Хвоя звычайная

	Хвоя звычайная
	; Агульны выгляд расліны, Польшча
Навуковая класіфікацыя
Дамен:	Эўкарыёты
Царства:	Расліны
Аддзел:	Хвойныя
Клас:	Хвойныя
Парадак:	Хвоі
Сямейства:	Хваёвыя
Род:	Хвоя
Від:	Хвоя звычайная
Міжнародная навуковая назва
	Pinus sylvestris L., 1753
Арэал
Ахоўны статус
	Выклікаюць найменшыя асцярогі; IUCN 2.3 Least Concern : / 42418
ITIS	183389
NCBI	3349
EOL	1059929
GRIN	t:28552
IPNI	263353-1
TPL	kew-2562297

Хвоя звычайная^[1]^[2], або Сасна звычайная (Pinus sylvestris) — вечназялёнае дрэва роду хвоя сямейства хваёвых. У натуральных умовах расце ў Еўропе і Азіі.

Назва

Хвоя звычайная, хвоя^[3]^[4], сасна^[5], хвалка^[6]^[7], асохарніца, барына^[8].

Апісанне

Хвоя звычайная. Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Шышкі

Парастак з шышкамі рознага ўзросту.

Паштовая марка Беларусі, 2004

Дрэва вышынёй 25-40 м і дыяметрам ствала 0,5-1,2 м. Самыя высокія дрэвы (да 45-50 м), растуць на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора^[9].

Ствол прамы. Крона высока паднятая конусападобная, а затым круглявая, шырокая, з гарызантальна размешчанымі ў мутоўках галінамі.

Выгін ствала можа паўстаць пры пашкоджанні парасткаў матыльком сямейства Ліставёрткі (Tortricidae), відам Rhyacionia buoliana^[10].

Кара ў ніжняй частцы ствала тоўстая, лускаватая, шэра-карычневая, з глыбокімі расколінамі. Лускавінкі кары ўтвараюць пласціны няправільнай формы. У верхняй частцы ствала і на галінах кара тонкая, у выглядзе шматкоў (лушчыцца), памяранцава-чырвоная.

Галінкаванне кальчаковае. Парасткі спачатку зялёныя, затым да канца першага лета становяцца шэра-светла-карычневымі.

Пупышкі яйкападобна-конусападобныя, памяранцава-карычневыя, пакрытыя белай смалой часцей тонкім, радзей больш тоўстым пластом.

Шышкі з дзеравяністымі насеннымі лусачкамі, выспяваюць на другі год пасля цвіцення.

Хваінкі размешчаны па дзве ў пучку, (2,5-) 4-6 (-9) см даўжынёй, 1,5-2 мм таўшчынёй, шэра-небудзь шэра-зялёныя, як правіла, злёгку выгнутыя, краю дробназубчатыя, жывуць 2-6 (-9) гадоў (у Сярэдняй Расіі 2-3 гады^[11]).

Верхні бок хваінак выпуклы, ніжні з жалабкамі, шчыльны, з добра прыкметнымі блакітна-белымі лініямі. У маладых дрэў хваінкі даўжэй (5-9 см), у старых карацей (2,5-5).

Мужчынскія шышкі 8-12 мм, жоўтыя ці ружовыя. Жаночыя шышкі (2,5 -) 3-6 (-7,5) см даўжынёй, конусападобныя, сіметрычныя або амаль сіметрычныя, адзіночныя або па 2-3 шт., Пры паспяванні матавыя ад шэра-светла-карычневага да шэра-зялёнага; спеюць у лістападзе-снежні, праз 20 месяцаў пасля апылення; адкрываюцца з лютага па красавік і неўзабаве ападаюць. Лускавінкі шышак амаль рамбічныя, плоскія або слабавыпуклыя з невялікім пупком, рэдка кручкаватыя, з завостранай верхавінай. Насенне чорнае, 4-5 мм, з 12-20 мм перапончатыя крыльцам.

Арэал і экалогія

Светлалюбнае, хуткарослае дрэва, непатрабавальнае да глебы і вільгаці. Добра аднаўляецца на лесасеках і пажарышчах, як асноўны лесаўтваральнік шырока выкарыстоўваецца ў лесакультурнай практыцы ва ўсіх кліматычных зонах. На поўначы арэала падымаецца на вышыню да 1 000 м над узроўнем мора, на поўдні да 1 200-2 500 м над узроўнем мора.

Шырокараспаўсюджанае дрэва Еўразіі, пачынаючы з Іспаніі і Вялікабрытаніі і далей на ўсход да басейна ракі Алдан і сярэдняй плыні Амура ва Усходняй Сібіры. На поўначы хвоя звычайная расце аж да Лапландыі, на поўдні сустракаецца ў Манголіі і Кітаі. Утварае чыстыя насаджэнні і расце разам з елкай, бярозай, асінай, дубам, малапатрабавальная да глебава-грунтавых ўмоў, займае часта непрыдатныя для іншых відаў плошчы: пяскі, балоты. На захадзе Кольскага паўвострава хвоя ўтварае мяжу лесу з тундрай.

На Беларусі хвоя звычайная — самая распаўсюджаная дрэўная парода^[12]. Утварае хваёвыя лясы, на якія прыходзіцца большая частка лясной плошчы краіны. Умовы росту — ад сухіх пясчаных выдмаў (дзюн) да верхавых балот. Найбольшыя масівы на Нарачана-Вілейскай, Верхнянёманскай, Полацкай, Палескай нізінах і Цэнтральнабярэзінскай раўніне.

Разнавіднасці

Хвоя Каралева, Хойніцкі лясгас, Беларусь

У розных частках арэала навукоўцамі паказаныя разнавіднасці хвоі звычайнай, а таксама марфалагічныя і экалагічныя формы — экатыпы, якія бываюць характэрныя для пэўных раёнаў росту.

У цяперашні час навукоўцамі разглядалася 3 сапраўдных падвіды хвоі звычайнай:

Pinus sylvestris var. hamata Steven — расце на Балканскім паўвостраве, у паўночнай Турцыі і Закаўказзі, на вышыні 500-2 600 м над узроўнем мора.
Pinus sylvestris var. lapponica — расце ў Нарвегіі, Швецыі, Фінляндыі і прылеглых тэрыторыях Расіі паўночней 65° паўночнай шыраты (поўнач Карэліі і Мурманская вобласць). На Салавецкіх астравах у Белым моры яе рост складае да 30 м^[13]. Ігліца больш кароткая і цвёрдая. Насенне жаўтлява-карычневае. Нярэдка ўтварае хмызняковую форму, якая сцелецца^[14].
Pinus sylvestris var. mongolica Litv. — расце ў Манголіі, паўночна-заходнім Кітаі і паўднёвай Сібіры, на вышыні 300-2 000 м над узроўнем мора. Займае вялікія тэрыторыі ў Забайкаллі, у іншых месцах аддае перавагу сухім і пясчаным глебам. У запаведніку Сахонда ў Забайкаллі расце дрэва вышынёй 42 м.^[13]

Экатыпы

У сувязі з шырокім арэалам хвоя звычайная распасціраецца ў раёнах, якія значна адрозніваюцца экалагічна. Дадзены від характарызуецца вельмі значнай разнастайнасцю. Эколагі выдзяляюць да 30 экатыпаў. Напрыклад, у басейне ракі Ангара расце Ангарская хвоя — экатып хвоі звычайнай.

Фарміраванне ў натуральных умовах адметных экатыпаў спрыяла з’яўленню вялікай колькасці навуковых назваў-сінонімаў віду, якія ў цяперашні час маюць статус nom. illeg. або nom. inval. і не выкарыстоўваюцца ў сістэматыцы.

Сінонімы^[15]:

Pinus binatofolio Gilib.
Pinus borealis Salisb.
Pinus cretacea Kalen.
Pinus ericetorum Thore
Pinus erzeroomica Calvert ex Gordon
Pinus fominii Kondr.
Pinus frieseana Wich.
Pinus genevensis Carrière
Pinus genovensis Garsault
Pinus hagenaviensis K.Koch
Pinus krylovii Serg. & Kondr.
Pinus lapponica (Hartm.) Mayr
Pinus montana Hoffm.
Pinus mughus Jacq.
Pinus resinosa Savi
Pinus rigensis Loudon
Pinus rubra Mill.
Pinus tartarica Mill.

Асаблівасці біялогіі

У сасны ў жыццёвым цыкле заканамерна чаргуюцца два пакаленні: спарафіт і гаметафіт. Споры сасны адрозніваюцца па велічыні і ўласцівасцях. Дробныя споры называюцца мікраспорамі, з іх утвараецца мужчынскі гаметафіт. Буйныя споры — гэта мегаспоры, з якіх развіваюцца жаночыя гаметафіты.

Мужчынскія зеленавата-жоўтыя шышкі групамі размяшчаюцца каля асновы маладых парасткаў. Да восі кожнай шышкі прымацаваны плевачныя лісцікі, на якіх размешчаны па два пыльнікі. У іх утвараецца вялікая колькасць мікраспор. Тут жа, унутры пыльніка, мікраспоры развіваюцца і ўтвараюць мужчынскія гаметафіты — пылковыя зярняты, сукупнасць якіх утварае мікраскапічна дробны пылок. Ён складаецца з некалькіх клетак, у ім няма антэрыдыяў.

Жаночыя шышкі чырванаватага колеру размяшчаюцца па адной, радзей па 2—3 паблізу верхавіны маладога парастка. На восі жаночай шышкі знаходзяцца дравяністыя лускавінкі двух тыпаў. У аснове больш буйных лускавінак размяшчаюцца па два семязачаткі. Звонку семязачатак ахаваны покрывам. У семязачатку ўтвараюцца чатыры мегаспоры. Тры з іх адміраюць, а чацвёртая дае шматклетачны жаночы гаметафіт — першасны эндасперм. У яго клетках назапашваюцца пажыўныя рэчывы. У эндасперме ўтвараюцца два архегоніі, у кожным з якіх знаходзіцца па адной яйцаклетцы.

Утварэнню насення ў сасны папярэднічаюць апыленне і апладненне. Позняй вясной вялікая колькасць пылку высыпаецца з пыльнікаў і разносіцца ветрам. Частка пылковых зярнят трапляе на семязачаткі. Пасля апылення пачынаецца працэс апладнення. Пылок не адразу прарастае. У сасны паміж апыленнем і апладненнем яйцаклеткі праходзіць каля года. Потым пылок пачынае прарастаць і ў яго ўтвараецца доўгая пылковая трубка. Яна расце ў напрамку да архегонія. У ёй ўтвараюцца мужчынскія гаметы — сперміі. Яны не маюць жгуцікаў і не могуць рухацца самастойна. Для палавога працэсу сасне не патрэбна вада, а два сперміі паступова перамяшча- юцца да яйцаклеткі па пылковай трубцы. Кончык пылковай трубкі, якая дарасла да яйцаклеткі, разрываецца і вызваляе сперміі. Адзін са сперміяў пры гэтым зліваецца з яйцаклеткай, у выніку чаго ўтвараецца зігота. Другі спермій гіне. Гіне і другая, неаплодненая, яйцаклетка.

Зігота дзеліцца і ўтварае зародак — зачатак новага спарафіта сасны. Эндасперм таксама моцна разрастаецца, і ў ім назапашваюцца пажыўныя рэчывы, неабходныя для развіцця зародка. Адначасова з развіццём зародка адбываецца ператварэнне покрыва семязачатка ў лупіну семені. Так увесь семязачатак ператвараецца ў семя. У сасны гэтыя працэсы працягваюцца паўтара года.

На трэці год, пасля выспявання насення, лускавінкі жаночай шышкі разыходзяцца і насенне высыпаецца. Кожнае семя мае празрыстае крыльца — прыстасаванне для пераносу ветрам. Трапіўшы ў спрыяльныя ўмовы, насенне прарастае і дае пачатак новай расліне спарафіта. Такім чынам завяршаецца жыццёвы цыкл сасны.

Выкарыстанне чалавекам

Выкарыстанне драўніны

Драўніна хвоі звычайнай шырока выкарыстоўваецца ў сталярных і плотніцкіх працах, для вырабу шпону, фанеры.

Карані, незвычайна гнуткія ў свежым стане, становяцца моцнымі і пругкімі пры высыханні; з іх вырабляюць рознае плеценае начынне, напрыклад, плецены посуд^[11].


Кара дарослага дрэва ў ніжняй частцы ствала. Папярочны спілаване ствала.

Сыравіна для хімічнай прамысловасці

Хвоя з’яўляецца крыніцай мноства каштоўных рэчываў і сумесяў, шырока выкарыстоўваюцца чалавекам.

Смала, якая здабываецца пры падсочцы з найстаражытных часоў, з’яўляецца каштоўнай сыравінай для хімічнай прамысловасці. З яе атрымліваюць два асноўных прадукту: каніфоль і шкіпінар. Гэтыя прадукты могуць быць падвергнуты больш глыбокай перапрацоўцы, з мэтай атрымання растваральнікаў, араматызатараў, клеючых рэчываў, люстраў і іншых прадуктаў.

З ігліцы, маладых парасткаў і шышак атрымліваюць эфірнае масла — хваёвы алей^[16], або эфірны алей хвоі. Хваёвы алей можа прымяняцца ў службовых і жылых памяшканнях, бальнічных палатах, дзіцячых садках, школах, у саунах для араматызацыі паветра.

Зноскі

↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 98. — 160 с. — 2 350 экз.
↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с.
↑ Анненков Н. (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
↑ З. Верас, Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік, Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра. Вільня, Субач 2, 1924
↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
↑ Рытов М. В. (руск.) (бел. Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918
↑ Edited by Christopher J. Earle.. Pinus sylvestris (англ.). The Gymnosperm Database (Last Modified 2012-11-23). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2013. Праверана 13 студзеня 2013.
↑ Мир животных.ру: Побеговьюн зимующий.
↑ ^а ^б Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 45. Pinus sylvestris L. — Сосна обыкновенная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 120. — ISBN 8-87317-091-6.
↑ Сосна обыкновенная // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 70-73. — 592 с. — 120 000 экз.
↑ ^а ^б The Gymnosperm Database
↑ Лантратова А. С. Деревья и кустарники Карелии: Определитель. — Петрозаводск: Карелия. 1991. — С. 74. — ISBN 5-7545-0369-5
↑ Гл. The Plant List у картцы
↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 568. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (Т. 16).

Літаратура

Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / В. М. Ціхаміраў [і інш.]; пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мн.: Нар. асвета, 2010. — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9
Гроздова Н. Б., Некрасов В. И., Глоба-Михайленко Д. А. Деревья, кустарники и лианы. — М.: Лесная пром., 1986.
Forrest, G. I. 1980. Genotypic variation among native Scots Pine populations in Scotland based on monoterpene analysis. Forestry 53: 101—128.

[Киселевский-1] Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 98. — 160 с. — 2 350 экз.

[Інбелкульт-2] Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с.

[3] Анненков Н. (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878

[4] Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927

[5] Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927

[Верас-6] З. Верас, Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік, Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра. Вільня, Субач 2, 1924

[7] Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921

[8] Рытов М. В. (руск.) (бел. Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918

[Gymnosperm-9] Edited by Christopher J. Earle.. Pinus sylvestris (англ.). The Gymnosperm Database (Last Modified 2012-11-23). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2013. Праверана 13 студзеня 2013.

[10] Мир животных.ру: Побеговьюн зимующий.

[ІВРСР-11] а ^б Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 45. Pinus sylvestris L. — Сосна обыкновенная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 120. — ISBN 8-87317-091-6.

[ЛР-12] Сосна обыкновенная // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 70-73. — 592 с. — 120 000 экз.

[The_Gymnosperm_Database-13] а ^б The Gymnosperm Database

[14] Лантратова А. С. Деревья и кустарники Карелии: Определитель. — Петрозаводск: Карелия. 1991. — С. 74. — ISBN 5-7545-0369-5

[15] Гл. The Plant List у картцы

[belen-16] Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 568. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (Т. 16).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]