскія крыжы з Мерсіі, з даўгаватымі секцыямі, у асноўным пакрытымі фігурамі на шырокіх баках, як і некаторыя ірландскія крыжы. Госфарцкі крыж (930—950) — рэдкі прыклад непашкоджанага крыжа; у большасці ўцалела толькі частка цэнтральнага слупа, а іконаборцы былі больш заклапочаныя тым, каб знішчыць фігуры, чым арнамент. Шмат крыжоў, верагодна, проста ўпала праз некалькі стагоддзяў; радзей за ўсё ўцалелі верхавіны, а крыж Ісбі быў адноўлены са свінцу ў выглядзе, які апісаны ў ранніх дакументах. Як і шмат помнікаў з тэрыторыі Дэнла, Госфартцкі крыж спалучае ў сабе хрысціянскія вобразы з паганскай міфалогіяй, за выключэннем сцэны распяцця і, магчыма, сцэны Страшнага суда, усе астатнія выявы адносяцца да скандынаўскага міфа аб Рагнароку, гібель багоў; гэтая тэма выяўлена і ў іншых хрысціянскіх помніках Англіі і Скандынавіі, магчыма таму, што магла быць выкарыстана на хрысціянскую перавагу.

Фрагмент папярочнага бруса крыжа з Прыярата Святога Освальда, Глостэр; справа з даданнем колеру, які, верагодна, не адпавядае рэчаіснасці.

Англа-скандынавы прынялі англасаксонскія скульптурныя формы з вялікім энтузіязмам, і толькі ў Ёркшыры ёсць фрагменты больш чым 500 манументальных скульптур X і XI стагоддзяў. Аднак колькасць не адпавядае якасці, і нават прадукты галоўнага горада Ёрка, апісваюцца Дэвідам М. Уілсанам як «у цэлым, няўдалыя і неахайныя». На ранніх стадыях заваявання, паслядоўныя стылі скандынаўскага мастацтва з’яўляліся ў Англіі, але па меры аслаблення палітычных і культурных сувязей англа-скандынавы былі не ў стане ісці ў нагу з тэндэнцыямі на радзіме. Напрыклад, калі элементы стылю Барэ бачныя ў спляценні «кольца-ланцужок» на Госфарцкім крыжы, а складаныя жывёлы элінгскага стылю, у асноўным даволі бяздарна, але ўсё ж маляваліся ў Англіі, то сляды наступнага маменскага стылю цяжка выявіць; яны больш заўважныя на востраве Мэн. «Магчыма, цьмяна» яны відаць на папярочным брусе крыжа з Прыярата Святога Освальда, Глостэр (паказана справа). У цэлым сляды гэтых стыляў у іншых мастацкіх матэрыялах нават слабей. Унікальная англа-скандынаўская форма хогбэк, нізкі знак на магіле, які па форме нагадвае доўгі дом з двухсхільным дахам, а часам нібы два мядзведзя ў намордніку схапіліся на кожным канцы. Арнаментам з’яўляецца часам грубы патэрн засечак, або лускападобныя элементы, якія, верагодна, прадстаўляюць дах са сланцавай чарапіцы, але могуць уключаць спляценне і выявы.

Шмат фрагментаў, частак фрызаў і панэлей з разьбой фігур і арнаментаў, было знойдзена ў археалогіі, як правіла, пасля таго, як яны былі паўторна выкарыстаныя пры пабудове храмаў. Самая вялікая група англасаксонскай скульптуры паходзіць з былога абацтва ў Брыдан-он-вэ-Хіл у Мерсіі, якая налічвае шмат элементаў ад розных дат, у тым ліку цікавыя нешырокія дэкаратыўныя планкі фрызаў, многія з якіх ўтрымліваюць чалавечыя фігуркі, і пано са святымі і Багародзіцай. Найбольш цікавыя фрагменты групы цяпер захоўваюцца ў Кентэрберыйскім саборы, але паходзяць з Царквы Святой Марыі у Рэкалверы, дзе некалі складалі вялікую кампазіцыю са многімі сцэнамі з фігурамі і групамі на крывалінейнай паверхні, відавочна, высокай якасці, хоць і нявызначанай даты (магчыма, пачатак X стагоддзя). Могуць быць ідэнтыфікаваныя сцэны «Ахвярапрынашэнне Ісаака» і «Ушэсце» і частка стаячай групы святых, прарокаў і апосталаў.

Асобна ад іншых уцалелых элементаў стаіць позняя пліта з Олд-Мінстэра, якая, здаецца, была часткай вялікага фрыза з гісторыяй з германскай міфалогіі пра Зігмунда; была выказана здагадка, што фрыз павінен быць восемдзесят футаў у шырыню і больш за чатыры футы ў вышыню. Існуюць літаратурныя спасылкі на існаванне габеленаў са свецкімі апавяданнямі (традыцыя, з якой габелен з Баё — адзіны ўцалелы ўзор) і гэты фрыз, магчыма, быў іх каменным эквівалентам, які ўшаноўваў Зігмунда, што лічыўся продкам роднасных каралеўскіх дамоў Англіі і Даніі, многія з якіх былі пахаваныя ў тым, што было тады самай вялікай царквой Англіі.

З літаратурных крыніц таксама вядома, што роспісы сцен не былі рэдкасцю, хоць і лічыліся менш прэстыжнай формай мастацтва. Былі знойдзеныя фрагменты тынкоўкі з роспісам, а таксама намаляваны твар на паўторна выкарыстаным камяні ва Уінчэстэры, датаваны да 903 года, а таму яны з’яўляюцца важным раннім прыкладам Вінчэстэрскага стылю ў малюнку людзей. Метафара ў пісьме Алкуіна кажа «зоркі, як размаляваная столь у доме важнага чалавека». Аднак ні адной поўнай карціны на сцяне або драўлянай панэлі не захавалася.

• 
  Крыж Бюкасла - паўднёвы і ўсходні бакі
• 
  Крыж Рутвела.
• 
  Госфарцкі крыж, Камбрыя
• 
  Іртанскі крыж, Камбрыя
• 
  Імскі крыж (сярэдняя секцыя страчаная) са спляценнем
• 
  Гедскі камень, рэдкі прыклад англасаксонскай разьбы па каменю не на крыжы, VIII ст.
• 
  Зношаны рэльеф з анёлам
• 
  Надмагіллі-хогбэкі з пахаванняў у Госфарце, Камбрыя

Разьба па белай («слановай») косці

Вярхушка Таў-крыжа, з тэмай «Хрыстос, які наступае на звяроў», асабліва папулярнай у Англіі

Як і ў астатнім хрысціянскім свеце, тады як манументальная скульптура марудна адраджалася са сваёй фактычнай адсутнасці ў раннехрысціянскую эпоху, скульптура малых формаў у метале, разьбе па белай косці, а таксама разьбе па косці была важней, чым у больш познія перыяды, і зусім не «малым мастацтвам». Большасць англасаксонскага «слановай косці» на самай справе была белай косткай марскіх жывёл, асабліва маржоў, і імпартавалася з больш паўночных тэрыторый. Надзвычайны Куфар Фрэнкса выразаны з кітовага вуса з загадкай, якая на гэта намякае. Ён змяшчае ўнікальную сумесь паганскіх, гістарычных і хрысціянскіх сюжэтаў, мабыць, спрабуючы ахапіць у цэлым гісторыю свету, і надпісы рунамі на латыні і старажытнаанглійскай. Існуе мала англасаксонскіх панэляў забкладаў кніг, па параўнанні з такімі з каралінгскага і атонскага мастацтва, але ёсць шэраг фігур вельмі высокай якасці ў высокім рэльефе або цалкам аддзеленыя ад асновы. На апошнім этапе англасаксонскага мастацтва відавочныя два стылі: адзін, цяжкі і фармальны, які запазычвае ад каралінгскіх і атонскіх крыніц, а другі — вінчэстэрскі стыль, які запазычвае ад Утрэхцкага Псалтыра і альтэрнатыўнай каралінгскай традыцыі. Вельмі позняя самшытавая скрыначка, якая цяпер захоўваецца ў Кліўлендзе (ЗША), цалкам пакрытая разьбянымі сцэнамі з «Зямнога жыцця Хрыста» ў правінцыйнай, але якаснай версіі вінчэстэрскага стылю, і, магчыма, паходзіць з Заходняга Мідлэнда; яна з’яўляецца унікальным ацалелым узорам позняй англасаксонскага тонкай разьбы па дрэве.

• 
  Задняя панэль Куфара Фрэнкса; Ціт бярэ Ерусалім.
• 
  Панэль вокладкі(?) кнігі, VIII ст.
• 
  «Хрышчэнне Хрыста», Вінчэстэрскі стыль
• 
  Англасаксонскі крыж-рэлікварый X стагоддзя.

Тэкстыльнае мастацтва

Уцёкі англійскай арміі, апошняя ацалелая сцэна з дывана з Баё.

Тэкстыльнае мастацтва вышыўкі і габелену, Opus Anglicanum, мабыць, было тым, чым англасаксонская Англія была вядомая па ўсёй Еўропе на канец перыяду, але з іх ацалела толькі жменька, напэўна, збольшага таму, што англасаксонцы мелі любоў да выкарыстання нітак каштоўнага металу, што дазваляла пускаць такія прадметы на ўтыль.

Габелен з Баё, вышыты воўнай па ільняной тканіне і паказвае гісторыю нармандскага заваявання Англіі, — гэта, безумоўна, самы вядомы англасаксонскі твор мастацтва; хоць створаны пасля заваявання, ён сапраўды быў створаны ў Англіі і ў англасаксонскай традыцыі, цяпер ужо прынятай і французскімі гісторыкамі мастацтва. Такія габелены ўпрыгожвалі храмы і багатыя дамы ў Англіі, хоць з памерам 0,5 м Х 68,38 м (і, мабыць, няпоўны), габелен з Баё, відаць, быў надзвычай вялікім. Вышытыя толькі фігуры і арнаменты, а фон пакінуты белым.

Усе віды тэкстыльнага мастацтва рабіліся жанчынамі, манашкамі і міранкамі, але сюжэты многіх з іх, напэўна, былі распрацаваны мастакамі іншых сродкаў. У англасаксонскай Англіі быў даступны візантыйскі шоўк, хоць ён быў дарагі; некалькі ўзораў былі знойдзеныя ў пахаваннях і рэлікварыях. Напэўна, як і ў больш познім убранні, гэты шоўк змешвалі з лакальна вышытымі рамкамі і панэлямі. Верагодна пры большай колькасці ацалелых англасаксонскіх узораў, візантыйскі ўплыў быў бы відавочным.

Найбольш высока шанаваныя вышыўкі былі вельмі выдатнымі, цалкам выкананымі па шоўку залатой і срэбнай ніткай, а часам з нашытымі каштоўнымі камянямі рознага роду. Яны выкарыстоўваліся для адзення, алтарнай тканіны і іншых царкоўных патрэб, і ў падобных ролях у дамах эліты. Ацалелі толькі некалькі штук, у тым ліку тры ўзоры ў Дарэме, якія былі змешчаны ў саркафаг Святога Кутберта, верагодна, у 930-я, калі былі падораны каралём Этельстанам; яны былі, аднак, зробленыя ў Вінчэсцеры паміж 909 і 916 гадамі. Гэта творы «ўзрушаючага бляску і якасці», па словах Уілсана, у тым ліку і фігуры святых, і з’яўляюцца важнымі папярэднімі прыкладамі вінчэстэрскага стылю, хоць паходжанне іх стылю з’яўляецца загадкай; яны бліжэй да фрагмента фрэскі з Вінчэстэра, згаданага вышэй, і з’яўляецца раннім прыкладам арнаменту акант. Найбольш ранняя ацалелая група, якая цяпер мае іншае размяшчэнне і з якой каштоўная металічная нітка пераважна выцягнутая, складаецца з некалькіх акантовак або абшлагоў царкоўнага адзення; на іх ушыты жэмчуг і шкляныя пацеры, вышытыя розныя тыпы скруткаў і звярынага арнаменту. Яны, верагодна, датуюцца IX стагоддзем і цяпер захоўваюцца ў царкве Маасейка ў Бельгіі. Іншым стылем тэкстылю было ўбранне на мініяцюрным партрэце Святога Этэльвольда ў яго «Кнізе дабраславенняў» (гл. вышэй), дзе відаць нешта, што здаецца акантам у форме вялікай «кветкі» (тэрмін, які выкарыстоўваецца ў некалькіх запісах), што ахоплівае спіну і плечы ўладальніка адзення. У іншых пісьмовых крыніцах згадваюцца і іншыя маштабныя кампазіцыі.

Іншыя матэрыялы

Кіпцюровы кубак, зроблены са шкла

Англасаксонскія шкляныя вырабы большай часткай мелі простыя формы, прадметы заўсёды былі аднаго колеру (празрысты, зялёны або карычневы), але захаваўся і шэраг фантазійных кіпцюровых кубкаў, упрыгожаных буйнымі формамі «кіпцюроў», у асноўным разбітыя; гэтыя формы сустракаюцца таксама ў кантынентальнай Паўночнай Еўропе. Больш яркімі былі каралі, распаўсюджаныя ў больш ранніх жаночых пахаваннях, і некаторыя царкоўныя вітражы, а на некалькіх раскопках у манастырах былі выяўленыя доказы вытворчасці шкла. Вытворчасць шклянога посуду і пацерак, напэўна, хоць на значна больш нізкім узроўні, працягвалася ад рамана-брытанскай традыцыі, але Беда напісаў, што Бенедыкт Біскап прывёз шкляроў з Галіі для вытворчасці вітражоў у яго абацтве Манквермут-Джараў. Незразумела, колькі англасаксонскага шкла было прывазным, але пруты каляровага шкла мілефіёры амаль напэўна былі; адзін з іх быў знойдзены ў кашальку ў Сатан-Ху. Магчыма, што паўторнае выкарыстанне старажытнарымскага шкла дапамагала пазбегнуць неабходнасці імпарту неапрацаванага шкла; доказы вытворчасці апошняга даволі слабыя. Шкло часам выкарыстоўвалася як заменнік граната ў ювелірных вырабах, напрыклад, у некаторых вырабах з Сатан-Ху. Эмаль таксама выкарыстоўвалі, найбольш вядомы выраб — Каштоўнасць Альфрэда, дзе выява знаходзіцца пад разьбяным горным крышталем; абодва матэрыялы вельмі рэдкія ў ацалелых англасаксонскіх працах.

Унікальны дэкараваны скураны абклад невялікага нартумбрыйскага Кутбертава Евангелля, самы стары заходні пераплёт, які захаваўся ў нязменным выглядзе і можа быць датаваны 698 годам ці незадоўга да гэтага. На ім відаць заглыбленыя лініі, некалькі колераў і рэльеф, створаны шнуром і ляўкасам або кавалкамі скуры. Вялікія прэстыжныя рукапісы мелі абклады з каштоўных металаў, пра некаторыя з якіх ёсць згадка, але, напэўна, існавала шмат аздобленай скураной галантарэі для свецкіх сумак, кашалькоў, рамянёў і іншага, аб якіх сучаснікі не пакінулі звестак, і таму ў дачыненні да іх існуе прабел у нашых ведах ранняга сярэднявечча па ўсёй Еўропе.

Пасля нарманскага заваявання

Верхні абклад Кутбертава Евангелля, 690-я; арыгінальны абклад з чырвонай казінай скуры з’яўляецца найбольш раннім ацалелым узорам заходняга пераплёту

Параўнальна мала прадметаў мастацтва ацалела ад астатняга стагоддзя пасля 1066 года (або хоць бы ўпэўнена датавалася гэтым перыядам). Мастацтва Нармандыі яшчэ да заваявання знаходзілася пад моцным англасаксонскім уплывам, але той перыяд быў часам масіраванага рабавання храмаў малым новым кіруючым класам, які ўжо практычна цалкам выцесніў старыя англасаксонскія эліты. Пры такіх абставінах стваралася мала новага значнага мастацтва, але калі гэта здаралася, стыль часта паказваў павольнае развіццё англасаксонскага стылю ў раманскі. Датаванне мноства асобных аб’ектаў змянялася ў адзін ці іншы бок ад даты нармандскага заваявання, асабліва для скульптуры, у тым ліку з косці. Напрыклад, шэраг аб’ектаў быў аднесены адначасова да каталога выстаўкі «Залаты век англасаксонскага мастацтва» і «Англійскае раманскае мастацтва: 1066—1200», нягледзячы на тое, што абодва каталогі былі апублікаваныя ў 1984 годзе. Гэта, у прыватнасці, тычылася трохвугольнай апоры з анёламі, фрагмента каменнага рэльефу «Сігурд» (гл. вышэй), абодва з Вінчэстэра, і «пенала» са слановай косці і «Хрышчэння» (гл. фота вышэй), абодва — у Брытанскім музеі.

Энергія, любоў да складаных пераплеценых арнаментаў і адмова цалкам паважаць узважаныя класічныя фарматы, якія дэманстравалі і астраўны, і вінчэстэрскі стыль ўжо на той час паўплывалі на кантынентальныя стылі (гл. вышэй), дзе яны давалі альтэрнатыву цяжкай манументальнасці Атонскага мастацтва, што прысутнічала нават у дробных прадметах. Гэтая звычка была важным кампанентам у раманскім і гатычным стылях, дзе формы англасаксонскіх вынаходак, такіх як ініцыялы з упісанымі малюнкамі і віньеткамі, сталі больш важнымі, чым яны калі-небудзь былі ў самім англасаксонскім мастацтве, а творы, такія як Глостэрскі падсвечнік (каля 1110) паказваюць гэты запазычанні ў іншых сродках.

Англасаксонскія іканаграфічныя інавацыі ўключаюць у сябе жывёл Вуснаў пекла; «Узнясенне Хрыста», паказанае толькі як пара ног, якія знікаюць у верхняй часткі выявы; рагатага Майсея; Св. Іаана Багаслова, які стаіць ля падножжа крыжа і піша; і Бога-Айца, які творыць свет цыркулем. Усе яны былі пазней выкарыстаны ў Еўропе. Найбольш ранні дэталёвы малюнак «Страшнага Суда» на Захадзе таксама знойдзены у англасаксонскай працы са слановай косці, а пазнейшыя англа-саксонскія Евангеллі, верагодна, самы ранні прыклад выявы Марыі Магдаліны ля падножжа крыжа ў «Распяцці».

Літаратура

• Bailey, Richard N. (2002). "Scandinavian Myth on Viking-period Stone Sculpture in England". In Barnes, Geraldine; Ross, Margaret Clunies (рэд-ры). Old Norse Myths, Literature, and Society (PDF). Sydney: University of Sydney. pp. 15–23. ISBN 1-86487-316-7. Архівавана з арыгінала (PDF) 14 верасня 2009. Праверана 30 сакавіка 2018. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |ISBN= і |isbn= specified (даведка)
• «Dodwell (1982)»: Dodwell, C. R., Anglo-Saxon Art, A New Perspective, 1982, Manchester UP, ISBN 0-7190-0926-X
• «Dodwell (1993)»: Dodwell, C. R., The Pictorial arts of the West, 800—1200, 1993, Yale UP, ISBN 0-300-06493-4
• «Golden Age»: Backhouse, Janet, Turner, D. H., and Webster, Leslie, eds.; The Golden Age of Anglo-Saxon Art, 966—1066, 1984, British Museum Publications Ltd, ISBN 0-7141-0532-5
• Henderson, George. Early Medieval, 1972, rev. 1977, Penguin.
• «History»: Historia Ecclesie Abbendonensis: The History of the Church of Abingdon, Translated by John Hudson, Oxford University Press, 2002 г., ISBN 0-19-929937-4
• Nordenfalk, Carl. Celtic and Anglo-Saxon Painting: Book illumination in the British Isles 600—800. Chatto & Windus, London (New York: George Braziller), 1977.
• Schiller, Gertrud, Iconography of Christian Art, Vol. II, 1972 (English trans from German), Lund Humphries, Лондан, ISBN 0853313245
• Wilson, David M.; Anglo-Saxon: Art From The Seventh Century To The Norman Conquest, Thames & Hudson (US edn. Overlook Press), 1984.
• Zarnecki, George and others; English Раманскі Art, 1066—1200, 1984, Arts Council of Great Britain, ISBN 0-7287-0386-6
• Brown, Michelle, The Lindisfarne Gospels and the Early Medieval World (2010)
• Webster, Leslie, Anglo-Saxon Art, 2012, British Museum Press, ISBN 9780714128092
• Karkov, Catherine E., The Art of Anglo-Saxon England, 2011, Boydell Press, ISBN 1843836289, ISBN 9781843836285
• Coatsworth, Elizabeth; Pinder, Michael, The Art of the Anglo-Saxon Goldsmith; Fine Metalwork in Anglo-Saxon England: its Practice and Practitioners, 2002, Boydell Press
• Holcomb, M. (2009). Pen and Parchment : Drawing in the Middle Ages. New York: The Metropolitan Museum of Art. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |author= і |last= specified (даведка)

Спасылкі

• Corpus of Anglo-Saxon Stone Sculpture hosted by Durham University
• An Introduction to Anglo-Saxon Manuscripts -seminar online Архівавана 31 сакавіка 2007.