Клэвань
Клэвань (укр.: Клевань) — пасёлак гарадскога тыпу ў Ровенскім раёне Ровенскай вобласці Украіны, на рацэ Стубла. Адміністрацыйны цэнтр Клэванскага сельсавета. Плошча 54,6 км². Насельніцтва 7729 чал. (2017).
Пасёлак гарадскога тыпу
Клэвань на карце Украіны ±   | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Знаходзіцца за 20 км на захад ад Роўна. Чыгуначная станцыя на чыгунцы Здалбуніў — Ковель. Праз пасёлак праходзіць аўтамабільныя дарога Роўна — Луцк — Устылуг (М08).
Вядомы дзякуючы папулярнаму турыстычнаму аб’екту Тунэль кахання.[2]
Гісторыя
правіцьУ часы праўлення Чартарыйскіх
правіць
Датай заснавання пасёлка лічыцца 1113 як паселішча «Колывань».[3]
Тытул князь Клэванскі і Жукоўскі (польск.: Książę na Klewanie i Żukowie) упершыню сустракаецца ў пісьмовых актах ад 5 лютага 1442, дзе гаворка ідзе аб размеркаванні земляў сярод сыноў князя Васіля Чартарыйскага.[1]
У 1446[4] годзе вялікі князь Свідрыгайла ўзнагародзіў Міхаіла Чартарыйскага дароўным граматай на Клэванскі праваслаўны манастыр Св. Мікалая і бліжэйшыя паселішчы. (да 1914 года грамата перадачы захоўвалася ў Клэванском храме).
Першыя пісьмовыя згадкі пра Клэвань, як пра паселішча і як аб уласнасці князя Міхаіла Васілевіча Чартарыйскага датаваныя 1458 годам граматай Казіміра IV. Ад гэтага часу лёс роду Чартарыйскіх быў цесна звязаны з пасёлкам, які стаў іх радавым гняздом.
У 1475 годзе князь Міхаіл Васілевіч, брацлаўскі намеснік, пабудаваў замак на ўзвышшы Гарадзішча, размешчаным непасрэдна над правым высокім берагам ракі Стубла.[5] Завяршаў будаўніцтва яго сын, Фёдар Міхайлавіч, у 1495 годзе. Замак быў акружаны моцнымі каменнымі сценамі і глыбокім ровам, які запаўняўся вадой Стублы.
Юрый Іванавіч Чартарыйскі, сын Івана Фёдаравіча Чартарыйскага, атрымаўшы адукацыю ў віленскіх езуітаў, першы з гэтага праваслаўнага княскага роду перайшоў у каталіцызм. Змена веравызнання патрабавала матэрыяльнага сведчання, чым і стала будаўніцтва драўлянага касцёла ў Клэвані ў 1590 годзе.
Канчатковую перабудову і ўмацаванне замка завяршылі пасля смерці Фёдара ў 1561 годзе. На дзяцінцы пабудавалі трох’ярусную драўляную праваслаўную царкву.[5] Для падводу вады ў равы, якія атачалі замак, на рацэ быў пабудаваны вадзяны млын і драўляныя плаціны з каналамі для падводу вады.
На месцы драўлянага касцёла 1610-га было завершана будаўніцтва мураванага, пабудаванага ў стылі ранняга барока італьянскімі дойлідамі. Відавочна, у гэты ж час быў замоўлены і алтарны абраз Маці Божай Клэванскай. Паводле непацверджаных звестак аўтарам мог быць майстар Балонскай школы Карла Дольчэ, які да таго часу ўжо праславіўся ва Украіне, напісаўшы некалькі вядомых абразаў для ўкраінскіх храмаў.[6] Храм быў асвячаны ў 1637.
У 1617—1619 гадах Клэвань і замак тройчы падвяргаліся нападам татараў і тройчы яго нападаючыя трывалі паразу.
У 1632 годзе замак аддалі езуітам.
У 1640 годзе войскі Орды, разбурыўшы горад Роўна і разбурыў паселішчы Клэвань, здзейснілі чарговую спробу ўзяць Клэванский замак штурмам. Бой доўжыўся тыдзень. Паводле легенд абаронцы атрымлівалі ваенную дапамогу праз падземны ход з Алыцкаго замка. З прыходам ваеннай падмогі ад Радзівілаў, ардынцы былі акружаны і разбіты. Існуе і легенда аб залатой карэце, якую ардынцы, уцякаючы з акружэння, закапалі дзесьці паміж Алыкай і вёскай Драўлянае. Легенды распавядаюць, што падземныя хады з часам былі пашыраны і атрымалі новыя разгалінаваная. Гэтую версію падмацоўвалі перыядычныя правалы глебы паміж базарнай плошчы і Благавешчанску касцёлам, якія адбываліся да 70-х гадоў XX стагоддзя.
Падчас вызваленчай вайны ўкраінскага народа супраціў польскіх і ўкраінскіх магнатаў, якія пасля Берасцейскай уніі навязвалі ўкраінскаму народу адзіную веру — каталіцкую, адзіную мову — польскую, якія разбуралі праваслаўныя цэрквы і храмы ці аддавалі іх грэка-каталікам або перадавалі ў арэнду яўрэям, і ажыццяўлялі прыгнёт ўкраінскага насельніцтва, у 1648 годзе замак быў акружаны казацкім войскам. Пасля трохдзённага бою казакі авалодалі крэпасцю. Удзельнікам гэтых падзей быў вядомы ўкраінскі ваенны і дзяржаўны дзеяч, палкоўнік Валынскага (Звягельскага) казацкага палка Міхаіл Тыша.[7]
.jpg)
Пасля бурных ваенных гадоў Клэвань пачалі аднаўляць. З мэтай адраджэння эканомікі ў 1654 з дапамогай Чартарыйскіх селішчу было прадастаўлена Магдэбургскае права,[5] што абумовіла развіццё рамесніцтва, росквіт гандлю і рост польскай і яўрэйскай абшчын.
У 1773 годзе, пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай, Клэвань увайшоў у склад Аўстрыйскай імперыі. Езуіты былі вымушаныя пакінуць замак.
У 1777 годзе пры садзейнічанні Адама Ежы Чартарыйскага побач з замкам была пабудавана царква Раства Хрыстова, якая першапачаткова была ўніяцкай.
Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе Клэвань і частка зямель князёў Чартарыйскіх адышлі да Расійскай імперыі. Мяжа праходзіла адразу ж за сценамі замка па рацэ Субла. Замак з тых часоў практычна пуставаў.
Князь Канстанцін Чартарыйскі, пражываючы ў той час у Пулавах, вырашыў стварыць у Клэвані польскую гімназію. Для гэтага ў 1816 годзе была разабрана ўсходняя сцяна замка і на яе месцы былі ўзведзены два флігеля, дзе і размясцілася гімназія. Частка сямейнай бібліятэкі была перададзеная ў карыстанне гімназістам. Гімназія на тэрыторыі замка праіснавала да трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай. У 1831 расійскія ўлады зачынілі гэтую навучальную ўстанову. У 1834 годзе ў пустыя памяшканні закрытай польскай гімназіі была пераведзеная руская гімназія з Луцка, аднак, праз 2 гады яе перавялі ў Роўна.[5]
Пасля пераводу гімназіі замак зноў пуставаў і развальваўся без належнага нагляду, і ў 1877 Чартарыйскі прадалі свае тутэйшыя маёнткі рускаму цару Аляксандру II. Так завяршылася эпоха праўлення Чартарыйскіх у Клэвані.[5]
У часы Першай сусветнай вайны і Польскіх войнаў
правіцьПасля продажу замка і маёнтка рускаму цару ў 1877 годзе ў палацы Чартарыйскіх размясцілі кіравання маёнткамі царскай сям’і — валынскіх апанажаў.
У 1915 годзе падчас ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны палац быў разбураны, ня ацалеў ні дах, ні вокны. Пасля рамонту і частковай аднаўлення асобных памяшканняў у замку размясцілі духоўнае вучылішча.
У выніку падзей Першай сусветнай вайны, Кастрычніцкага бальшавіцкага перавароту 1917 года ў Расіі, і ў адпаведнасці з сепаратным Брэст-Літоўскім мірным дагаворам 1918 года Клэвань увайшоў у склад Украінскай Народнай Рэспублікі. Пасля Гетманскім перавароту Паўла Скарападскаго з красавіка і да снежня 1918 года быў у складзе Другаго Гетманату, пасля чаго ў Клэвані зноў была адноўлена ўлада УНР.
Па завяршэнні польска-ўкраінскай вайны (1918—1919) і зняволення Варшаўскага дагавору 1920 года, тэрыторыі УНР, на якіх быв размешчаны Клэвань, адышлі ад УНР у Польшчу.
У 1920 году незалежная Украінская Народная Рэспубліка, якая ў той час вяла вайну на два фронты, была практычна заваяваная Чырвонай арміяй.[8] У выніку Польска-савецкай вайны і Рыжскага мірнага дагавору 1921-га года Клэвань канчаткова увайшоў у склад Польскай Рэспублікі.
У 1927 годзе ў раёне чыгуначнай станцыі была адкрыта польская школа Динскага. Выкладанне праводзілася польскім. У наступным годзе на выездзе з Клэваня было пачата будаўніцтва другой польскай школы, завершанэ ў 1934 годзе. У 1929 годзе на Клэвань распаўсюдзілі правілы гарадской забудовы.[9] Гэта спрыяла развіццю гандлю, прадпрымальніцтва і дробнатаварнай вытворчасці: хлебапячэння, малакаперапрацоўкі, пашыў адзення, вытворчасць вапны, цэглы і т. Значны ўклад у развіццё горада ўнесла яўрэйская абшчына, якая істотна ўзрасла і ў той час складала большасць насельніцтва Клэвані. У польскім даведніку па Валыні за 1929 г. Клэвань так і называюць — «żydowskie miasteczko o 1300 m. w pow. rówieńskim».[10] У цэнтры горадка была размешчана сінагога — культавае збудаванне, пабудаванае з цэглы, у стылі барока, рэшткі якой цяпер пустуюць.
На аснове закона ад снежня 1920 на анэксаванных зямлях Беларусі, Валыні і Заходняй Украіны актыўна ўкаранялася асадніцтва. Асаднікаў надзяляли ўчастками лепшых зямель па некальки дзесяткаў гектараў. Асаднікі мелі зброю і аб’ядноўваліся ў саюзы.[11] Гаспадарчыя на выдзеленых зямлях фактычна, як памешчыкі, яны выкарыстоўвалі мясцовае насельніцтва ў якасці бяспраўных сезонных рабочых. Ствараліся таксама і ляснічыя асады, асноўнай функцыяй якіх была нарыхтоўка драўніны для створаных паблізу чыгуначнай станцыі ў Клэвані лесапільняў. Аб’ёмы вывазу піламатэрыялаў у Польшчу дзівілі. У 1929 годзе ў раёне пасёлка налічвалася 15 польскіх асадніцкіх гаспадарак.[10] Для падтрымкі гэтага руху ў Роўна, Луцк, Клэвань, Цумань 21 чэрвеня 1929 прыбыў сам Юзаф Пілсудскі.[12]
З боку польскай абшчыны ўзмацняліся палітычныя, эканамічныя, духоўныя і сацыяльныя прыгнёту ўкраінскага насельніцтва, якія падтрымліваліся на ўрадавым узроўні. У 1934 годзе польскі ўрад з трыбуны Лігі Нацый афіцыйна адмовіўся ад трактата «Аб нацыянальных меншасцях», прынятага ім у 1919 годзе.[13] У гэтым жа годзе санацыйныя ўлады прынялі закон «Аб ізаляцыі грамадска-небяспечных элементаў». Гэта стала юрыдычнай падставай далейшага прыгнёту нацыянальных меншасцей, у адносінах да якіх праводзілася палітыка «культурнага падаўлення», якая яшчэ восенню 1930 года перарасла ў масавыя рэпрэсіі супраць украінскага насельніцтва Галіцыі і Валыні («Пацыфікацыя»). На анэксаванных зямлях пачала разгарацца барацьба за раўнапраўе, духоўную і эканамічную свабоду, за адзінства падзеленых ўкраінскіх земляў і ўкраінскага народа, якая набрала шырокі размах пасля 34-х гадоў, прычым разам змагаліся як члены АУН, так і Камуністычнай партыі Заходняй Украіны, якія разам перажывалі жахі польскіх турмаў і лагера Бяроза Картузская. За актыўную барацьбу і прыналежнасць да АУН неаднаразова арыштоўвалі і асуджалі жыхароў Клэваня братоў Аляксандра і Якава Буслаў.
У часы Другой сусветнай вайны
правіць17 верасня 1939 года паводле пакта Молатава-Рыбентропа, савецкая армія перайшла ўсходнюю мяжу Польшчы для акупацыі абумоўленых у пакце тэрыторый Польшчы і вызваленне тэрыторый Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі ад польскіх уладаў. 14 лістапада 1939 Клэвань, як і астатнія акупаваных тэрыторый, якія ўвайшлі ў склад Савецкай Украіны. «Вызваліцелі» вызвалілі ўсіх зняволеных з польскіх турмаў і лагераў, але практычна адразу ж пачалі пераследваць прадстаўнікоў АУН і ўкраінскай інтэлігенцыі. З прыходам новай улады пачаліся рэпрэсіі мясцовага насельніцтва. Значную частку жыхароў Клэваня было вывезена ў Сібір. Большасць насельніцтва пачынае варожа ставіцца да акупацыйнай савецкай улады. У публікацыях і паштоўках таго часу адзначалася, што савецкая акупацыя яшчэ горш польскай. Зноў пачынае разгарацца барацьба за незалежнасць Украіны.
З 1 па 4 красавіка 1941 Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў рэвалюцыйная (АУНР) праводзіць у Кракаве II-й Вялікі збор АУН, адным з арганізатараў і ўдзельнікаў якога быў клэванчанин Якаў Бусел. У пастановах Збору зацвярджаліся асновы ўкраінскага нацыяналізму - роўнасць усіх ў правах і абавязках, сацыяльная падтрымка малазабяспечаных, сірот, інвалідаў і пажылых людзей, свабода сумлення і рэлігійных культаў, правы сялянства самастойна гаспадарыць на сваёй зямлі, асуджэнне навязываемой безгаспадарнай савецкай калгаснай сістэмы, абарону свабоды і незалежнасці ўкраінскага народа, яго традыцый, культуры і веры.
24 чэрвеня, 1941, на трэці дзень пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны, да мяжы ракі Стублы падышлі нямецкія войскі. Аднак, у выніку контрудараў 24-га чэрвеня ў напрамку на Клэвань, і 26-га чэрвеня ў напрамку на Дубна, нанесенай сіламі 9-га механізаванага корпуса 5-й арміі генерала А. Ф. Папова, яны былі адхіленыя.[14] Аднак, поспех Чырвонай арміі пад Клэванем 24 чэрвеня быў дасягнуты цаной асаблівых страт у тэхніцы. Савецкія войскі былі вымушаныя пакінуць Клэвань і адысці на рубеж ракі Гарынь.
25-га чэрвеня Клэвань і наваколлі падвергліся бамбардзіроўцы. Асноўныя ўдары былі нанесеныя па чыгуначнай станцыі, па дрэваапрацоўчым заводзе і паўднёвых ваколіцах пасёлка.[15] І толькі пасля сыходу савецкіх войскаў і паўторнай бамбардзіроўкі пасёлка, якое адбылося 2 ліпеня, 3 ліпеня 1941 года ў Клэвань увайшла нямецкая армія. Адразу ж на наступны дзень немцы паказальна расстралялі актывістаў польскай самаабароны і пачалі яўрэйскія пагромы. Больш за 200 чалавек яўрэйскай абшчыны сагналі ў сінагогу, атачылі войскамі і падпалілі. Салдаты вермахта, аснову якіх складалі румынскія падраздзялення, разбівалі і рабавалі крамы і спусцелыя сядзібы і не грэбавалі нават жаночай бялізнай. Пасля іх сыходу асобныя жыхары пасёлка завяршылі рабаванне пабітых і часткова абрабаваных яўрэйскіх крамаў і спустошаных дамоў.
Клэвань стаў «райцэнтрам» новастворанага «Раёна Клэвань» (ням.: Rayon Klewan), які ўвайшоў у Ровенскі ґебіт (ням.: Kreisgebiet Rowno) Рэйхскамісарыята Украіна.[16][17] У Клеванской раённай управе, якая размясцілася ў старым панскім маёнтку, было 11 секцый.
Для навядзення парадку і стрымлівання марадзёрства ў Клэвані былі сфармаваныя польскі і ўкраінскі аддзелы мясцовай паліцыі, сярод якіх з першага ж дня разгарэлася жорсткая варожасць, якая даходзіць да сутыкненняў. Ўкраінскі аддзел размясцілі ў будынку школы, размешчанай фактычна за межамі пасёлка, у якім, адпаведна, паўнапраўна «гаспадарыўалі» польскі аддзел паліцыі. Абодва падраздзялення навыперадкі арыштоўвалі і затрымлівалі ўкраінцы — палякаў, а тыя — ўкраінцаў, і, вядома ж, еўрэяў. Расстрэлы і пагромы габрэйскага насельніцтва працягваліся. Усяго падчас пагромаў загінула ад 400[18] да 700[19] асобаў еўрэйскай абшчыны. У памяць пра больш чым 200 чалавек, спаленых у сінагозе, на яе рэштках ўстаноўлена мемарыяльная дошка.[15]
Галерэя
правіць
Крыніцы
правіць- ↑ а б (польск.) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom_IV/139-140
- ↑ (англ.) Oddee. Cool Places in 10 Most Fascinating Tunnels (англ.) (бел.: 10 самых захапляльных тунэляў)
- ↑ (укр.) ПОСТАНОВА Верховної Ради України «Про відзначення 900-річчя з часу заснування селища міського типу Клевань Рівненської області» (Відомості Верховної Ради (ВВР), 2014, № 22, ст.837) (бел.: ПАСТАНОВА Вярхоўнай Рады Украіны «Аб святкаванні 900-годдзя з дня заснавання пасёлка гарадскога тыпу Клэвань Ровенскай вобласці » (Ведамасці Вярхоўнай Рады (ВВР), 2014, № 22, ст.837)
- ↑ У розных публікацыях таксама згадваецца 1486.
- ↑ а б в г д (укр.) Бірюльов, Юрій; Волков О. (2002). Замки Західної України. Львів: Видавництво "Центр Європи". pp. 2–24. ISBN 966-7022-40-4. (бел.: Замкі Заходняй Украіны)
- ↑ Калиберда, Сергей. Органы: от Киевской Руси до Украины. Google книги. ЛитРес.
- ↑ (укр.) Коваленко С. Тиша Михайло // Україна під булавою Богдана Хмельницького. Енциклопедія у 3-х томах. — Т. 2. — К. : Стікс, 2008. — С.478.
- ↑ Краткий энциклопедический словарь — М «ООО Издательство АСТ» ООО «Издательство Астрель», 2002. — 1136 с. (руск.)
- ↑ (польск.) Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1929 r. rozciągające przepisy dla gmin miejskich na niektóre osiedla gmin wiejskich na obszarze województwa wołyńskiego. & nbsp; — Dz.U. 1929 nr 41 poz. 347(недаступная спасылка)
- ↑ а б (польск.) Dr. Mieczysław Orłowicz. ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU 1929 r(нявызн.)(недаступная спасылка). brozbar.cieplowizja.pl/slowniki-przewodniki (22 кастрычніка 1929). Архівавана з першакрыніцы 17 студзеня 2019. Праверана 12 студзеня 2019.
- ↑ Слоўнік Свабоды. Асаднік
- ↑ (польск.) Laurahuta. Klewań, Armatniów i Cumań tartaki 1929-06-21
- ↑ Нарысы гісторыі Беларусі ў 2 частках. — НАН РБ: Інстытут гісторыі, — Мн., 1995, Ч.2, С.242
- ↑ (руск.) Владимир Дайнес. Ракасоўскі. Салдацкі маршал. Камандуючы парадам Перамогі = Рокоссовский. Солдатский маршал. Командующий парадом Победы. — 1083 с. — ISBN 5457275000, 9785457275003.
- ↑ а б (укр.) Парфенюк В.О. Клэвань: Партрэт на фоне эпох. Гісторыка-інфармацыйная аповяд = Клевань: Портрет на фоні епох. Історико-інформаційна розповідь. — ПП „Лапсюк В.А.“. — Рівне, 2013. — 552 с. — ISBN 978-617-7058-11-2.
- ↑ (ням.) Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874—1945.
- ↑ (укр.) Іванов С. Регламентація життя населення Волині в роки німецької окупації Архівавана 30 ліпеня 2019.
- ↑ (руск.) Холокост на территории СССР: Энциклопедия. — М., 2009. — С. 421. — ISBN 978-5-8243-1296-6.
- ↑ (польск.) Siemaszko W., Siemaszko E. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939—1945. — Warszawa, 2000. — S. 686—687. — ISBN 83-87689-34-3.
Спасылкі
правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Клэвань- Карта баявых дзеянняў па стане на 22 чэрвеня & nbsp; - 9 ліпеня 1941 года.
