Вікіпедыя

Павел (апостал)

апостал
(Пасля перасылкі з Апостал Павел)

Па́вел[3], або Па́вал[4], або Па́ўла[5] (стар.-грэч.: Σαούλ (Saul), Σαῦλος (Saulos), Παῦλος (Paulos)) (?, Тарс — каля 60) — адзін з хрысціянскіх апосталаў, прапаведнікаў хрысціянства, прылічаны да святых; «апостал усіх народаў». Павел лічыцца адным з самых важных фігур Апостальскага Стагоддзя. З сярэдзіны 30-х да сярэдзіны 50-х гадоў ён заснаваў шэраг цэркваў у Малой Азіі і Еўропе: у Сірыі, Кілікіі, Македоніі, Грэцыі, Малой Азіі. Павел выкарыстаў свой статус як яўрэя дык і рымскага грамадзяніна, што давала яму перавагу ў яго служэнні для яўрэйскіх і рымскіх аўдыторый.

Павел
стар.-грэч.: Παῦλος
іўр.: שאול‎
Дата нараджэння каля 5[1]
Месца нараджэння
Дата смерці не раней за жнівень 64 і не пазней за 67
Месца смерці
Шануецца большасцю хрысціянскіх цэркваў
У ліку canonized saint[d] і Свяшчэннамучанік
Дзень памяці 12 ліпеня (праваслаўе), 29 чэрвеня (каталіцызм)
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Згодна пісанняў Новага Запавету Павел, які спачатку называўся Саўлам, актыўна ўдзельнічаў у пераследваннях першых вучняў Ісуса ў раёне Іерусаліма. У кнізе Дзеянняў Апосталаў расказваецца, што калі Саул (Павел) ехаў па дарозе з Іерусаліма ў Дамаск з намерам, каб арыштаваць і прывесці хрысціян у Іерусалім, яму з'явіўся ўваскрослы Хрыстос ў воблаку святла. Павел стаў сляпым, але пасля трох дзён яго зрок было адноўлены Ананіям, і Павел стаў прапаведаваць, што Ісус з Назарэта ёсць Месія і Сын Божы. Прыкладна палова кнігі Дзеяў апавядае пра жыццё і дзейнасць Паўла. Быў арыштаваны ў Іерусаліме і замучаны ў Рыме.

Чатырнаццаць з дваццаці сямі кніг Новага Запавету традыцыйна прыпісваецца Паўлу. Лісты Паўла па-ранейшаму з'яўляюцца крыніцамі тэалогіі, пакланення і пастырскага жыцця ва ўсіх хрысціянскіх канфесіях[6]. Аўгусцін Аўрэлій распрацаваў ідэю Паўла, што выратаванне заснавана на веры, а не «справах закона». Інтэрпрэтацыя Марціна Лютэра твораў Паўла паўплывала на дактрыну Лютэра Sola fide.

Верагодных выяў не існуе, а іканаграфічная традыцыя, калі наогул існуе, пачынаецца каля 4 ст. Напрыклад, на медальёне з пазалочанага шкла, дзе Павел выяўлены разам з Пятром, ён паказаны з даўгаватай барадой і вялікай лысінай[7].

Крыніцы

правіць

Асноўнай крыніцай інфармацыі аб жыцці Паўла з'яўляецца апавяданне, змешчаннае ў лістах Паўла і ў кнізе Дзеянняў Апосталаў. Аднак лісты ўтрымліваюць мала інфармацыі пра мінулае Паўла. Кніга Дзеянняў дае больш інфармацыі, але пакідае некалькі частак жыцця Паўла па-за межамі расказу, напрыклад, аб верагодным, але недакументаваным пакаранні ў Рыме[8].

Крыніцы па-за межамі Новага Запавету, у якіх згадваецца Павел, ўключаюць у сябе:

Імя

правіць

Хоць звычайна лічыцца, што імя апостала было змененае, калі ён звярнуўся з іўдаізму ў хрысціянства, на самой справе гэта не так[9][10]. Яго яўрэйскае імя «Саул» (іўр.: שָׁאוּל, Шауль — «выпрошаны, вымолены, запазычаны»), магчыма, у гонар біблейскага цара Саула, з роду Веніяміна і першага цара Ізраіля. Згодна Кнізе Дзеяў, ён атрымаў у спадчыну рымскае грамадзянства ад бацькі. Як рымскі грамадзянін, ён таксама насіў лацінскае імя «Павел» — на кайнэ Παῦλος (Паулос)[11], і на латыні: Paulus[12][13][14]. Гэта была даволі звычайная практыка для яўрэяў таго часу мець два імя: адно іўрыце, а другое на лаціне або грэчаскай мове[15][16][17].

У кнізе Дзеянняў, калі Павел меў бачанне, якое прывяло да яго пераўтварэння на шляху ў Дамаск, Ісус назваў яго «Саул, Саул»[18] на «яўрэйскай мове»[19]. Пазней, у бачанні Ананіі Гасподзь называе яго як «Саул»[20]. Калі Ананія прыйшоў, каб аднавіць зрок, ён назваў яго «брат Саул»[21].

У Дзеяннях 13:9 Саул называецца «Павел» у першы раз на востраве Кіпр — значна пасля часу яго пераўтварэння. Аўтар (Лука) паказвае, што імёны былі ўзаемазаменныя: «… Саул, ён жа і Павел…». Пасля гэтага ён звяртаецца да яго, як Павел, па-відаць перавагі Паўла, так ён называецца ва ўсіх іншых кнігах Бібліі, дзе ён згадваецца, у тым ліку ў тых, дзе ён аўтар. Прыняцце яго лацінскага імя было характэрна для місіянерскай дзейнасці Паўла. Яго метад быў падыходзіць да ўзроўню людзей у іх мове і стылі, да якога яны адносяцца, як аб гэтым паведамляецца ў 1 Кар 9: 19–23[10].

Жыццё

правіць

Ураджэнец Тарса, сталіцы рымскай правінцыі Кілікія[22], Павел пісаў, што ён быў «народжаным яўрэям», фарысеям[23], і тым, хто прасунуліся ў іўдаізме больш за многіх сваіх аднагодкаў. Ён таксама напісаў, што ён быў «нежанатым», па меншай меры да пачатку напісання ліста да Карынфянаў 7:8. Яго першапачатковая рэакцыя на зноў утвораны хрысціянскі рух было заўзятае пераследванне ранніх паслядоўнікаў і лютая спроба знішчыць малады рух. Драматычны зварот Паўла адбыўся на дарозе ў Дамаск, пасля чаго ён стаў з самага зацятага ганіцеля ў аднаго з самых гарачых прыхільнікаў хрысціянства[24].

Пасля свайго звароту Павел пачаў прапаведаваць, што Ісус ёсць Хрыстос, Сын Божы[25]. Яго кіраўніцтва, уплыў і аўтарытэт прывялі да фарміравання суполак з былых язычнікаў, якія пакланяліся Ісусу і адмовіліся ад рытуальных нормаў Закона Майсея. Павел вучыў, што гэтыя законы і рытуалы былі альбо выкананы ў жыцці Хрыста ці былі сімвалічныя папярэднікі Хрыста, хоць дакладная ўзаемасувязь паміж апосталам Паўлам і іўдаізмам усё яшчэ абмяркоўваецца. Павел вучыў, што жыццё і дзейнасць Ісуса Хрыста і яго вучэнне Новага Запавету, усталяваныя праз смерць і ўваскрасенне Ісуса. У Новым Запавеце нічога не расказваецца пра смерць Паўла.

Ранняе жыццё

правіць
 
Калодзеж св. Паўла ў Тарсе — адна з галоўных славутасцяў месца

Двума асноўнымі крыніцамі інфармацыі пра раннія гады жыцця Паўла з'яўляюцца Кніга Дзеянняў апосталаў і аўтабіяграфічныя звесткі з лістоў Паўла да ранніх хрысціянскіх супольнасцей. Павел быў, верагодна, нарадзіўся паміж 5 г. да н.э. і 5 г. н.[26]. Кніга Дзеяў паказвае, што Павел быў рымскім грамадзянінам па нараджэнні, такім чынам грамадзянінам быў і яго бацька, але некаторыя навукоўцы сумняваюцца ў гэтым[27][28].

Саул паходзіў з набожнай яўрэйскай сям'і з горада Тарса — аднаго з найбуйнейшых гандлёвых цэнтраў на ўзбярэжжы Міжземнага мора[29]. Горад існаваў ужо некалькі стагоддзяў да нараджэння Саўла, ён быў вядомы сваім універсітэтам, у якім студэнты маглі атрымаць выдатную адукацыю. У часы Аляксандра Вялікага (памёр у 323 годзе да нашай эры) Тарс быў самым уплывовым горадам у Малой Азіі[30].

У лістах Паўла моцна адлюстроўваюцца яго веды філасофіі стоікаў, ён выкарыстоўвае тэрміны стоікаў і метафары, каб дапамагчы звернутым у хрысціянства язычнікам у іх разуменні адкрытага слова Божага[31].

Павел таксама атрымаў добрую падрыхтоўку ў вывучэнні закона і прарокаў, і выкарыстоўваў гэтыя веды, каб пераканаць сваіх яўрэйскіх суайчыннікаў у адзінстве прароцтваў Старога Запавету і іх з выканання ў Ісусе Хрысце. Яго шырокі спектр вопыту і адукацыі даў яму тытул «апостал язычнікаў»[32], гэтыя веды ён пазней будзе эфектыўна выкарыстоўваць для распаўсюджвання Евангелля і падтрымання духоўнага стану цэркваў у многіх частках частках Рымскай імперыі[33].

Павел называў сябе «з роду Ізраілевага, калена Веньямінавага, яўрэй ад яўрэяў, паводле закона — фарысей»[23].

Біблія вельмі мала апавядае пра сям'ю Паўла. Пляменнік Паўла, сын яго сястры, згадваецца ў Дзеяннях 23:16. У Дзеяннях таксама ўскосна спасылаецца на бацьку Паўла, кажучы, што Павел быў «фарысей, сын фарысея»[34]. У лісце да Рымлян 16: 7 ён заяўляе, што яго сваякі Андронік і Юнія былі хрысціянамі, раней за яго і былі прыкметнымі сярод апосталаў.

Сям'я Паўла была вядома сваёй рэлігійнай набожнасцю[35][36]. Хутчэй за ўсё, сямейная лінія была вельмі прывязаная да фарысейскай традыцыі і абрадаў на працягу некалькіх пакаленняў[37]. Малады Саул ведаў як працаваць з шэрсцю, з якой рабіліся палаткі[38]. Пазней, калі ён стаў хрысціянскім місіянерам, гэта рамяство стала сродкам заробку для яго, і ён мог практыкаваць яго ў любым месцы. Гэтае рамяство стала таксама прычынай знаёмства з Акілай і Прыскілай, з якімі ён будзе супрацоўнічаць у вырабе палатак[39] і якія пазней стануць вельмі важнымі супрацоўнікамі і адданымі місіянерамі[40].

У часы маладосці Павел быў адпраўлены ў Іерусалім, каб атрымаць адукацыю ў школе Гамалііла[22], аднаго з самых вядомых рабінаў у гісторыі. У школе студэнты атрымлівалі збалансаваную адукацыю, хутчэй за ўсё, шырокі класічную літаратуру, філасофію і этыку[33]. Некаторыя з яго сям'і магчыма пражывалі ў Іерусаліме, так як пазней сын адной з яго сясцёр там выратаваў Паўлу жыццё[41]. Больш нічога не вядома пра жыццё Паўла да часу, калі ён прымае актыўны ўдзел у пакутніцтве Стэфана[42]. Павел прызнаецца, што «звыш меры» ён гнаў Божую Царкву да свайго пераўтварэння[43]. Хоць з біяграфіі Паўла вядома, што ён мог размаўляць на іўрыце, сучасная навука мяркуе, што грэчаскі кайнэ быў яго першай мовай[44][45].

Зварот

правіць
Асноўны артыкул: Зварот апостала Паўла
 
Зварот св. Паўла, Караваджа, 1600 г.

Зварот Паўла можна аднесці да 31–36 гадоў[46][47][48] згодна яго спасылак у адным са сваіх лістоў. У лісце да Галатаў 1:16 Павел піша, што Бог «пажадаў адкрыць ва мне Сына Свайго». У 1-ым лісце да Карынфянаў 15:8 ён, пералічваючы парадак, у якім Ісус з'явіўся вучням пасля Свайго ўваскрасення, піша, што Хрыстос «пасля ўсіх з'явіўся і мне, як нейкаму вылюдку».

Згодна кнізе Дзеянняў Апосталаў гэта адбылося на дарозе ў Дамаск, дзе ён перажыў бачанне ўваскрэслага Ісуса. Апавяданне кажа, што «ён упаў на зямлю і пачуў голас, які казаў яму: Саул, Саул, чаму ты гоніш Мяне?» Саул адказаў: «Хто Ты, Госпадзе» І сказаў Гасподзь: «Я Ісус, Якога ты гоніш? Цяжка табе ісці супраць ражна»[49]. Далей, згодна апавяданню, ён быў сляпы на працягу трох дзён і яго адвялі ў Дамаск за руку. На працягу гэтых трох дзён, Саул не еў ежу або не піў ваду, і правёў час у малітве да Бога. Затым прыйшоў Ананія і паклаў на яго рукі і сказаў: «Брат Саул, Гасподзь Ісус, Які з'явіўся табе на шляху, паслаў мяне, каб ты зноў атрымаў знок і напоўніўся Духам Святым»[50]. Зрок Паўла аднавіўся, ён устаў і быў ахрышчаны. Гэтая гісторыя апісваецца толькі ў Дзеяннях, і не сустракаецца ў лістах Паўла[51].

Аўтар кнігі Дзеяў апосталаў верагодна даведаўся аб звароце або ад самага Паўла, ад царквы ў Іерусаліме, або ад царквы ў Антыёхіі[52].

Пасля звароту

правіць
 
Дом у Дамаску, які, як лічыцца, належаў Анініі
 
Брама Баб Кісан у Дамаску, з якой, верагодна, Паўла спусцілі ў кошыку

Пасля звароту Павел адразу пачаў прапаведаваць у сінагогах, што Ісус ёсць Сын Божы. Яго слухачы былі моцна ўражаныя і пыталі, ці той гэта чалавек, які прыйшоў пераследваць хрысціян[53]. У першых вершах ліста да Рымлянаў Павел забяспечвае пералічэнне свайго апостальскага прызначэння прапаведаваць язычнікам [Гал. 01:16] і яго звароту пры з'яўленні ўваскрэслага Хрыста[54].

Вельмі характэрна яго змена ў мысленні. Павел змяніў сваю канцэпцыю аб Месіі, калі раней ён успрымаў як абсурд ідэю прыняцця ўкрыжаванага Месіі[55]. Яшчэ больш складанай задачай было змяненне яго канцэпцыі этнічнай перавагі яўрэйскага народа. Вядуцца дэбаты, ці зразумеў Павел яго прызначэнне прапаведдваць Евангелле язычнікам на момант яго звароту[56].

Ранняе служэнне

правіць

Пасля свайго звароту Павел адправіўся ў Дамаск, дзе згодна Дзеяў 9 ён быў вылечаны ад слепаты і ахрышчаны Ананіяй[57]. Павел піша, што калі ён быў у Дамаску, ён ледзь пазбег смерці[58]. Таксама Павел кажа, што сперша ён пайшоў у Аравію, а пасля вярнуўся ў Дамаск[59][60]. Паездка Паўла ў Аравію не згадваецца нідзе ў Бібліі, і некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ён на самай справе адправіўся ў горы Сіная для малітвы ў пустыні[61][62]. Ён апісвае ў лісце да Галатаў, што тры гады пасля свайго звароту, ён пайшоў у Іерусалім. Там ён сустрэў Якава і застаўся з Сымонам Пятром на працягу 15 дзён[63]. Павел згадвае гару Сінай у Аравіі ў лісце да Галатаў 4:24-25.

Павел сцвярджаў, што ён атрымаў Евангелле не ад чалавека, а непасрэдна праз «адкрыццё Ісуса Хрыста»[64]. Ён сцвярджаў пра амаль поўную незалежнасць ад іерусалімскай абшчыны[65]:pp.316–320, але згаджаўся з ёй наконт прыроды і зместу Евангелля[66]. Ён горача імкнуўся прынесці матэрыяльную падтрымку ў Іерусалім з розных зноўствораных цэркваў язычнікаў, якія ён заснаваў. У сваіх працах, Павел выкарыстаў ганенні, якім ён падвергся, як фізічных пакут і слоўных нападак, як доказ блізкасці і еднасці з Ісусам і як праверку яго вучэння.

У апавяданні Паўла ў лісце да Галатаў гаворыцца, што праз 14 гадоў пасля свайго звароту ён зноў пайшоў у Іерусалім[67]. Гэта не зусім вядома, што адбылося падчас гэтых «невядомых гадоў», але ў кнігах Дзеянняў і Галатаў даюцца некаторыя частковыя дадзеныя[68]. У канцы гэтага часу Варнава пайшоў, каб знайсці Паўла, і прывёў яго назад у Антыёхію[69].

Падчас голаду ў Іўдзеі (каля 45–46)[70] Павел і Варнава адправіліся ў Іерусалім, каб даставіць фінансавую падтрымку ад супольнасці Антыёхіі[71]. Згодна з Дзеямі Антыёхія стала альтэрнатыўным цэнтрам для хрысціян пасля рассялення вернікаў пасля смерці Стэфана. Менавіта ў Антыёхіі паслядоўнікі Ісуса ўпершыню сталі называцца «хрысціянамі»[69].

Першае місіянерскае падарожжа

правіць

Аўтар кнігі Дзеяў апісвае місіянерскія вандроўкі Паўла ў выглядзе трох асобных падарожжаў. Першая вандроўка (Дзеянні 13–14) адбылася разам з Варнавай, якія з Антыёхіі адплылі на Кіпр, пасля ў паўднёвую Малую Азію, і, нарэшце, вярнуліся ў Антыёхію. На Кіпры Павел выкрывае і асляпляе чараўніка Эліму (Дзеянні 13:8–12), які супрацівіўся іх вучэнню. У гэтым месцы Павел апісваецца як лідар групы[72].

Далей яны плывуць у Пергу, у Памфіліі. Ян Марк пакінуў іх і вярнуўся ў Іерусалім. Павел і Варнава прыходзяць у Антыёхію Пісідыйскую. У суботу яны ідуць у сінагогу, дзе лідары сінагогі запрашаюць іх да прамовы. Павел разглядае гісторыі Ізраіля ад жыцця ў Егіпце да цара Давіда. Ён выяўляе Ісуса нашчадкам Давіда, дараванага Ізраілю Богам. Павел кажа, што ён і яго сябры прыйшлі ў горад, каб прынесці вестку пра выратаванне. Ён распавядае гісторыю пра смерць і ўваскрасенне Ісуса. Ён цытуе Пісанне, што Ісус быў абяцаным Месіям, Які прынёс ім прабачэнне за свае грахі. І яўрэі і «богабаязныя» язычнікі запрасілі іх пагаварыць у наступную суботу. У той час сабраўся амаль увесь горад. Гэта прывяло да гневу некаторых уплывовых яўрэяў, якія пачалі выступаць супраць іх. Павел скарыстаўся выпадкам, каб абвясціць змены ў сваёй місіі, якая з тых часоў пачала адносіцца пераважна да язычнікаў[73].

Знаходжанне ў Антыёхіі. Савет у Іерусаліме. Спрэчка з Пятром.

правіць

Антыёхія стала асноўным хрысціянскім цэнтрам для евангелізацыі Паўла[65]. Павел заставаўся там на працягу «некаторага часу» або на «доўгі час» у іншых перакладах пасля заканчэння свайго першага падарожжа. Некаторыя даследчыкі лічаць, што гэты тэрмін працягваўся ад некалькіх месяцаў да году[74].

Паміж гадамі 48 да 50 адбылася падзея, запісаная ў Дзеях 15:2 і ў лісце да Галатаў 2:1[8]. У антыяхійскай царкве ўзнікла пытанне пра абразанне язычнікаў. Пазней Павел сцвярджае ў сваім лісце да Галатаў, што Пётр, Якаў і Ян ухвалілі місію Паўла да язычнікаў.

Нягледзячы на дамоўленасці, дасягнутыя у Савеце Іерусаліме, Павел распавядае, як ён пазней публічна уступіў ў спрэчку з Пятром. Гэты выпадак часам называюць «Інцыдэнт у Антыёхіі», з нежаданнем Пятра падзяліць трапезу з хрысціянамі з язычнікамі у Антыёхіі, таму што яны не прытрымліваліся яўрэйскіх звычаяў[75].

Апісваючы пазней гэты інцыдэнт, Павел распавядае: «Я адкрыта выступіў супраць яго [Пятра], бо ён заслужыў дакору», і сказаў ён Пятру, «Калі ты яўрэй жывеш па-язычніцку, а не па-іўдзейску, дык навошта язычнікаў змушаеш жыць па-іўдзейску?» (Гал. 2: 11–14) Павел таксама адзначае, што нават Варнава, яго спадарожнік і таварыш, аказаўся на баку Пятра[75]. Канчатковы вынік інцыдэнту застаецца нявызначаным. Мяркуецца, што Павел выйграў спрэчку[75], аднак сам Павел ніколі не згадвае гэтую перамогу і некаторыя даследчыкі робяць супрацьлеглую выснову, што спрэчка з Пятром мела іншы вынік, і Павел неўзабаве пакінуў Антыёхію, у якую ніколі больш не вярнуўся[76].

Другое місіянерскае падарожжа

правіць
 
Святы Павел прапаведуе ў Арэапагу, Рафаэль, 1515г.

Павел пакінуў Іерусалім і выправіўся ў другое місіянерскае падарожжа у канцы восені 49[77] пасля пасяджэння Савета ў Іерусаліме, дзе было абмеркавана пытанне пра абразанне. Пасля паездцы па Міжземнаму мору Павел і яго спадарожнік Варнава спыніліся ў Антыёхіі, дзе у іх адбылася вострая спрэчка наконт Яна Марка. Кніга Дзеяў апавядае, што Ян Марк пакінуў іх у папярэдняй паездцы і пайшоў дадому. Спрэчку не ўдаецца вырашыць, і Павел і Варнава вырашылі аддзяліцца; Варнава узяў Яна Марка з сабой, у той час як да Паўла далучыўся Сіла.

Павел і Сіла першапачаткова наведалі Тарс (радзіму Паўла), Дэрвію і Лістру. У Лістры яны сустрэлі Цімафея, вучня, які меў добрую рэпутацыю, і вырашыў узяць яго з сабой. Царква працягвала расці, да яе звярталіся вернікі, і расла ў веры штодзённа[78].

У Філіпах Павел выгнаў дух прадракання з служанкі, гаспадары якой былі незадаволеныя стратамі даходаў ад яе вяшчунстваў[79]. Яны падбухторылі горад супраць місіянераў, і Павел з Сілай былі кінутыя ў турму. Пасля цудоўнага землятруса вароты турмы развалілася, і Павел з Сілай маглі б збегнуць, але засталіся. Гэта падзея прывяла да звароту турэмшчыка (Дз. 16:25–40). Падарожжа працягнулася спярша ў Вэрыю, а затым у Афіны, дзе Павел прапаведаваў іўдзеям і богабаязным грэкаў у сінагозе і грэчаскім інтэлектуалам у арэапагу.

Паміж 50–52 гадамі Павел правёў 18 месяцаў у Карынфе. Спасылка ў Дзеях на праконсула Галіёна дапамагае удакладніць гэтую дату (надпіс Галіёна)[8]. У Карынфе Павел сустрэў Прыскілу і Акілу, якія сталі натхнёнымі вернікамі і супрацоўнікамі Паўлу ў яго місіянерскіх падарожжах. Яны пайшлі з Паўлам і яго спадарожнікамі у Эфэс і засталіся там, каб стварыць на той час адну з самых моцных і адданых цэркваў. У 52 годзе місіянеры прыплылі ў Кесарыю, каб прывітаць царквы, а пасля адправіліся на поўнач у Антыёхію, дзе яны заставаліся прыблізна на працягу года перад новым ад'ездам у трэцяе місіянерскае падарожжа[80].

Трэцяе місіянерскае падарожжа

правіць

Згодна Кнізе Дзеянняў Павел пачаў сваё трэцяе місіянерскае падарожжа, ідучы па ўсёй вобласці Галатыі і Фрыгіі для ўмацавання ў веры і навучання вернікаў. Затым Павел адправіўся ў Эфес, важны цэнтр ранняга хрысціянства, і заставаўся там на працягу амаль трох гадоў. Там ён, як сцвярджаецца, рабіў шматлікія цуды, ацаляючы людзей і выганяючы бесаў і, хутчэй за ўсё, арганізаваў місіянерскую дзейнасць у іншыя рэгіёны[81]. Павел пакінуў Эфэс толькі пасля хвалявання мясцовых срэбных майстроў з-за выяў Артэміды з удзелам большасці горада[8]. Падчас свайго знаходжання ў Эфэсе, Павел напісаў чатыры лісты да царквы ў Карынфе[82].

Павел адправіўся праз Македонію ў Ахаю і падрыхтаваўся ісці ў Сірыю, але змяніў свае планы і паехаў назад праз Македонію з-за яўрэяў, якія зрабілі змову супраць яго. У гэты час (56–57 гады) Павел, верагодна, наведаў Карынф, дзе заставаўся на працягу трох месяцаў[8]. У лісце да Рымлянаў 15:19 Павел піша, што ён наведаў Ілірыю, але ён, магчыма, меў на ўвазе вобласць Illyria Graeca[83], якая ляжыць у паўночнай часткі сучаснай Албаніі, але ў той час знаходзілася ў Рымскай правінцыі Македоніі[84].

Павел і яго спадарожнікі наведалі іншыя гарады на шляху ў Іерусалім, такія як Філіпы, Траада, Мілет, Родас і Тыр. Павел скончыў сваю паездку прыпынкам у Кесарыі, дзе ён і яго таварышы прыпыніліся ў Філіпа Евангеліста, а пасля прыбыла ў Іерусалім[85].

Падарожжа ў Рым і апошнія гады жыцця

правіць
 
Арышт апостала Паўла, біблейская ілюстрацыя пачатку 1900-ых

Пасля прыбыцця Паўла ў Іерусалім ў канцы свайго трэцяга місіянерскага падарожжа, ён стаў удзельнікам сур'ёзнага канфлікту з некаторымі «азіяцкімі яўрэямі» (найбольш верагодна з рымскай правінцыі Азія). Канфлікт у выніку прывёў да арышту і пазбаўлення волі Паўла ў Кесарыі Прыморскай на працягу двух гадоў. Нарэшце, Павел і яго спадарожнікі адплылі ў Рым, дзе Павел павінен быў паўстаць перад судом за свае меркаваныя злачынствы. Кніга Дзеянняў апавядае, што Павел прапаведаваў у Рыме на працягу двух гадоў, ў чаканні суда для яго арандавалі памяшканне. Далей не згадваецца, што адбылося пасля, але некаторыя крыніцы сцвярджаюць, што Павел быў вызвалены Неронам і працягваў прапаведаваць у Рыме.

У ранняй хрысціянскай працы Клімента Рымскага апавядаецца, што Павел быў «веснікам Евангелля Хрыста на Захадзе», і што «ён адправіўся на ускраіну захаду»[86]. Златавуст апавядае, што Павел прапаведаваў у Іспаніі: «Пасля таго як ён быў у Рыме, ён вярнуўся ў Іспанію, а ці быў ён зноў прыйшоў у тых краях, мы не ведаем»[87]. Кірыл Іерусалімскі кажа, што Павел «аддана прапаведаваў Евангелле, і даручыў да веры нават імператарскі Рым, і нёс вестку ўсюды, нават да Іспаніі, нягледзячы на бясконцыя перашкоды, творачы знакі і цуды»[88]. Мураторыяў канон згадвае «ад'езд Паўла з горада [Рыма] [5а] (39), калі ён адправіўся ў Іспанію»[89].

Смерць

правіць
 
Адсячэнне галавы святому Паўлу, Інрыке Сіманэ, 1887г.

У Бібліі не гаворыцца, як і калі Павел памёр. Існуе ранняя традыцыя згодна Ігнацыя (каля 110 г. н.э.), што Павел прыняў пакутніцкую смерць[90]. Дыянісій Карынфскі ў лісце да Рымлянаў (166–174 н.э.), заявіў, што Павал і Пётр прынялі пакутніцкую смерць у Італіі[91]. Еўсевій таксама цытуе ўрывак Дыянісія[92].

Смяротная кара

правіць

Хрысціянская традыцыя лічыць, што Павел быў абезгалоўлены ў Рыме падчас кіравання Нерона каля сярэдзіны 60-х у абацтве Трэ Фантанэ[93]. Тэртуліян ў сваім Прадпісанні супраць ерэтыкоў (200 г. н.э.) піша, што смерць Паўла была падобна смерці Яна Хрысціцеля, які быў абезгалоўлены[94]. Еўсевій Кесарыйскі ў сваёй Царкоўнай гісторыі (320 г. н.э.) сведчыць аб тым, што Павел быў абезгалоўлены ў Рыме і Пятра ўкрыжавалі. Ён апісваў магілы гэтых двух апосталаў, з іх надпісамі, якія захаваліся ў яго час; і спасылаецца на аўтарытэт вядомага чалавека Гая[95]. Тое самае піша і Лактанцыўс (318 г. н.э.), што Нерон «укрыжаваў Пётра і забіў Паўла»[96]. Еранім Стрыдонскі ў сваёй працы De Viris Illustribus (Jerome)|De Viris Illustribus (392 г. н.э.) сведчыць, што Павел быў абезгалоўлены ў Рыме[97]. Ян Залатавуст (ок. 349–407) пісаў, што Нерон асабіста ведаў Паўла і забіў яго[98]. Тое самае апавядае і Сульпіцый Север (каля 403 г.)[99].

Рэшткі

правіць

Гай ў сваім Дыспуту супраць Прокла (198 г. н.э.) згадвае месца, у якіх захоўваліся астанкі апосталаў Пятра і Паўла: "Я магу пазначыць на труны апосталаў, калі вы гатовыя пайсці ў Ватыкан або на шлях Асцыяна, вы знойдзеце труны тых, хто заснаваў гэтую Царкву»[100]. Еранім ў сваёй працы De Viris Illustribus (Аб выдатных мужах, 392 г. н.э.), апісваючы біяграфію Паўла, згадвае, што «Павел быў пахаваны на Шляху Асцыяна ў Рыме»[97].

У чэрвені 2009 года Папа Бенедыкт XVI абвясціў вынікі раскопак магілы Паўла ў базіліцы святога Паўла па-за сценамі. Саркафаг не адчыняўся і даследваўся з дапамогай зонда, які паказаў кавалачкі ладану, фіялетавага і сіняга лёну, і невялікіх фрагментаў костак. Узрост костак радыёвугляродным метадам быў вызначаны 1 або 2 стагоддзем. Згодна сведчанню Ватыкана, гэтыя дадзеныя супадаюць з традыцыяй, што магіла з'яўляецца труной Паўла[101]. На саркафагу маецца надпіс на лацінскай мове: «Апостал Павел пакутнік»[102].

Працы

правіць
Асноўны артыкул: Лісты апостала Паўла
 
Павел піша свае лісты, Валянцін дэ Булонь, 17 ст.

З 27 кніг Новага Запавету 14 лічацца былі напісаны Паўлам; 7 з іх аўтарства Паўла лічыцца бясспрэчным, у той час як аўтарства 7 іншых аспрэчваецца[103][104][105]. Бясспрэчнымі лічацца найбольш важныя лісты, паколькі яны ўтрымліваюць, как усе лічаць ўласныя погляды Паўла пра яго жыццё і думкі. Лічацца, што Павел накіраваў гэтыя 7 лістоў у спецыфічных выпадках канкрэтным цэрквам. Напрыклад, калі царква ў Карынфе не адчувала б праблем, звязаных з святкаваннем Вячэры Гасподняй(1 Кар. 11:17–34), то сёння было б невядома, ва што Павел нават верыў з гэтай нагоды[24]:с.234.

Хоць прыкладна палова кнігі Дзеянняў апісвае жыццё і творчасць Паўла, кніга Дзеяў не адносіцца да аўтарства Паўла. Даследчыкі лічаць, што аўтар Дзеянняў не меў доступу да лістоў Паўла. Адным з доказаў гэтай версіі з'яўляецца то, што аўтар ніколі не цытуе лісты Паўла. Разыходжанні паміж лістамі Паўла і Дзеяннямі падтрымліваць выснову, што аўтар Дзеянняў не меў доступу да гэтых лістоў, калі складнікаў сваю кнігу[106][107].

У сваіх творах Павел забяспечвае першае пісьмовае апісанне таго, што значыць быць хрысціянінам і апісанне хрысціянскай духоўнасці. Яго лісты былі ахарактарызаваны як самыя ўплывовыя кнігі Новага Запавету пасля Евангелляў ад Матфея і Яна[54].

Паколькі часта Павел не меў магчымасці зноў паведаць свае заснаваныя суполкі. Ён спрабаваў падтрымліваць духоўны ўзровень вернікаў, адказваў на іх пытанні, вырашаў іх праблемы ў лісцах і пасылаў сваіх памочнікаў. Лісты Паўла выяўляюць выдатнага чалавека: адданага, спагадлівага, эмацыйнага, часам суровага, разумнага і кемлівага, з гарачай прыхільнасцю да Бога і Ісуса Хрыста. Хутчэй за ўсё, пасля яго смерці адзін з яго паслядоўнікаў сабраў некаторыя з яго лістоў і апублікаваў іх. Яны ўяўляюць сабой адзін з самых выдатных у гісторыі асабістых узносаў у рэлігійную думку і практыку[54].

Уплыў на хрысціянства

правіць

Уплыў Паўла на хрысціянскае мысленне, магчыма быў больш значным, чым любога іншага аўтара Новага Запавету[54]. Павел заявіў, што «Хрыстос ёсць канец закона»[108], ўзвысіў хрысціянскую царкву як цела Хрыста, і паказаў свет па-за Царквой як падлягаючага суду[8]. Лісты Паўла ўключаюць раннюю згадку пра Вячэру Гасподнюю[109], абрад традыцыйна вызначаемы як Эўхарыстыя. На Усходзе бацькі царквы прыпісваюць элемент выбараў у лісце да Рымлянаў, 9, як на нябеснае выбранне[8]. Тэмы перадвызначэння ў заходнім хрысціянстве не з'яўляюцца ва Усходняй тэалогіі. Асноўная праца Аўгустына пра Евангелле як дар, пра мараль як жыццё па Духу, пра перадвызначэнне бяруць пачатак ад Паўла, асабліва ад ліста да рымлян[8].

Царкоўнае паданне

правіць

Розныя хрысціянскія аўтары падавалі больш падрабязную інфармацыю пра жыццё Паўла.

У першым лісце Клімента, напісаным рымскім біскупам Кліментам Рымскім каля 90 года[110], паведамляецца наступнае пра Паўла:

 
Базіліка Святога Паўла за гарадскімі сценамі. Ланцугі, у якія, як лічыцца, быў закаваны святы Павел

«Пасля рэўнасці і злобы Павел сваім прыкладам паказаў вялікае цярпенне. Пасля гэтага ён быў сем разоў у вязніцы, быў ў выгнанні, быў пабіваны камянямі, прапаведаваў на Усходзе і на Захадзе, ён атрымаў высокую славу, якая была узнагародай за яго веру, вучыў праведнасьці па ўсім свеце і дасягнуў самых аддаленых межаў Захаду; і пасля гэтага ён засведчыў сваю веру перад кіраўнікамі, пакінуў гэты свет, і пайшоў да святога месца, выявіўшы выдатны прыклад трывалага цярпення».

Каментатары зазначаючь, што ў гэтым ўрыўку «відавочна не сказана», што Павел прыняў пакутніцкую смерць у Рыме, аднак такое пакутніцтва з'яўляецца найбольш верагодным тлумачэннем[111].

Еўсевій Кесарыйскі, які напісаў у 4-м стагоддзі, гаворыць, што Павел быў абезгалоўлены ў валадаранне рымскага імператара Нерона[112]. Гэта падзея была адбыцца альбо каля 64 года, калі Рым быў разбураны ў выніку пажару, або праз некалькі гадоў — у 67 годзе. Паводле традыцыі, царква Сан-Паола Але Тре Фонтане адзначае месца забойства Паўла. Каталіцкая літургічная ўрачыстасць Пятра і Паўла, якая адзначаецца 29 чэрвеня ў памяць яго мучаніцкай смерці, адлюстроўвае традыцыю (якая ўсходзіць да часоў Еўсевія), што Пётр і Павел былі закатаваныя ў адзін і той жа час[113]. Рымскакаталіцкі літургічны каляндар на наступны дзень цяпер ушаноўвае ўсех хрысціян, якія прынялі пакутніцкую смерць падчас ранніх ганенняў; а 30 чэрвеня адначаецца як свята апостала Паўла[114]. Асобы і рэлігійныя ордэны з асаблівым дачыненнем да Паўла шануюць свайго заступніка 30 чэрвеня[115].

У апакрыфічныя Дзеянні Паўла і Дзеянні Пятра выказаць здагадку, што Павел пасля Рыму адправіўся далей на захад. Некаторыя думаюць, што Павел мог зноў дасягнуць Грэцыі і Малой Азіі пасля яго паездкі ў Іспанію, і, магчыма, тады быў арыштаваны ў Траадзе, дастаўлены ў Рым і там пакараны[36]. Згодна традыцыі Павел быў пахаваны разам з Пятром у катакомбах каля Апіевай дарогі, пасля чаго яго рэшткі перанеслі ў Базіліку Святога Паўла за гарадскімі сценамі. Бяда ў сваёй Царкоўнай гісторыі, піша, што папа Віталіян ў 665 годзе падараваў рэліквіі Паўла (у тым ліку крыж, зроблены з турэмных ланцугоў, з скляпоў Лучыны каралю Нартумбрыі Осві. Павел лічыцца заступнікам Лондана.

Свята зварота Паўла святкуецца 25 студзеня[116].

У мастацтве

правіць

Зноскі

правіць
  1. ↑ (unspecified title) Праверана 1 снежня 2020.
  2. ↑ https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/06-29.php3 Праверана 5 лютага 2023.
  3. ↑ Анатоль Клышка. Новы Запавет. — Мінск: Пазітыў-цэнтр, 2014. — 610 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-985-6983-42-2.
  4. ↑ Васіль Сёмуха. Біблія. Кнігі Сьвятога Пісаньня Старога і Новага Запавету. Кананічныя. У беларускім перакладзе. — DUNCANVILLE, USA: WORLD WIDE PRINTING, 2002. — 1538 с. — 10 000 экз. — ISBN 1-58712-085-2.
  5. ↑ Уладзіслаў Чарняўскі. Біблія. Кнігі Святога Пісання Старога і Новага Запаветаў. — Мінск: Біблейскае таварыства ў Рэспубліцы Беларусь, 2012. — 1127 с. — 4 000 экз. — ISBN 978-985-6183-14-6.
  6. ↑ Aageson, James W. Paul, the Pastoral Epistles, and the Early Church. Hendrickson Publishers, 2008. ISBN 978-1-59856-041-1 p.1
  7. ↑ Хафнер Г. Выдающиеся портреты античности : 337 портретов в слове и образе / Пер. с нем. В. А. Сеферьянц. — М.: Прогресс, 1984. — 311 с. (руск.)
  8. ↑ а б в г д е ё ж «Paul, St», Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
  9. ↑ Marrow, Stanley B. (1 Jan 1986). Paul: His Letters and His Theology : an Introduction to Paul's Epistles. Paulist Press. pp. 5, 7. ISBN 978-0809127443. Праверана 31 August 2014.
  10. ↑ а б Why did God change Saul's name to Paul?(недаступная спасылка). Catholic Answers. Архівавана з першакрыніцы 30 кастрычніка 2012. Праверана 31 August 2014.
  11. ↑ Greek lexicon G4569 Σαύλος (Saul)
    Greek lexicon G3972 Παύλος (Paul)
    Hebrew lexicon H7586 שׁאוּל (Shaul/Saul)
  12. ↑ Paulus autem et Barnabas demorabantur Antiochiae docentes et evangelizantes cum aliis pluribus verbum Domini
  13. ↑ Дзеянні 16:37
  14. ↑ 22: 25–28
  15. ↑ Prat, Ferdinand. «St. Paul». The Catholic Encyclopedia. Vol. 11. New York: Robert Appleton Company, 1911. 2 Apr. 2013.
  16. ↑ Oxford University Lewis and Short Latin Dictionary, ISBN 0198642016, entry for Paulus: «a Roman surname (not a praenomen;»
  17. ↑ The Letter of Paul to the Galatians: An Introduction. books.google.se. Праверана 2014.
  18. ↑ Дзеянні 9:4; 22:7; 26:14
  19. ↑ Дзеянні 26:14
  20. ↑ Дзеянні 9:11 Гэта месца, адкуль паходзіць імя «Саул з Тарса» «[1]»
  21. ↑ Дзеянні 9:17; 22:13
  22. ↑ а б Дзеянні 22:3
  23. ↑ а б Філ. 3:5
  24. ↑ а б Powell, Mark A. Introducing the New Testament. Grand Rapids, MI: Baker Academic. 2009. ISBN 978-0-8010-2868-7
  25. ↑ Дзеянні 9:20–21
  26. ↑ White, L. Michael (2007). From Jesus to Christianity (3rd impr. ed.). San Francisco: HarperSanFrancisco. pp. 145–147. ISBN 0060816104.
  27. ↑ Koester, Helmut (2000). Introduction to the New Testament (2 ed.). New York: de Gruyter. p. 107. ISBN 3110149702. Праверана 14 June 2013.
  28. ↑ Дзеянні 16:37, 22:25–29
  29. ↑ Montague, George T. The Living Thought Of St. Paul. Milwaukee: Bruce Publishing Co. 1966. AISN: B0006CRKIC
  30. ↑ Wright, G. Ernest, Great People of the Bible and How They Lived, (Pleasantville, New York: The Reader's Digest Association, Inc., 1974). ASIN: B000OEOKL2
  31. ↑ Kee, Howard and Franklin W. Young, Understanding The New Testament, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice Hall, Inc. 1958, pg 208. ISBN 978-0139365911
  32. ↑ Рым. 1:5, 11:13, Гал. 2:8
  33. ↑ а б Wallace, Quency E. «The Early Life and Background of Paul the Apostle». The American Journal of Biblical Theology.
  34. ↑ Дз. 23:6
  35. ↑ 2 Цім. 1:3
  36. ↑ а б 1st Timothy, 2nd Timothy, and Titus may be «Trito-Pauline», meaning they may have been written by members of the Pauline school a generation after his death.
  37. ↑ Флп. 3:5–6
  38. ↑ Дзеянні 18:1–3
  39. ↑ Дзеянні 18:3
  40. ↑ Рым. 16:4
  41. ↑ Дзеянні 23:16
  42. ↑ Дзеянні 7:58–60; 22:20
  43. ↑ Гал. 1:13–14, Філ. 3:6, Дзеянні 8:1–3
  44. ↑ Frederick Fyvie Bruce (1977), Paul, Apostle of the Heart Set Free, p. 43
  45. ↑ Dale Martin 2009. Introduction to New Testament History and Literature, lecture 14 «Paul as Missionary». Yale University.
  46. ↑ Bromiley, Geoffrey William (1979). International Standard Bible Encyclopedia: A — D (International Standard Bible Encyclopedia (Wbeerdmans)). Wm. B. Eerdmans Publishing Company. p. 689. ISBN 0-8028-3781-6.
  47. ↑ Barnett, Paul (2002). Jesus, the Rise of Early Christianity: A History of New Testament Times. InterVarsity Press. p. 21. ISBN 0-8308-2699-8.
  48. ↑ L. Niswonger, Richard (1993). New Testament History. Zondervan Publishing Company. p. 200. ISBN 0-310-31201-9.
  49. ↑ Дз. 9:4–5
  50. ↑ Дзеянні 9:17
  51. ↑ Aslan, Reza (2013). Zealot (Paperback ed.). New York: Random House. p. 184. ISBN 978-0-8129-8148-3.
  52. ↑ McRay, John (2007). Paul His Life and Teaching. Grand Rapids, MI: Baker Academic. p. 66. ISBN 978-1441205742.
  53. ↑ Дзеянні 9: 20–22
  54. ↑ а б в г Sanders, E. P. «Saint Paul, the Apostle». Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online Academic Edition. Encyclopædia Britannica Inc., 2013. Web. 08 Jan. 2013.
  55. ↑ 1Кар. 1:21–25
  56. ↑ Horrell, David G (2006). An Introduction to the Study of Paul. New York: T&T Clark. p. 30. ISBN 0-567-04083-6.
  57. ↑ Hengel, Martin and Anna Maria Schwemer, trans. John Bowden. Paul Between Damascus and Antioch: The Unknown Years Westminster John Knox Press, 1997. ISBN 0-664-25736-4
  58. ↑ 2Кар. 11:32
  59. ↑ Гал. 1:17
  60. ↑ Kirsopp Lake, The earlier Epistles of St. Paul, their motive and origin (London 1911), pp. 320—323.
  61. ↑ N.T. Wright, «Paul, Arabia and Elijah» (PDF) Архівавана 29 красавіка 2011.
  62. ↑ Martin Hengel, «Paul in Arabia» (PDF) Архівавана 27 лютага 2019. Bulletin for Biblical Research 12.1 (2002) pp. 47–66.
  63. ↑ Гал. 1: 13–24
  64. ↑ Гал 1:11–16
  65. ↑ а б Harris, Stephen L. Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. ISBN 978-1-55934-655-9
  66. ↑ Гал 1:22–24
  67. ↑ Гал. 2:1–10
  68. ↑ Barnett, Paul The Birth Of Christianity: The First Twenty Years (Eerdmans Publishing Co. 2005) ISBN 0-8028-2781-0 p. 200
  69. ↑ а б Дзеянні 11:26
  70. ↑ Ogg, George, Chronology of the New Testament in Peake's Commentary on the Bible (Nelson, 1963)
  71. ↑ Barnett p. 83
  72. ↑ Map of first missionary journey. Biblestudy.org. Праверана 19 лістапада 2010.
  73. ↑ Дз. 13:13–48
  74. ↑ http://biblehub.com/commentaries/pulpit/acts/14.htm accessed 9 September 2015
  75. ↑ а б в Catholic Encyclopedia: Judaizers
  76. ↑ White, L. Michael (2004). From Jesus to Christianity. HarperSanFrancisco. p. 170. ISBN 0-06-052655-6.
  77. ↑ Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum and Charles Quarles (2009). The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament. Nashville, Tennessee, B&H Publishing Group. p. 400
  78. ↑ Дзеі 16:5
  79. ↑ Дзеі 16:16–24
  80. ↑ Apostle Paul's Second Missionary Journey Map Biblestudy.org
  81. ↑ «Paul, St». Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
  82. ↑ McRay, John (2007). Paul His Life and Teaching. Grand Rapids, MI: Baker Academic. p. 185. ISBN 978-1441205742.
  83. ↑ Burton, Ernest De Witt (1977). A critical and exegetical commentary on the Epistle to the Galatians. ISBN 978-0-567-05029-8. Праверана 2010-11-19.
  84. ↑ Catholic Encyclopedia: Durazzo (Albania). Newadvent.org (1909-05-01). Праверана 2010-11-19.
  85. ↑ Трэцяе місіянерскае падарожжа апостала Паўла Biblestudy.org
  86. ↑ A study in scarlet (Judah sceptre — Joseph birthright) Архівавана 9 сакавіка 2013.
  87. ↑ Chrysostom on 2 Tim.4:20 (Nicene and Post-Nicene Fathers, Series I Volume XIII)
  88. ↑ Cyril on Paul and gifts of the Holy Ghost (Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II Volume VII, Lecture 17, para.26)
  89. ↑ The Muratorian Fragment lines 38–39
  90. ↑ Ignatius of Antioch, Letter to the Ephesians, Chapter XII
  91. ↑ Fragments from a Letter to the Roman Church Chapter III. earlychristianwritings.com. Праверана 1 June 2015. «Такім чынам, вы таксама павінны такім настаўленнем далучыцца да цеснага саюза цэркваў, якія былі пасаджаныя Пятром і Паўлам, у Рыме і ў Карынфе: яны абодва прыйшлі да нас у Карынф, і вучылі нас такім жа чынам, як яны вучылі і вас калі яны прыйшлі ў Італію; і вучылі вас і прынялі пакутніцкую смерць у той жа час.»
  92. ↑ Church History Book II Chapter 25:8. newadvent.org. Праверана 1 June 2015.
  93. ↑ Serena De Leonardis and Stefano Masi (1999). Art and history: Rome and the Vatican. Casa Editrice Bonechi. p. 21
  94. ↑ Prescription Against Heretics Chapter XXXVI. ccel.org. Праверана 1 June 2015.
  95. ↑ Church History Book II Chapter 25:5–6. newadvent.org. Праверана 1 June 2015.
  96. ↑ Lactantius, Of the Manner in Which the Persecutors Died II
  97. ↑ а б On Illustrious Men Chapter 5. Праверана 3 June 2015.
  98. ↑ John Chrysostom. Concerning Lowliness of Mind 4
  99. ↑ Sulpicius Severus, Chronica II.28–29.
  100. ↑ Dialogue or Disputation Against Proclus (198 AD) in Eusebius, Church History Book II Chapter 25:6–7. newadvent.org. Праверана 1 June 2015.
  101. ↑ St Paul's tomb unearthed in Rome from BBC News (2006-12-08); Vatican to open Apostle Paul's tomb
  102. ↑ "Remains of St. Paul confirmed". Washington Times. June 29, 2009.
  103. ↑ The Blackwell Companion to The New Testament by David E. Aune ISBN 1405108258
  104. ↑ Eerdmans Commentary on the Bible by James D. G. Dunn (Nov 19, 2003) ISBN 0802837115
  105. ↑ Pheme Perkins, Reading the New Testament: An Introduction (Paulist Press, 1988), ISBN 0809129396
  106. ↑ Peter, Paul, and Mary Magdelene: the followers of Jesus in history and legend By Bart Ehrman, p.98–100
  107. ↑ A commentary on the Acts of the Apostles by Charles Stephan Conway Williams, pp. 22, 240
  108. ↑ Рым. 10:4
  109. ↑ 1Кар. 10:14–17, 1Кар. 11:17–34
  110. ↑ The First Epistle of Clement to the Corinthians, 5:5–6, translated by J.B. Lightfoot in Lightfoot, Joseph Barber (1890). The Apostolic Fathers: A Revised Text with Introductions, Notes, Dissertations, and Translations. Macmillan. p. 274. ISBN 0-8010-5612-8. OCLC 54248207.
  111. ↑ Brown, Raymond Edward; John Paul Meier (1983). Antioch and Rome: New Testament Cradles of Catholic Christianity. Mahwah, NJ: Paulist Press. p. 124. ISBN 0-8091-2532-3.
  112. ↑ Hist. Eccl., II.25 -
  113. ↑ Eusebius, Hist. Eccl., II.25, where he quotes Dionysius of Corinth to this effect
  114. ↑ Saint Paul, the Apostle. June 30. Rev. Alban Butler. 1866. Volume VI: June. The Lives of the Saints. bartleby.com.
  115. ↑ June 30 – St. Paul The Apostle. paulines.ph.
  116. ↑ Chambers' The Book of Days (1869). Праверана 9 лютага 2012.

Гл. таксама

правіць

Літаратура

правіць

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Павел_(апостал)&oldid=4767725"