Касцёл Ісуса і Святога Казіміра і калегіум езуітаў (Брэст)

Касцёл Ісуса і Святога Крыжа і калегіум езуітаў — культавы комплекс каталіцкага ордэна езуітаў, які дзейнічаў у Берасці з 1620-х гадоў да канца XVIII стагоддзя. Знаходзіўся ў цэнтры Старога горада, на рагу Рынка і вуліцы Кавальскай. Помнік архітэктуры віленскага барока. Пры будаўніцтве Брэсцкай крэпасці будынак калегіума быў прыстасаваны пад канцылярыю каменданта і ваенную казарму; касцёл зруйнаваны ў 1840-я гг., захаваліся падмуркі.

Славутасць
Касцёл Ісуса і Святога Казіміра і калегіум езуітаў
Касцёл Ісуса і Святога Казіміра і калегіум езуітаў
52°04′56″ пн. ш. 23°39′23″ у. д.
Краіна	Беларусь
Месцазнаходжанне	Брэст
Ордэнская прыналежнасць	езуіты
Архітэктар	Адам Дэламарс[d]
Дата заснавання	1620
Будаўніцтва	1653—1659 гады
Стан	Знішчаны

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Езуіты з’явіліся ў горадзе ў 1615 г. (па іншых звестках у 1609) па запрашэнні луцкага біскупа Паўла Валуцкага, у горадзе існавала іх місія. Езуіты пачалі актыўную прапаганду ідэй каталіцтва на заходніх землях Беларусі, асабліва на Палессі. У 1618 годзе пры падтрымцы Л. І. Сапегі, які выдзеліў на заснаванне калегіума маёнтак Дзераўная з вёскамі Мальткі і Менявеж (Берасцейскі павет), езуітаў паўторна запрасіў у Берасце біскуп Андрэй Ліпскі.

У 1619—1633 гадах існавала езуіцкая рэзідэнцыя. Спачатку ў 1620 годзе заснавалі рэзідэнцыю ў падараваным берасцейскім ваяводам А. Валовічам фальварку Адамкава. У 1623 ці 1629 годзе суперыёр А. Макоўскі пабудаваў для берасцейскай рэзідэнцыі будынак, таксама была пабудавана капліца. Пры рэзідэнцыі існавала школа. Каля 1630 года працавала музычная бурса. У 1633 годзе рэзідэнцыя пераўтворана ў калегіум.

Выгляд цэнтра Берасця з бастыённымі ўмацаваннямі ў XVII ст. (фрагмент гравюры Э. Дальберга)
Умоўныя пазначэнні: A. Castellum — Замак; B. Templum Iesuilarum — Касцёл езуітаў; C. Templum Parochiale — Фарны касцёл; D. Templ. Graco-rum — Грэка-каталіцкая царква; E. Templ. Dominicanorum — Дамініканскі касцёл; F. Coenob. Bernhardinorum — Кляштар бернардзінцаў; G. Synagogux Iudcorum — Сінагога.

У фундацыі кляштара, надзяліўшы яго зямлёй, прымаў удзел віленскі ваявода Л. Сапега (1653), які купіў для езуітаў фальварак і в. Паніквы (цяпер Камянецкі раён).

Манументальны мураваны касцёл Ісуса і Св. Казіміра быў узведзены ў 1653—1659 гадах па фундацыі К. Л. Сапегі, які ахвяраваў кляштару 30 тыс. злотых на будаўніцтва мураваных касцёла і калегіума. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў у 1659 годзе касцёл спалены расійскімі войскамі.

Праект касцёла і калегіума, 1692 г.

3 1676 года пачала фарміравацца бібліятэка, першыя кнігі падараваў В. Лахоўскі. Прыблізна з таго ж года працавала аптэка. У 1683—1692 гадах касцёл адбудаваны па фундацыі Б. Сапегі як 3-нефавая базіліка з трансептам і 2-вежавым галоўным фасадам, які быў насычаны архітэктурнай пластыкай і завяршаўся трохвугольным франтонам з валютамі, інтэр’ер размаляваны ў 1692—1702, меліся 13 алтароў, арган. У 1669 годзе кароль Міхал Вішнявецкі перадаў езуітам в. Плоска з землямі ў Прылуках. Грунты вызваляліся ад усіх падаткаў за выключэннем агульных для Рэчы Паспалітай. У распараджэнні езуітаў быў цагельны завод, заснаваны для ўзвядзення езуіцкіх пабудоў, які ў 1713 годзе ўжо заняпаў.

Каля 1727 года побач з касцёлам пабудавана вежа-званіца. 3 пачатку 18 ст. да 1755 вялося будаўніцтва новага будынка для калегіума. У 1696—1760-я гг. пры калегіуме дзейнічаў школьны тэатр, мелася вялікая бібліятэка, у 1731 годзе значны кнігазбор у 300 тамоў падараваў Ян Фрыдэрык Сапега. У 1772—1773 навучальным годзе ў берасцейскім калегіуме было 28 выкладчыкаў. У XVII—XVIII стст. калегіуму належалі вёскі Ляскавічы, Машковічы, Паніквы, Слаўкі, Студзіловічы і інш. Езуіты набывалі новыя землі з вескамі, аддаючы грошы пад залог маенткаў. Праз некаторы час яны ператварыліся ў буйнога ліхвяра і арганізатара па эксплуатацыі промыслаў.

Пасля скасавання ордэна езуітаў у 1773 годзе будынкі перададзены базыльянам. Пасля 1773—1774 гг. касцёл быў адрэмантаваны зноў: зроблены новыя свінцовыя вітражы і дзевяць разных алтароў з пазалотай.

У калегіуме вучыліся вядомы беларускі мысліцель-атэіст Казімір Лышчынскі, знакаміты польскі пісьменнік і гісторык Юльян Урсын Нямцэвіч.

Пад уладай Расійскай імперыі

Падчас знаходжання з палком у Брэсце ў 1813 г. кляштар наведаў рускі пісьменнік Аляксандр Грыбаедаў (граў на аргане).

Пры будаўніцтве Брэсцкай крэпасці будынак калегіума быў прыстасаваны пад канцылярыю каменданта і ваенную казарму; касцёл зруйнаваны ў 1840-я гг., захаваліся падмуркі.

• 
  Копія М. Г. Жашкова карціны М. Залескага «Крэпасць Брэст-Літоўск у 1840 г.»
• 
  Праект перабудовы пад царкву Урадавага сінода Расійскай імперыі, 1833 г.
• 
  Праект перабудовы пад царкву Урадавага сінода Расійскай імперыі, 1834 г.
• 
  Праект перабудовы пад адміністрацыйны будынак, 1837 г.

Найноўшы час

У 1920-я гады ўлады міжваеннай Польскай Рэспублікі рэканструявалі будынак калегіума. Будынкі комплексу езуітаў выкарыстоўваліся да 1939 г. Пасля Другой сусветнай вайны ў 1945—1946 гадах разабраны для гаспадарчых патрэб ваеннага гарнізона. Падмуркі комплексу закансерваваны.

• Старыя здымкі
• 
  1915 г.
• 
  1925 г.
• 
  1926 г.
• 
  1930 г.
• 
  1936 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Архітэктура

Касцёл

План і галоўны фасад касцёла і калегіума езуітаў у Брэсце. Абмерныя чарцяжы 1833 г. На гэты час было знішчана ўсходняе крыло калегіума, разбураны дах і скляпенні галоўнага нефа, завяршэнні вежаў і франтона.

Берасцейскі езуіцкі касцёл пабудаваны пазней за касцёлы ў Вільні (XV — першая палова XVI ст.) і Горадні (1595—1618), але ён яскрава адлюстроўвае тэндэнцыю да «кампраміснай архітэктуры». Тагачасныя пабудовы ў Вялікім Княстве Літоўскім, захоўваючы асноўныя традыцыйныя прыёмы каталіцкай архітэктуры, перанімалі традыцыйныя формы і пластыку уніяцкіх, каталіцкіх і праваслаўных сакральных забудоў. Берасцейскі ансамбль езуіцкага комплексу адлюстроўвае гэтую тэндэнцыю.

План касцёла, каля 1788 г.

Касцёл з’яўляўся творам архітэктуры барока. Меў класічную для «езуіцкага» барока архітэктоніку і быў вырашаны 3-нефавай 2-вежавай крыжова-купальнай базілікай з выразным трансептам і паўкруглай развітой апсідай, схаванай звонку дзвюма сіметрычнымі сакрысціямі; над сяродкрыжжам узвышаўся купал. У «Інвентары люстрацыйным брэсцкай калегіі» за 1773—1774 гг. паведамляецца, што «касцёл мураваны, у даўжыню каля 70 крокаў у сабе мае, на філярах і аркадах, з дахам пад гонтай, патрабуе рэпарацыі… купал мае адзін дужы, драўляны на самай сярэдзіне касцёла з сігнатуркай, белай бляхай пакрыты».

Насычанай архітэктурнай пластыкай вылучаўся галоўны фасад, аздоблены карынфскім ордарам і завершаны высокім 2-ярусным шчытом з бакавымі валютамі, які быў упрыгожаны дэкаратыўнымі гірляндамі на фрызе. Фасад уяўляў сабою аб’ёмную пласціну, шырыня (глыбіня) якой абумоўлівалася параметрамі чацверыковых вежаў з вітымі ўсходамі ўнутры, што часткова выступалі за межы базілікі. Увядзенне ў структуру фасада невялікіх чацверыковых вежаў (усяго адзін ярус над бакавымі нефамі) рабіла рытм вертыкальных і гарызантальных чляненняў больш энергічным, вытанчаным, надавала дадатковую экспрэсію валютам атыкавага франтона, вытрыманага ў стылістыцы ранняга барока з уплывам італьянскага. На адной з вежаў размяшчаўся гадзіннік, на другой — звон «сярэдні».

Вежа-званіца

Абмеры званіцы, 1838 г.

З паўднёва-заходняга боку касцёла і з усходняга боку гарадскога рынку пабудавана (1692—1750) вялікая вежа-званіца, якая надала яшчэ большую прасторавую разгорнутасць фасаду, верхні чацверык яе быў крыху большы за суседнюю фасадную вежу і змяшчаў звон «вялікі». Над званіцай была ўстаноўлена вялікая статуя Святога Юзафа. Пластычная аздоба вежы-званіцы мела ідэнтычны характар з дэкорам уваходнага рызаліта двухпавярховага калегіума.

Інтэр’ер

Інтэр’ер размаляваны ў 1692—1702 гадах іспанскім архітэктарам Адамам Казімірам Дэламарсам-старым. У афармленні касцёла ўдзельнічалі польскі дэкаратар І. Барч, які служыў пры калегіуме ў 1725—1728 гг., а потым афармляў Віленскі езуіцкі калегіум. Над паўднёвай сакрысціяй размяшчаліся эмпоры («хорак з вокнамі»), з другога боку ад вімы прэзбітэрыя — «ізба з комінам і печам зялёным, а наверсе скарбец».

Інтэр’ер меў алтарны ансамбль (13 алтароў), амбон, арган, спавядальні высокамастацкага выканання; пад 6удынкам мелася крыпта з ганаровымі пахаваннямі. Так берасцейская шляхцянка Марыяна Грушэўская-Яльцова, якая падарыла ў 1689 годзе езуіцкаму калегіуму вёску Машковічы, у сваім тастаменце дае запавет пахаваць яе каля свайго сына ў грабніцы езуіцкага касцёла. У самім касцёле былі сямейныя магільныя склепы — у 1767 г. у капліцы Св. Фларыяна быў пахаваны дзед Юліяна Нямцэвіча.

У 1773—1774 гг. былі зроблены новыя свінцовыя вітражы і дзевяць разных алтароў з пазалотай.

Калегіум

2-павярховы корпус калегіума паўтараў лінію вуліцы Кавальскай і быў далучаны на паўночнага фасада касцёла, ствараючы з ім адзіны мастацкі ансамбль. Першы паверх калегіума меў уваход з Кавальскай вуліцы, праз яго можна было трапіць у аптэку. Школьныя памяшканні мелі асобны ўваход, аздоблены рызалітам, дэкарыраваным у стылі позняга барока. У корпусе знаходзіліся аптэка, трапезная, студэнцкі парлаторыум, 6 вучэбных класаў плошчай прыблізна 24—25 кв. метраў, пакоі рэктара і прарэктара (рэктар калегіума ў гэты час Марцін Ракоўскі), бібліятэка (чытальная зала, сховішча і працоўны пакой), пакоі прафесараў. Супрацьлеглы ад касцёла бок калегіума завяршаўся перпендыкулярным крылом тэатра. Планіровачнае рашэнне калегіума не было кампазіцыйна закрытым. Прадугледжвалася магчымае пазнейшае далучэнне набытых пабудоў і тэрыторый.

Планіроўка зямельнага ўчастка езуіцкага калегіума мела функцыянальнае заніраванне і была падпарадкавана існуючай гарадской забудове. Тэрыторыя калегіума была абнесена сцяной і падзелена на гаспадарчы двор (уключаў кухню, свірны, бровар, стайню і інш.), невялікі аптэчны агарод для забеспячэння фармакалагічных патрэб аптэкі і 2 сады. Езуіцкі сад меў рэгулярную планіроўку з традыцыйнымі для 17—18 ст. алеямі, фантанам і альтанкамі. Кветкавую кампазіцыю саду забяспечваў спецыяльны кветкавы сад, размешчаны за апсідальнай часткай касцёла.

Літаратура

• Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; фатограф А. Л. Дыбоўскі. — 2-е выд. — Мн.: БелЭн, 2008. — С. Касцёл Ісуса і Святога Крыжа і калегіум езуітаў. — 488 с. — ISBN 978-985-11-0395-5.
• Берасцейскі езуіцкі калегіум // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
• Брэсцкі езуіцкі калегіум // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 537 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0.

Спасылкі

• Касцёл Ісуса і Святога Казіміра і калегіум езуітаў (Брэст) на сайце Radzima.org