Вікіпедыя

Гогаль звычайны

(Пасля перасылкі з Bucephala clangula)

Го́галь, народн.: вогаль, вогаліца, гагаліца[1] (Bucephala clangula) — вадаплаўная птушка сямейства качыных, нырковая качка сярэдняй велічыні з вялікай круглявай галавой, кароткай дзюбай і кантрасным чорна-белым апярэннем. Распаўсюджаная ў зоне лясоў паўночнага паўшар'я — як у Еўразіі, так і ў Амерыцы. Гняздуецца ў дуплах дрэў па берагах лясных вадаёмаў, у сезон размнажэння трымаецца ў цяністых бухтах. Зімуе на марскіх узбярэжжах і буйных прэснаводных вадаёмах — рэках, азёрах і вадасховішчах. Усюды нешматлікая, але месцамі звычайная птушка.

Гогаль звычайны
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Bucephala clangula Linnaeus, 1758

Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  175141
NCBI  107022
FW  83459

У адрозненне ад многіх іншых качак, у гнездавы перыяд буйныя зграі ўтварае вельмі рэдка (выключэнне — навалы на перыяд лінькі), аднак часам сустракаецца невялікімі разрозненымі групамі. Гняздуецца ў дуплах па берагах лясных азёр, 5-13 ў кладцы яек з зеленаватым адценнем. Сілкуецца пераважна воднымі бесхрыбтовымі.

Апісанне правіць

Знешні выгляд правіць

 
Саміца
 
Паштовая марка Беларусі

Прысадзістая качка з вялікай галавой і даволі кароткай шыяй. Даўжыня 42-50 см, размах крылаў 65-80 см, маса самцоў 750—1245 г, маса самак 500—1182 г[2][3].

Цемя трохі выпуклае і завостранае, з за чаго форма галавы набывае абрысы трыкутніка. Дзюба кароткая і высокая ля аснавання, з вузкім кіпцікам. У самца ў шлюбным уборы галава чорная з зялёным металічным адлівам, пад вокам ля аснавання дзюбы круглая белая пляма. Радужная абалонка жоўтая, дзюба чорная. Грудзі, жывот і бакі ярка-белыя, на плячах дыяганальная чорна-белая касіца. Большая частка спіны і хвост чорныя. Крылы чорна-бурыя, за выключэннем вялікага белага «люстэрка» на другарадных махавых; ніжні бок крыла цёмны. Ногі аранжавыя з цёмнымі перапонкамі, уключаючы перапонку на заднім пальцы.

Саміца драбнейшая, выглядае менш кантраснай, з перавагай буравата-шэрых адценняў. Галава цёмна-карычневая з вузкім белым ашыйнікам. Радужная абалонка бледна-жоўтая або белая, дзюба цёмна-шэрая, звычайна з аранжавай або жоўтай перавяззю ў вяршыні. Верхняя частка тулава дымчата-шэрая, ніжняя белая. Верх крыла цёмна-аспідны, з аналагічным белым люстэркам, як у самца. Акрамя таго, па-над люстэркам на крые маюцца яшчэ дзве белых паласы. Ногі больш бляклыя у параўнанні з самцом — хутчэй жоўтыя, чым аранжавыя. У летнім уборы самец становіцца больш падобным на саміцу, аднак захоўвае свой ​​малюнак крыла з адной, а не трыма, светлымі плямамі. Маладыя птушкі амаль не адрозніваюцца ад дарослай саміцы, але маюць бураватую радужную абалонку вока[4].

Часта вылучаюць 2 падвіды, якія адрозніваюцца адзін ад аднаго агульнымі памерамі і даўжынёй дзюбы: еўразійскі B. c. Clangula і больш буйны амерыканскі B. c. Americana[5]. Іншыя аўтары прызнаюць выгляд манатыпічным, паколькі на частцы тэрыторыі абодва падвіды змешваюцца, а змену даўжыні дзюбы называюць так званым «клінам» (у біялогіі паступовае змяненне градыенту якой-небудзь прыкметы пад уздзеяннем фізіка-геаграфічных фактараў)[3][6].

Голас правіць

Падчас шлюбных дэманстрацый самец выдае пранізлівы скрыгат «бі-бііззз, сюрпрыыззз», які звычайна суправаджаецца нізкім сухім бразджаннем і падобны на піск зайца. Самка адказвае скрыпучым «беррр-беррр», часта на лета — падобныя гукі выдаюць віды роду Aythya[7]. Акрамя голасу, гогаля можна на слых вызначыць па высокім звонкім свістам крылаў самца, якія пляскаюць у палёце. Свісцячае плясканне характэрна для многіх качак, але толькі ў гогаля гук ​​такі звонкі і чысты[8].

Распаўсюджанне правіць

Гнездавы арэал правіць

 
У палёце

Радзімай гогаля лічыцца Паўночная Амерыка, адкуль птушка перабралася спачатку ў Азію, а потым распаўсюдзілася па ўсім паўночным паўшар’і[3]. Гнездавы арэал ахоплівае зону хвойных лясоў. На амерыканскім кантыненце гняздуецца ад Аляскі да Ньюфаўндленда на поўдзень прыкладна да канада-амерыканскай мяжы. У Еўразіі распаўсюджана на ўсход ад Швейцарыі, дзяржаў былой Югаславіі і Скандынавіі, дасягаючы на ўсходзе астравоў Сахалін і Ітуруп[9]. У Прыбалтыцы, Польшчы, Германіі, Чэхіі і Вялікабрытаніі сустракаецца спарадычна (напрыклад, на Брытанскіх выспах толькі ў раёне Каледонскага лесу)[5].

На ўсход ад ў паўночных лясах сустракаецца часцей, у тым ліку ў сібірскай тайзе. У еўрапейскай часткі Расіі гняздуецца на поўдзень да Яраслаўскай, Ніжагародскай, Разанскай абласцей, у Казахстане на поўдзень да вусця Ілека, на ўсход ад на поўначы краіны да 53° п. ш., яшчэ на ўсход ад да поўдня ўздоўж даліны Іртыша да возера Зайсан, дзе мяжа арэала праходзіць у галіне даліны Чорнага Іртыша, хрыбта Тану-Ола, далін рэк Джыда і Чыкой. Далей мяжа гнездзішчаў уваходзіць у паўночна-заходні Кітай, і далей зноў трапляе ў межы Расіі ў раёне ракі Вялікая Усурка[9].

Селіцца пераважна на таежных рэках і азёрах па поймах вялікіх рэк з лясістымі берагамі. Па тэрыторыі Беларусі праходзіць паўднёвая мяжа арэала віду.

Міграцыі правіць

 
Гнездавы біятоп — адкрытыя вадаёмы з лясістымі берагамі

На большай частцы арэала пералётная птушка, аселыя папуляцыі адзначаны толькі на паўночным захадзе Еўропы. У астатніх выпадках зімуе на поўдзень і захад ад гнездавога арэала ў літаральнай паласе мора, буйных азёрах, рэках і вадасховішчах. Папуляцыі паўночных рэгіёнаў перамяшчаюцца пераважна на моры. Большая частка птушак Паўночнай Еўропы праводзіць зіму на Балтыцы, у Паўночным моры ля берагоў Даніі, Нідэрландаў і Вялікабрытаніі, уздоўж берага Ірландыі. З больш паўднёвых абласцей, а таксама з еўрапейскай часткі Расіі птушкі ляцяць ва ўсходнюю частку Адрыятыкі, да берагоў Грэцыі і на Чорнае мора, з Заходняй Сібіры на Каспій. Акрамя таго, частка птушак займае буйныя ўнутраныя вадаёмы ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе[5]. На Далёкім Усходзе месцы зімовак размешчаны на незамярзальных участках мора ад Камчаткі да Кітая, Тайваня і Японскіх астравоў. У Паўночнай Амерыцы птушкі зімуюць уздоўж заходняга і ўсходняга узбярэжжаў, у Мексіканскім заліве і ў даліне ракі Місісіпі на поўнач да раёна Вялікіх азёр[10].

Месцы пасялення правіць

Здольны ныраць да 10 метраў, аднак звычайна не сустракаецца на вадаёмах з глыбінёй больш за 4 метры[11][12]. Гнездавы біятоп — досыць вялікія лясныя азёры, ціхія тайговыя ракі з драўнянай расліннасцю па берагах, дзе птушка звычайна канцэнтруецца ў невялікіх бухтах з шырокімі прасторамі адкрытай вады. Узімку трымаецца на моры, звычайна ў плыткіх залівах, лагунах паблізу ад камяністага берага і выхадаў сцёкавых вод, у эстуарыях буйных рэк, на поўдні арэала на буйных унутраных вадаёмах з незамярзаючай вадой[6].

Размнажэнне правіць

 
Саміца з птушанятамі з некалькіх вывадкаў
 
Bucephala clangula

Палавой сталасці дасягае ў двухгадовым узросце[13]. Пары ўтвараюцца яшчэ ў раёнах зімовай міграцыі, аднак паколькі часта самцы і саміцы зімуюць у розных шыротах, многія асобіны застаюцца ў адзіноце да пачатку вясновага пералёту[10]. Да месцаў гнездзішчаў гогаля прыбываюць парамі ці невялікімі групамі, вельмі рана, калі большасць вадаёмаў яшчэ пакрыта лёдам і толькі з'яўляюцца першыя праталіны — на большай частцы арэала ў сакавіку[8][14]. Пакуль вадаёмы не выявіліся, гогалі трымаюцца на лужынах надлёднай вады альбо на палонках[13]. Па прыбыцці селязні такуюць і паводзяць сябе дэманстратыўна; найбольш характэрная пастава на вадзе выглядае наступным чынам: самец выцягвае наперад шыю, затым рэзка закідае галаву назад на спіну і задзірае дзюбу да неба, пры гэтым рэзка адштурхваецца нагамі, падымаючы фантан пырскаў[10].

Гняздуецца парамі, пачынаючы з красавіка ці мая[6]. Гняздо ладзіць у дуплах дрэў на вышыні да 15 метраў над зямлёй, як правіла, недалёка ад вады. Выкарыстоўвае натуральныя пустэчы ў ствалах асіны, елкі, дуба[15], хвоі і радзей бярозы[14], ахвотна займае старыя гнёзды жаўны і штучныя дуплянкі, падвешаныя на дрэвах і жэрдзях[8]. Часцей аддае перавагу дрэвам, якія стаяць з адкрытай прасторай вакол, чым шчыльнаму дрэвастою[16]. У рэдкіх выпадках селіцца на зямлі, дзе займае норы зайцоў[10], пустоты пнёў альбо хавае гняздо паміж каранямі дрэў ці штабялёў бярвення[8].

Калі дазваляюць умовы і адсутнічае фактар ​​турботы з боку чалавека, то гняздуецца ў населеных пунктах каля жылля альбо ўздоўж дарог. Нярэдка адно і тое ж гняздо выкарыстоўваецца дзесяцігоддзямі, у тым ліку на працягу некалькіх гадоў запар адной і той жа самкай. Тэрыторыя вакол гнязда не ахоўваецца, аднак кожная пара мае свой ​​адасоблены ўчастак акваторыі[10]. Падсцілка — драўняная труха, у якой саміца выціскае неглыбокі латок, а таксама пух, які качка вышчыпвае са сваіх грудзей і дадае ў гняздо пасля кладкі першых яек[17].

У кладцы 5-13 буравата-зялёных альбо зелянява-блакітных яек, аднак часцей за ўсё іх колькасць вар'іруе ў межах ад 8-й да 11-і[6]. Часам у адно і тое ж гняздо адкладаюць дзве качкі, і ў гэтым выпадку кладка можа павялічыцца да 20-і і больш яек. У такой сітуацыі гняздо часта застаецца зусім без нагляду і ўся кладка гіне[17].

Яйкі дастаткова буйныя: іх памеры (52—67) х (39—46) мм[8]. Наседжванне пачынаецца з адкладкай апошняга яйка і працягваецца на працягу 29-30 дзён, сядзіць адна самка[6]. У першы час яна час ад часу пакідае гняздо і на працяглы час адпраўляецца на пошукі корму, прыкрыўшы яйкі пухам, аднак у апошнія 10 дзён наседжваюць вельмі шчыльна. Качар першыя 7-9 дзён знаходзіцца каля гнязда, пасля чаго назаўжды пакідае яго і адлятае да месцаў сезоннай лінькі[17][18]. Птушаняты, якія толькі з'явіліся на свет, пакрытыя зверху чарнаватым, знізу белым пухам. На працягу сутак яны абсыхаюць у гняздзе, а затым дружна выскокваюць на зямлю, расправіўшы крылы накшталт парашута, і ідуць за маці да вады. Двухтыднёвыя качаняты ўжо добра ныраюць, самастойна здабываюць сабе корм і часцяком абыходзяцца без нагляду, хоць здольнасць да палёту выяўляецца толькі ва ўзросце 57-66 дзён[6]. Птушаняты, якія падняліся на крыло (на паўночным захадзе Расіі гэта звычайна адбываецца ў першай дэкадзе жніўня), паступова качуюць на больш буйныя вадаёмы, а ў верасні-кастрычніку праходзіць масавая міграцыя да месцаў зімовак[14][19].

Асаблівасці біялогіі правіць

Добра лятае, плавае і нырае. Гняздуецца ў дуплах дрэў па берагах лясных вадаёмаў, у сезон размнажэння трымаецца ў цяністых бухтах. Зімуе на марскіх узбярэжжах і буйных прэснаводных вадаёмах — рэках, азёрах і вадасховішчах. Усюды нешматлікая, але месцамі звычайная птушка.

У адрозненне ад многіх іншых качак, у гнездавы перыяд буйныя зграі ўтварае вельмі рэдка (выключэнне — навалы на перыяд лінькі), аднак часам сустракаецца невялікімі разрозненымі групамі. У кладцы 5-13 яек з зеленаватым адценнем.

Харчаванне правіць

Сілкуецца воднымі беспазваночнымі, якіх здабывае пераважна на дне або на водных раслінах, радзей у тоўшчы вады[19]. На вадзе вялікую частку часу нырае, дасягаючы глыбіні да 4 і больш метраў, і праводзячы пад вадой больш за палову хвіліны[10][11]. Улетку аснову рацыёну складаюць насякомыя і іх лічынкі — ручайнікі, матыль, вадзяныя жукі, стракозы, клапы, мошкі і іншыя. Узімку больш ужывае ў ежу малюскаў і ракападобных. Таксама сілкуецца дажджавымі чарвякамі, земнаводнымі і дробнай рыбай, восенню ў невялікіх колькасцях насеннем, карэньчыкамі і вегетатыўнымі часткамі водных раслін[6][19].

Зноскі правіць

  1. ↑ БелСЭ, Т.3, С.526.
  2. ↑ Рябицев, С.81
  3. ↑ а б в Gooders, С.145
  4. ↑ Дементьев, Гладков, С.594-595
  5. ↑ а б в Scott, С.216
  6. ↑ а б в г д е ё Carboneras, С.623
  7. ↑ Mullarney, С.66
  8. ↑ а б в г д Рябицев, С.82
  9. ↑ а б Степанян, С.63
  10. ↑ а б в г д е Gooders, С.146
  11. ↑ а б Cramp, Simmons, 1977.
  12. ↑ Common Goldeneye. BirdLife Species Factsheet. BirdLife. Архівавана з першакрыніцы 1 красавіка 2012. Праверана 7 ліпеня 2009.
  13. ↑ а б Дементьев, Гладков, С.588
  14. ↑ а б в Мальчевский, Пукинский
  15. ↑ Флинт и др, С.115
  16. ↑ Johnsgard, 1978
  17. ↑ а б в Лысенко, С.169
  18. ↑ Брагин, С.33
  19. ↑ а б в Рябицев, С.83

Літаратура правіць

  • Гогаль // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т. 3. Веды — Графік / Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1971. — 608 с.: іл., карты. С. 526.
  • C. Carboneras 1992. Family Anatidae (Ducks, Geese and Swans) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 1. // Путеводитель по птицам мира = Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1992. — ISBN 84-96553-42-6. (англ.)
  • S. Cramp, K. E L. Simmons. Volume 1. Ostrich to ducks. // Птицы Западной Палеарктики = The Birds of the Western Palearctic. — Oxford: Oxford University Press, 1977. — 722 с. — ISBN 9780198573586. (англ.)
  • John Gooders, Trevor Boyer. Ducks of Britain and the Northern Hemisphere. — London: Collins & Brown, 1997. — С. 145-148. — ISBN 1855855704. (англ.)
  • Paul A. Johnsgard. Ducks, Geese, and Swans of the World. — Lincoln and London: University of Nebraska Press, 1978. (англ.)
  • Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant. Птицы Европы = Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — С. 60. — 400 с. — ISBN 978-0-691-05054-6. (англ.)
  • Derek A. Scott, Paul M. Rose. Атлас популяций утиных в Африке и западной Евразии = Atlas of Anatidae populations in Africa and Western Eurasia. — Wetlands International, 1996. — С. 193-197. — 336 с. — ISBN 1 900442 09 4. (англ.)
  • Л. Б. Брагин. Ч. 2 // Режим естественной инкубации гоголя в Лапландском заповеднике // Материалы VI Всесоюзной орнитологической конференции. — М., 1974. — С. 32-34.
  • Г. П. Дементьев, Н. А. Гладков. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1953. — Т. 4. — С. 582-595. — 635 с.
  • В. И. Лысенко. Том 5 - Птицы. Вып. 3 - Гусеобразные // Фауна Украины. — Киев: Наукова думка, 1991.
  • А. С. Мальчевский, Ю. Б. Пукинский. Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий. — Ленинград: выдавецтва Ленинградского университета, 1983.
  • В. К. Рябицев. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2001. — С. 81-83. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8.
  • Л. С. Степанян. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкніга, 2003. — 808 с. — ISBN 5-94628-093-7.
  • В. Е. Флинт, Р. Л. Бёме, Ю. В. Костин, А. А. Кузнецов. Птицы СССР. — Москва: Мысль, 1968. — 637 с.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Гогаль_звычайны&oldid=4561831"