Гогаль звычайны

Го́галь, народн.: вогаль, вогаліца, гагаліца (Bucephala clangula) — вадаплаўная птушка сямейства качыных, нырковая качка сярэдняй велічыні з вялікай круглявай галавой, кароткай дзюбай і кантрасным чорна-белым апярэннем. Распаўсюджаная ў зоне лясоў паўночнага паўшар'я — як у Еўразіі, так і ў Амерыцы. Гняздуецца ў дуплах дрэў па берагах лясных вадаёмаў, у сезон размнажэння трымаецца ў цяністых бухтах. Зімуе на марскіх узбярэжжах і буйных прэснаводных вадаёмах — рэках, азёрах і вадасховішчах. Усюды нешматлікая, але месцамі звычайная птушка.

Гогаль звычайны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Эўметазоі Без рангу:  Двухбакова-сіметрычныя Без рангу:  Другаснаротыя Тып:  Хордавыя Падтып:  Пазваночныя Інфратып:  Сківічнаротыя Надклас:  Чацвераногія Клас:  Птушкі Падклас:  Нованёбныя Атрад:  Гусепадобныя Падатрад:  Anseres Сямейства:  Качыныя Падсямейства:  Anatinae Род:  Bucephala Від:  Гогаль звычайны
Міжнародная навуковая назва
Bucephala clangula Linnaeus, 1758
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 3.1 Least Concern : / 22680455
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   175141 NCBI   107022 EOL   45510601 FW   83459

У адрозненне ад многіх іншых качак, у гнездавы перыяд буйныя зграі ўтварае вельмі рэдка (выключэнне — навалы на перыяд лінькі), аднак часам сустракаецца невялікімі разрозненымі групамі. Гняздуецца ў дуплах па берагах лясных азёр, 5-13 ў кладцы яек з зеленаватым адценнем. Сілкуецца пераважна воднымі бесхрыбтовымі.

Апісанне

Знешні выгляд

Саміца

Паштовая марка Беларусі

Прысадзістая качка з вялікай галавой і даволі кароткай шыяй. Даўжыня 42-50 см, размах крылаў 65-80 см, маса самцоў 750—1245 г, маса самак 500—1182 г.

Цемя трохі выпуклае і завостранае, з за чаго форма галавы набывае абрысы трыкутніка. Дзюба кароткая і высокая ля аснавання, з вузкім кіпцікам. У самца ў шлюбным уборы галава чорная з зялёным металічным адлівам, пад вокам ля аснавання дзюбы круглая белая пляма. Радужная абалонка жоўтая, дзюба чорная. Грудзі, жывот і бакі ярка-белыя, на плячах дыяганальная чорна-белая касіца. Большая частка спіны і хвост чорныя. Крылы чорна-бурыя, за выключэннем вялікага белага «люстэрка» на другарадных махавых; ніжні бок крыла цёмны. Ногі аранжавыя з цёмнымі перапонкамі, уключаючы перапонку на заднім пальцы.

Саміца драбнейшая, выглядае менш кантраснай, з перавагай буравата-шэрых адценняў. Галава цёмна-карычневая з вузкім белым ашыйнікам. Радужная абалонка бледна-жоўтая або белая, дзюба цёмна-шэрая, звычайна з аранжавай або жоўтай перавяззю ў вяршыні. Верхняя частка тулава дымчата-шэрая, ніжняя белая. Верх крыла цёмна-аспідны, з аналагічным белым люстэркам, як у самца. Акрамя таго, па-над люстэркам на крые маюцца яшчэ дзве белых паласы. Ногі больш бляклыя у параўнанні з самцом — хутчэй жоўтыя, чым аранжавыя. У летнім уборы самец становіцца больш падобным на саміцу, аднак захоўвае свой ​​малюнак крыла з адной, а не трыма, светлымі плямамі. Маладыя птушкі амаль не адрозніваюцца ад дарослай саміцы, але маюць бураватую радужную абалонку вока.

Часта вылучаюць 2 падвіды, якія адрозніваюцца адзін ад аднаго агульнымі памерамі і даўжынёй дзюбы: еўразійскі B. c. Clangula і больш буйны амерыканскі B. c. Americana. Іншыя аўтары прызнаюць выгляд манатыпічным, паколькі на частцы тэрыторыі абодва падвіды змешваюцца, а змену даўжыні дзюбы называюць так званым «клінам» (у біялогіі паступовае змяненне градыенту якой-небудзь прыкметы пад уздзеяннем фізіка-геаграфічных фактараў).

Голас

Падчас шлюбных дэманстрацый самец выдае пранізлівы скрыгат «бі-бііззз, сюрпрыыззз», які звычайна суправаджаецца нізкім сухім бразджаннем і падобны на піск зайца. Самка адказвае скрыпучым «беррр-беррр», часта на лета — падобныя гукі выдаюць віды роду Aythya. Акрамя голасу, гогаля можна на слых вызначыць па высокім звонкім свістам крылаў самца, якія пляскаюць у палёце. Свісцячае плясканне характэрна для многіх качак, але толькі ў гогаля гук ​​такі звонкі і чысты.

Распаўсюджанне

Гнездавы арэал

У палёце

Радзімай гогаля лічыцца Паўночная Амерыка, адкуль птушка перабралася спачатку ў Азію, а потым распаўсюдзілася па ўсім паўночным паўшар’і. Гнездавы арэал ахоплівае зону хвойных лясоў. На амерыканскім кантыненце гняздуецца ад Аляскі да Ньюфаўндленда на поўдзень прыкладна да канада-амерыканскай мяжы. У Еўразіі распаўсюджана на ўсход ад Швейцарыі, дзяржаў былой Югаславіі і Скандынавіі, дасягаючы на ўсходзе астравоў Сахалін і Ітуруп. У Прыбалтыцы, Польшчы, Германіі, Чэхіі і Вялікабрытаніі сустракаецца спарадычна (напрыклад, на Брытанскіх выспах толькі ў раёне Каледонскага лесу).

На ўсход ад ў паўночных лясах сустракаецца часцей, у тым ліку ў сібірскай тайзе. У еўрапейскай часткі Расіі гняздуецца на поўдзень да Яраслаўскай, Ніжагародскай, Разанскай абласцей, у Казахстане на поўдзень да вусця Ілека, на ўсход ад на поўначы краіны да 53° п. ш., яшчэ на ўсход ад да поўдня ўздоўж даліны Іртыша да возера Зайсан, дзе мяжа арэала праходзіць у галіне даліны Чорнага Іртыша, хрыбта Тану-Ола, далін рэк Джыда і Чыкой. Далей мяжа гнездзішчаў уваходзіць у паўночна-заходні Кітай, і далей зноў трапляе ў межы Расіі ў раёне ракі Вялікая Усурка.

Селіцца пераважна на таежных рэках і азёрах па поймах вялікіх рэк з лясістымі берагамі. Па тэрыторыі Беларусі праходзіць паўднёвая мяжа арэала віду.

Міграцыі

Гнездавы біятоп — адкрытыя вадаёмы з лясістымі берагамі

На большай частцы арэала пералётная птушка, аселыя папуляцыі адзначаны толькі на паўночным захадзе Еўропы. У астатніх выпадках зімуе на поўдзень і захад ад гнездавога арэала ў літаральнай паласе мора, буйных азёрах, рэках і вадасховішчах. Папуляцыі паўночных рэгіёнаў перамяшчаюцца пераважна на моры. Большая частка птушак Паўночнай Еўропы праводзіць зіму на Балтыцы, у Паўночным моры ля берагоў Даніі, Нідэрландаў і Вялікабрытаніі, уздоўж берага Ірландыі. З больш паўднёвых абласцей, а таксама з еўрапейскай часткі Расіі птушкі ляцяць ва ўсходнюю частку Адрыятыкі, да берагоў Грэцыі і на Чорнае мора, з Заходняй Сібіры на Каспій. Акрамя таго, частка птушак займае буйныя ўнутраныя вадаёмы ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе. На Далёкім Усходзе месцы зімовак размешчаны на незамярзальных участках мора ад Камчаткі да Кітая, Тайваня і Японскіх астравоў. У Паўночнай Амерыцы птушкі зімуюць уздоўж заходняга і ўсходняга узбярэжжаў, у Мексіканскім заліве і ў даліне ракі Місісіпі на поўнач да раёна Вялікіх азёр.

Месцы пасялення

Здольны ныраць да 10 метраў, аднак звычайна не сустракаецца на вадаёмах з глыбінёй больш за 4 метры. Гнездавы біятоп — досыць вялікія лясныя азёры, ціхія тайговыя ракі з драўнянай расліннасцю па берагах, дзе птушка звычайна канцэнтруецца ў невялікіх бухтах з шырокімі прасторамі адкрытай вады. Узімку трымаецца на моры, звычайна ў плыткіх залівах, лагунах паблізу ад камяністага берага і выхадаў сцёкавых вод, у эстуарыях буйных рэк, на поўдні арэала на буйных унутраных вадаёмах з незамярзаючай вадой.

Размнажэнне

Саміца з птушанятамі з некалькіх вывадкаў

Bucephala clangula

Палавой сталасці дасягае ў двухгадовым узросце. Пары ўтвараюцца яшчэ ў раёнах зімовай міграцыі, аднак паколькі часта самцы і саміцы зімуюць у розных шыротах, многія асобіны застаюцца ў адзіноце да пачатку вясновага пералёту. Да месцаў гнездзішчаў гогаля прыбываюць парамі ці невялікімі групамі, вельмі рана, калі большасць вадаёмаў яшчэ пакрыта лёдам і толькі з'яўляюцца першыя праталіны — на большай частцы арэала ў сакавіку. Пакуль вадаёмы не выявіліся, гогалі трымаюцца на лужынах надлёднай вады альбо на палонках. Па прыбыцці селязні такуюць і паводзяць сябе дэманстратыўна; найбольш характэрная пастава на вадзе выглядае наступным чынам: самец выцягвае наперад шыю, затым рэзка закідае галаву назад на спіну і задзірае дзюбу да неба, пры гэтым рэзка адштурхваецца нагамі, падымаючы фантан пырскаў.

Гняздуецца парамі, пачынаючы з красавіка ці мая. Гняздо ладзіць у дуплах дрэў на вышыні да 15 метраў над зямлёй, як правіла, недалёка ад вады. Выкарыстоўвае натуральныя пустэчы ў ствалах асіны, елкі, дуба, хвоі і радзей бярозы, ахвотна займае старыя гнёзды жаўны і штучныя дуплянкі, падвешаныя на дрэвах і жэрдзях. Часцей аддае перавагу дрэвам, якія стаяць з адкрытай прасторай вакол, чым шчыльнаму дрэвастою. У рэдкіх выпадках селіцца на зямлі, дзе займае норы зайцоў, пустоты пнёў альбо хавае гняздо паміж каранямі дрэў ці штабялёў бярвення.

Калі дазваляюць умовы і адсутнічае фактар ​​турботы з боку чалавека, то гняздуецца ў населеных пунктах каля жылля альбо ўздоўж дарог. Нярэдка адно і тое ж гняздо выкарыстоўваецца дзесяцігоддзямі, у тым ліку на працягу некалькіх гадоў запар адной і той жа самкай. Тэрыторыя вакол гнязда не ахоўваецца, аднак кожная пара мае свой ​​адасоблены ўчастак акваторыі. Падсцілка — драўняная труха, у якой саміца выціскае неглыбокі латок, а таксама пух, які качка вышчыпвае са сваіх грудзей і дадае ў гняздо пасля кладкі першых яек.

У кладцы 5-13 буравата-зялёных альбо зелянява-блакітных яек, аднак часцей за ўсё іх колькасць вар'іруе ў межах ад 8-й да 11-і. Часам у адно і тое ж гняздо адкладаюць дзве качкі, і ў гэтым выпадку кладка можа павялічыцца да 20-і і больш яек. У такой сітуацыі гняздо часта застаецца зусім без нагляду і ўся кладка гіне.

Яйкі дастаткова буйныя: іх памеры (52—67) х (39—46) мм. Наседжванне пачынаецца з адкладкай апошняга яйка і працягваецца на працягу 29-30 дзён, сядзіць адна самка. У першы час яна час ад часу пакідае гняздо і на працяглы час адпраўляецца на пошукі корму, прыкрыўшы яйкі пухам, аднак у апошнія 10 дзён наседжваюць вельмі шчыльна. Качар першыя 7-9 дзён знаходзіцца каля гнязда, пасля чаго назаўжды пакідае яго і адлятае да месцаў сезоннай лінькі. Птушаняты, якія толькі з'явіліся на свет, пакрытыя зверху чарнаватым, знізу белым пухам. На працягу сутак яны абсыхаюць у гняздзе, а затым дружна выскокваюць на зямлю, расправіўшы крылы накшталт парашута, і ідуць за маці да вады. Двухтыднёвыя качаняты ўжо добра ныраюць, самастойна здабываюць сабе корм і часцяком абыходзяцца без нагляду, хоць здольнасць да палёту выяўляецца толькі ва ўзросце 57-66 дзён. Птушаняты, якія падняліся на крыло (на паўночным захадзе Расіі гэта звычайна адбываецца ў першай дэкадзе жніўня), паступова качуюць на больш буйныя вадаёмы, а ў верасні-кастрычніку праходзіць масавая міграцыя да месцаў зімовак.

Асаблівасці біялогіі

Добра лятае, плавае і нырае. Гняздуецца ў дуплах дрэў па берагах лясных вадаёмаў, у сезон размнажэння трымаецца ў цяністых бухтах. Зімуе на марскіх узбярэжжах і буйных прэснаводных вадаёмах — рэках, азёрах і вадасховішчах. Усюды нешматлікая, але месцамі звычайная птушка.

У адрозненне ад многіх іншых качак, у гнездавы перыяд буйныя зграі ўтварае вельмі рэдка (выключэнне — навалы на перыяд лінькі), аднак часам сустракаецца невялікімі разрозненымі групамі. У кладцы 5-13 яек з зеленаватым адценнем.

Харчаванне

Сілкуецца воднымі беспазваночнымі, якіх здабывае пераважна на дне або на водных раслінах, радзей у тоўшчы вады. На вадзе вялікую частку часу нырае, дасягаючы глыбіні да 4 і больш метраў, і праводзячы пад вадой больш за палову хвіліны. Улетку аснову рацыёну складаюць насякомыя і іх лічынкі — ручайнікі, матыль, вадзяныя жукі, стракозы, клапы, мошкі і іншыя. Узімку больш ужывае ў ежу малюскаў і ракападобных. Таксама сілкуецца дажджавымі чарвякамі, земнаводнымі і дробнай рыбай, восенню ў невялікіх колькасцях насеннем, карэньчыкамі і вегетатыўнымі часткамі водных раслін.

Літаратура

• Гогаль // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т. 3. Веды — Графік / Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1971. — 608 с.: іл., карты. С. 526.
• C. Carboneras 1992. Family Anatidae (Ducks, Geese and Swans) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 1. // Путеводитель по птицам мира = Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1992. — ISBN 84-96553-42-6. (англ.)
• S. Cramp, K. E L. Simmons. Volume 1. Ostrich to ducks. // Птицы Западной Палеарктики = The Birds of the Western Palearctic. — Oxford: Oxford University Press, 1977. — 722 с. — ISBN 9780198573586. (англ.)
• John Gooders, Trevor Boyer. Ducks of Britain and the Northern Hemisphere. — London: Collins & Brown, 1997. — С. 145-148. — ISBN 1855855704. (англ.)
• Paul A. Johnsgard. Ducks, Geese, and Swans of the World. — Lincoln and London: University of Nebraska Press, 1978. (англ.)
• Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant. Птицы Европы = Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — С. 60. — 400 с. — ISBN 978-0-691-05054-6. (англ.)
• Derek A. Scott, Paul M. Rose. Атлас популяций утиных в Африке и западной Евразии = Atlas of Anatidae populations in Africa and Western Eurasia. — Wetlands International, 1996. — С. 193-197. — 336 с. — ISBN 1 900442 09 4. (англ.)
• Л. Б. Брагин. Ч. 2 // Режим естественной инкубации гоголя в Лапландском заповеднике // Материалы VI Всесоюзной орнитологической конференции. — М., 1974. — С. 32-34.
• Г. П. Дементьев, Н. А. Гладков. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1953. — Т. 4. — С. 582-595. — 635 с.
• В. И. Лысенко. Том 5 - Птицы. Вып. 3 - Гусеобразные // Фауна Украины. — Киев: Наукова думка, 1991.
• А. С. Мальчевский, Ю. Б. Пукинский. Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий. — Ленинград: выдавецтва Ленинградского университета, 1983.
• В. К. Рябицев. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2001. — С. 81-83. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8.
• Л. С. Степанян. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкніга, 2003. — 808 с. — ISBN 5-94628-093-7.
• В. Е. Флинт, Р. Л. Бёме, Ю. В. Костин, А. А. Кузнецов. Птицы СССР. — Москва: Мысль, 1968. — 637 с.

Спасылкі

• Птушкі Беларусі: Гогаль звычайны Архівавана 9 красавіка 2016.
• Позвоночные животные России: Обыкновенный гоголь Архівавана 23 верасня 2020. (руск.)
• Фото и видео с участием обыкновенного гоголя (англ.)