Вялікдзень

Вялі́кдзень, Па́сха (грэч. πάσχα, лац.: Pascha, іўр.: פסח [Pesaḥ]), Уваскрэсенне Хрысто́ва (грэч. Ἡ Ανάστασις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ), Светлае Хрыстова Уваскрэсенне — галоўная падзея царкоўнага календара, найстаражытнейшае і найважнейшае хрысціянскае свята, якое адзначалася яшчэ ў часы апосталаў і было ўсталявана ў гонар Уваскрэсення Ісуса Хрыста — цэнтра ўсёй біблейскай гісторыі і асновы ўсяго хрысціянскага вучэння.

Вялікдзень
Тып	хрысціянскае, у шэрагу краін — дзяржаўнае
інакш	Светлае Хрыстова Уваскрэсенне
Адзначаецца	хрысціянамі
Дата	першая нядзеля пасля веснавога раўнадзенства 21 сакавіка і поўні
Святкаванне	уначы або рана раніцай богаслужэнні ў цэрквах, сямейныя застоллі, народныя гулянні
Традыцыі	Усходнія — асвячэнне пафарбаваных яйкаў і кулічоў, вітальнае цалаванне, валачобны абрад, на Захадзе — падарункі, пошук яйкаў дзецьмі, у абодвух выпадках — хрыстосаванне
Звязана з	Мясапуст, Масленіца, Дараваная нядзеля, Вялікі пост, Вербніца, Перадвелікодны тыдзень, Светлы тыдзень, Узнясенне Гасподняе, Дзень Святой Тройцы, Пятроў пост

У дзень Вялікадня вернікі адзначаюць уваскрэсенне Хрыста з мёртвых і перамогу жыцця над смерцю і злымі сіламі. Паводле Бібліі, Ісус паўстаў з труны на трэці дзень святкавання юдэйскай Пасхі.

У праваслаўі статус Вялікадня як галоўнага свята адлюстроўваюць словы «свят свята і ўрачыстасць з урачыстасцей».

У наш час дата Вялікадня ў кожны год разлічваецца паводле месяцава-сонечнага календара, што робіць Вялікдзень пераходным святам.

Яўрэйскае слова Пе́сах абазначае іўдзейскую Пасху. Яно звязана са словам паса́х (іўр.: פסח — праходзіць міма), якое нагадвае пра тое, што Усявышні абмінуў яўрэйскія дамы, знішчаючы першынцаў Егіпта (часам саму назва свята тлумачаць як «мінуў, абыйшоў»). Арамейская назва свята, якая гучыць як пісха, увайшла ў грэчаскую мову, затым перайшла ў лацінскую і ў далей распаўсюдзілася ў мовах Еўропы: pâques (фр.), pascuas (ісп.), пасха (рус.) і гэтак далей.

Звычай святкавання Пасхі, які існаваў у старажытных семіцкіх плямён, першапачаткова быў звязаны з жывёлагадоўляй, а пазней з земляробствам, пачаткам жніва. З развіццём культу бога Яхве Пасха святкавалася ў гонар выхаду яўрэйскага народа з егіпецкага палону, потым яе сталі звязваць з чаканнем «нябеснага збавіцеля» — месіі.

У хрысціян назва свята набыло іншае тлумачэнне — «пераход ад смерці да жыцця, ад зямлі да неба». Царкоўнае святкаванне Вялікадня доўжыцца 40 дзён.

Гісторыя і дата Вялікадня

Старазапаветная Пасха

Старазапаветны Пасха, як і цяперашняе свята Пе́сах (яўрэйская Пасха), святкавалася ў гонар выхаду яўрэяў з Егіпта, гэта значыць вызвалення яўрэяў ад рабства. Назва «Пе́сах» (іўр.: פסח) азначае «праходзіць міма». Яна звязана з апавяданнем пра дзесяць караў егіпецкіх.

Адно бедства («кара») змянялася іншым, і нарэшце за адмову фараона адпусціць ізраільскі народ Бог «пакараў Егіпет страшнай карай», забіўшы ўсіх першынцаў, гэта значыць усіх першых па старшынстве нашчадкаў мужчынскага полу — і ў людзей, і ў быдла. Кара абмінула толькі першынцаў іўдзеяў, жытлы якіх Бог адрозніў па ўмоўным знаку (крыві ягня на вушаках дзвярэй) і прайшоў міма:

А Я гэтай самай ночы прайду па зямлі Егіпецкай, і паб'ю кожнага першынца ў зямлі Егіпецкай, ад чалавека да быдла, і над усімі божышчамі Егіпецкімі ўчыню суд. Я Гасподзь. І будзе ў вас кроў знакам на дамах, дзе вы знаходзіцеся, і ўбачу кроў і прайду міма вас, і не будзе сярод вас пошасці згубнай, калі буду караць зямлю Егіпецкую. І хай будзе вам дзень гэты незабыўны, і святкуйце яго як сьвята Госпаду ва ўсе роды вашыя; як устанаўленне вечнае святкуйце яго. Зых. 12:12-14

Пасля апошняй кары фараон адпусціў яўрэйскі народ разам з яго статкамі, а напалоханыя егіпцяне пануквалі яўрэяў, каб тыя хутчэй пакінулі Егіпет (Зых. 12:31-33).

Пасхальнае ягня

У памяць пра гэту падзею «ўсяму супольству Ізраілеваму» прадпісвалася ўвечар 14-га нісана (першага месяца яўрэйскага календара) прыносіць у ахвяру ягня — аднагодку мужчынскага полу, без хібы, узятага ад авечак альбо ад коз, якога сям’і трэба было спячы на агні і з’есці цалкам, не зламаўшы касцей, з прэсным хлебам (г.зн. мацой) і горкай травой у пасхальную ноч (Зых. 12:1-10, Лік. 9:1-14). Апраснак у культавым рытуале яўрэяў азначаў спешнасць выхаду з Егіпта, калі цеста не паспявала скіснуць. Смакаванне пасхальнай вячэры выступала як «сведчанне галоўнай падзеі ўсёй старазапаветнай гісторыі» — выхаду яўрэяў з Егіпта.

Пасхальнае ягня таксама звалася «пасхай» («песахам»). Такое ўжыванне слова можна знайсці, у прыватнасці, у апавяданнях евангелістаў пра Тайную Вячэру (Мф. 26:17-19, Мк. 14:12-16, Лк. 22:8-15).

Вялікдзень у Новым Запавеце

Вялікдзень неаднаразова згадваецца ў Евангеллях, але асаблівае месца займае ў іх апавяданні пра Тайную Вячэру, якая ў Матфея, Марка і Лукі апісана як святочная пасхальная трапеза (Мф. 26:17-19, Мк. 14:12-16, Лк. 22:8-15), і пра наступнае распяцце Ісуса Хрыста.

Менавіта падчас Тайнай Вячэры Ісус Хрыстос прамовіў словы і здзейсніў дзеянні, якія змянілі сэнс свята. Ісус замяніў Сабой месца пасхальнай ахвяры, і ў выніку «старая Пасха становіцца Пасхай новага Ягня, ахвяраванага дзеля ачышчэння людзей раз і назаўжды», а новай пасхальнай трапезай становіцца Еўхарыстыя.

Паколькі пакаранне адбылося ў пятніцу, « дык Іўзеі, каб не пакінуць целаў на крыжы ў суботу, бо тая субота была дзень вялікі, прасілі Пілата, каб перабіць у іх галені і зняць іх» (Ін. 19:31), і воіны перабілі галені раскрыжаваным разбойнікам, аднак жа, «падышоўшы да Ісуса, як убачылі Яго ўжо мёртвага, не перабілі ў яго галені» (Ін. 19:32-32). Іаан Багаслоў, які распавядае пра гэтыя падзеі, знаходзіць у іх выкананне слоў Свяшчэннага Пісання: «бо гэта сталася, хай збудзецца Пісанне: „косць Ягоная хай не будзе зламана“» (Ін. 19:36).

Новае разуменне пасхальнай ахвяры добра адлюстроўваюць словы апостала Паўла (1Кар. 5:7):

… Пасха наша Хрыстос, ахвяраваны за нас..

Спыненне старазапаветных ахвяр

Пасля разбурэння ў 70 годзе Іерусалімскага храма рытуальнае ахвяраванне пасхальнага ягня больш не праводзілася, і ў сучасным рытуале адпраўлення Песаха пра яго нагадвае прадпісанне «з’есці невялікі кавалачак спечанага мяса» падчас начной трапезы.

Ранняе хрысціянства

Уваскрэсенне. Сімвалічная выява. Века саркафага. Музей Піа-Крысціяна, Ватыкан

Пасля Сёмухі хрысціяне пачалі праводзіць першыя богаслужэнні Еўхарыстыі, прысвечаныя ўспаміну смерці Ісуса Хрыста. Літургіі праходзіла як Тайная Вячэра — Пасха мукаў, звязаная з Хроснай смерцю. Такім чынам, Вялікдзень стаў першым і галоўным хрысціянскім святам, якое абумовіла як богаслужэбны ўстаў Царквы, так і веравучыцельны бок хрысціянства.

У некаторых ранніх крыніцах гаворыцца пра штотыднёвыя святкаванні: пятніца была днём посту і смутку ва ўспаміне мукаў Хрыста («Пастыр Ермы», III,V:1), а нядзеля — днём радасці (Тэртуліян, «De corona mil.», гл. 3). Гэтыя святкаванні станавіліся больш урачыстымі ў перыяд яўрэйскага Песаха — угодкаў смерці Хрыста.

У малаазійскіх цэрквах, асабліва іўдзеахрысціянамі, у I стагоддзі н.э. свята штогод адзначалася разам з іўдзейскім Песахам — 14 нісана, таму што і іўдзеі і хрысціяне чакалі ў гэты дзень прышэсце Месіі (Блаж. Еранім, Тлум. на Мф. 25,6 — PL 26,192). Некаторыя цэрквы пераносілі святкаванне на першую нядзелю пасля іўдзейскага Песаха, таму што Ісус Хрыстос быў пакараны смерцю ў дзень Песаха і ўваскрэс паводле Евангеллях у дзень пасля суботы — гэта значыць у нядзелю. Ужо ў II стагоддзі свята прымае характар штогадовага ва ўсіх Цэрквах. У сачыненнях ранніх хрысціянскіх пісьменнікаў — у пасланні Св. Ірынея Ліёнскага біскупу Рымскаму Віктару, «Пасхальная гамілія» Мелітона Сардыйскага, у творах Апалінарыя Іерапольскага, Клімента Александрыйскага, Св. Іпаліта Рымскага — ёсць звесткі і пра святкаванне штогадовага дня смерці на крыжы і Уваскрэсення Хрыстова. З іх сачыненняў вынікае, што першапачаткова асобым постам адзначаліся пакуты і смерць Хрыста як «Пасха Пакут», ці «Пасха Крыжовая» — πάσχα σταυρόσιμον, pascha crucificationis, якая супадала з яўрэйскім Песахам, пост працягваўся да нядзельнай ночы. Пасля яе адзначалася ўласна Уваскрэсенне Хрыстова як Пасха радасці, ці «Пасха Уваскрэсення» — πάσχα άναστάσιμον, pascha resurrectionis. У сучасным богаслужэбным уставе захаваліся сляды гэтых старажытных свят. Асабліва гэта прыкметна ў святочных элементах службаў Вялікіх Чацвярга, Пятніцы і Суботы і ў структуры начной службы ў Велікодную нядзелю, якая складаецца з мінорнай велікоднай паўночніцы з канонам Вялікай Суботы, і з урачыста-радаснай велікоднай ютрані. Таксама на Уставе адбілася і старажытная традыцыя святкавання Пасхі Уваскрэсення аж да Ушэсця.

У хуткім часе стала прыкметным адрозненне традыцый Памесных цэркваў. Узнікла т.зв. «велікодная спрэчка» паміж Рымам і цэрквамі Малой Азіі. Хрысціяне Малой Азіі, названыя чатырынадзясятнікамі ці квартадэцыманамі (ад 14 дня месяца нісана), строга прытрымліваліся звычаю святкаваць Вялікдзень (Пасху) 14 нісана, абапіраючыся на аўтарытэт Ап. Іаана Багаслова. У іх жа назва яўрэйскай Пасхі перайшла на назву хрысціянскай і пасля распаўсюдзілася. Тады як на Захадзе, які не зведаў уплыву іўдзеахрысціянства, склалася практыка святкавання Вялікадня ў першую нядзелю пасля яўрэйскай Пасхі, пры гэтым разлічваючы апошнюю як поўня пасля дня раўнадзенства. У 155 годзе Палікарп, біскуп Смірны, наведаў рымскага біскупа Анікета, каб дамовіцца пра агульнае святкаванне Вялікадня, але пагаднення дасягнута не было. Пазней, у 190—192 гг., рымскі біскуп Віктар на саборах у Палесціне, Понце, Галіі, Александрыі, Карынфе, настойваў, каб малаазійскія хрысціяне адмовіліся ад свайго звычаю, і патрабаваў ад іншых цэркваў разарваць зносіны з імі. Св. Ірыней Ліёнскі, выступіў супраць адлучэння малаазійцаў, адзначаючы, што разыходжанні па фармальных прычынах не павінны ставіць пад пагрозу адзінства Царквы.

Многія абшчыны арыентаваліся на прынятыя ў іўдзеяў разлікі пасхальнага месяца. У той час ужо не прытрымліваліся сувязі паміж раўнадзенствам і месяцам нісанам, і ў некаторыя гады гэта прыводзіла да святкавання Вялікадня да дня веснавога раўнадзенства (гэта значыць, да надыходу новага астранамічнага года). Гэта практыка не прымалася іншымі абшчынамі.

Першы Усяленскі сабор

Пытанне адзінага дня святкавання Вялікадня для ўсёй хрысціянскай айкумены разглядалася на скліканым у 325 годзе саборы епіскапаў у Нікеі, пасля названым Першым Усяленскім. На саборы было прынята рашэнне ўзгадняць дзень святкавання Вялікадня паміж абшчынамі, і асуджана практыка арыентацыі на яўрэйскую дату, якая выпадала да раўнадзенства :

Калі разглядалася пытанне наконт найсвяцейшага Вялікадня, пры ўсеагульнай згодзе было прызнана мэтазгодным, каб свята гэта адзначалася ўсімі ў адзін і той жа дзень паўсюдна… Сапраўды, перш за ўсё, усім здалася надзвычай абразлівай тая акалічнасць, што ў святкаванні гэтай найсвяцейшай урачыстасці мы павінны прытрымлівацца звычаю іўдзеяў…

Як паведамляе гісторык, епіскап і ўдзельнік сабору Еўсевій Кесарыйскі ў кнізе «Пра жыццё блажэннага васілеўса Канстанціна», на Першым Усяленскім усе епіскапы не толькі прынялі Сімвал веры, але і падпісаліся, каб святкаваць Вялікдзень усім у адзін час. Еўсевій Кесарыйскі, пераказваючы словы імператара Канстанціна, прыводзіць і аргументы, якімі кіраваліся айцы Першага Усяленскага сабору для такога рашэння. Днём Вялікадня была выбрана першая нядзеля пасля поўні, якая з’явіцца не раней за веснавое раўнадзенства.

Александрыйскі епіскам павінен быў разлічваць гэты дзень і загадзя паведамляць яго ў Рым, каб забяспечыць адзіны дзень святкавання. Аднак праз нейкі час такія паведамленні спынілася. Усход і Рым пачалі святкаваць Вялікдзень кожны паводле сваіх разлікаў, часта ў розныя дні. У Александрыі былі створаны велікодныя табліцы — пасхаліі, якія дазваляюць вызначыць дату Вялікадня на шмат гадоў наверад. У іх аснову быў пакладзены 19-гадовы месяцава-сонечны цыкл, а за дату веснавога раўнадзенства прынята 21 сакавіка. У VI—VIII стст. гэта Пасхалія была прынята заходняй царквой.

Першапачатковае вызначэнне Першага Усяленскага сабору наконт Вялікадня лягло ў аснову царкоўнага статута.

Памесны Антыяхійскі сабор 341 года ў сваім першым правіле патрабуе строга прытрымлівацца рашэнняў Першага Усяленскага сабору наконт дня святкавання Вялікадня пад страхам адлучэння ад Царквы і пазбаўлення сану.

Сведчанні IV стагоддзі гавораць, што Пасха Крыжовая і Уваскрэсення ў той час ужо былі аб’яднаны як на Захадзе, так і на Усходзе. Святкаванне Пасхі Крыжовай папярэднічала святкаванню Пасхі Уваскрэсення, кожная доўжылася тыдзень да і пасля Велікоднай нядзелі. Толькі ў V стагоддзі назва Пасха стала агульнапрынятай для абазначэння ўласна свята Уваскрэсення Хрыстова. Пазней Вялікдзень стаў вылучацца ў богаслужэнні ўсё выразней, за што атрымаў назву «цара дзён».

Сярэднявечча і Новы час

У VI стагоддзі Рымская царква прыняла ўсходнюю пасхалію. Але на працягу амаль 500 гадоў пасля Нікейскага сабору Вялікдзень святкаваўся па розных пасхаліях. Александрыйская Пасхалія выкарыстоўвалася ва ўсім хрысціянскім свеце да канца XVI стагоддзя, больш 800 гадоў. Усходняя ці Александрыйская пасхалія пабудавана на чатырох абмежаваннях, выкладзеных Матфеем Уластарам:

Чатыры абмежаванні пакладзены для нашага Вялікадня, якія патрабуюцца неабходна. Два з іх узаконьваюць Апостальскае правіла (7-е) і два атрымалі пачатак з ненапісанага падання. Першае — мы павінны святкаваць Вялікдзень пасля веснавога раўнадзенства; другое — святкаваць не ў адзін дзень з іўдзеямі; трэцяе — не проста пасля раўнадзенства, але пасля першай поўні, якая з'явіцца пасля раўнадзенства; чацвёртае — і пасля поўні няйначай, як у першы дзень тыдня па іўдзейскім ліку. Таму, каб гэтыя чатыры абмежаванні выконваліся роўна мудрымі і простымі, і каб хрысціяне па ўсім сусвеце святкавалі Вялікдзень у адзін час, не маючы прытым нідзе патрэбы ў асаблівых астранамічных разліках, — айцы склалі канон і перадалі Царкве, без парушэння названых абмежаванняў.

У 1582 годзе ў Рымска-каталіцкай царкве Папа Грыгорый XIII увёў новую Пасхалію, названую грыгарыянскай. З-за змянення Пасхаліі змяніўся і ўвесь каляндар. У тым жа годзе Папа Рымскі Грыгорый накіраваў паслоў да патрыярха Ераміі з прапановай прыняцця новага грыгарыянскага календара і новай грыгарыянскай пасхаліі. У 1583 годзе патрыярх Ерамія склікаў вялікі памесны сабор, запрасіўшы ўсходніх патрыярхаў, на якім аддалі анафеме не толькі тых, хто прыняў грыгарыянскую пасхалію, але і грыгарыянскі каляндар.

У выніку рэформы пасхаліі каталіцкі Вялікдзень часта святкуецца раней за іўдзейскі або ў адзін дзень і апярэджвае праваслаўны Вялікдзень у некаторыя гады больш як на месяц.

Сучаснасць

Сашэсце ў пекла (фрэска манастыра Хора, XIV стагоддзе)

У 1923 годзе Канстанцінопальскі патрыярх Мялецій IV (Метаксакіс) правёў т.зв. «Усеправаслаўную» нараду з удзелам прадстаўнікоў Эладскай, Румынскай і Сербскай праваслаўных цэркваў, на якой быў прыняты новаюліянскі каляндар, яшчэ больш дакладны загрыгарыянскі, з якім ён супадае да 2800 года. Усходнія цэрквы асудзілі гэта рашэнне, а Александрыйская правяла Памесны сабор, пастанавіўшы, што ва ўвядзенні новага календара няма ніякай неабходнасці. У Рускай і Сербскай цэрквах пасля спробы змяніць календар пакінулі ранейшы з-за магчымай смуты ў народзе.

У сакавіку 1924 года на новы стыль перайшлі Канстанцінопальская (ужо пры Грыгорыі VII) і Эладская цэрквы. Румынская царква прыняла «новаюліянскі» каляндар 1 кастрычніка 1924 года.

Абурэнне духавенства і народа новаўвядзеннямі Мялеція вымусілі яго сысці ў адстаўку 20 верасня 1923 года. 20 мая 1926 года Мялецій становіцца Папам і патрыярхам Александрыйскай царквы, дзе, насуперак раней прынятаму саборнаму рашэнню, уводзіць новы каляндар. У грэчаскіх цэрквах адбыўся маштабны царкоўны раскол, не ўрэгуляваны дагэтуль. Утварылася некалькі самастойных старакаляндарных грэчаскіх Сінодаў.

На Усеправаслаўнай нарадзе 1948 года ў Маскве было вырашана, што Вялікдзень і ўсе пераходныя святы святкуюцца ўсімі Праваслаўнымі цэрквамі па Александрыйскай пасхаліі і юліянскім календары, а непераходныя святы па тым, па якім жыве кожная з Цэркваў. У тым жа годзе на новаюліянскі каляндар перайшла Антыяхійская праваслаўная царква.

Сёння юліянскім календаром цалкам карыстаюцца толькі Руская, Іерусалімская, Грузінская і Сербская праваслаўныя цэрквы, а таксама Афон.

Фінляндская праваслаўная царква цалкам перайшла на грыгарыянскі каляндар.

Астатнія Памесныя Праваслаўныя цэрквы святкуюць Вялікдзень і іншыя пераходныя святы па юліянскім календары, а Раство і іншыя непераходныя святы — па грыгарыянскім.

У Вялікабрытаніі «Велікодны акт» 1928 года ўсталяваў дату Вялікадня на першую нядзелю пасля другой суботы красавіка; аднак гэта пастанова не набыла моц. У 1997 годзе на саміце ў Халебе (Сірыя) Сусветны савет цэркваў прапанаваў зафіксаваць дзень Вялікадні ў сонечным календары (таксама другое ўваскрэсенне красавіка) або зацвердзіць адзіную Пасхалію для ўсяго хрысціянскага свету, зыходзячы з астранамічных патрабаванняў. Рэформа была прызначана на 2001 год, але не была прынята ўсімі членамі Савета.

Разлік даты Вялікадня

Асноўныя артыкулы: Пасхалія і Спрэчкі наконт даты Вялікадня

Даты Велікоднай нядзелі, 2001—2020
год	Грыгарыянская пасхалія (заходняя традыцыя)	Александрыйская пасхалія (усходняя традыцыя)
2001	15 красавіка
2002	31 сакавіка	5 мая
2003	20 красавіка	27 красавіка
2004	11 красавіка
2005	27 сакавіка	1 мая
2006	16 красавіка	23 красавіка
2007	8 красавіка
2008	23 сакавіка	27 красавіка
2009	12 красавіка	19 красавіка
2010	4 красавіка
2011	24 красавіка
2012	8 красавіка	15 красавіка
2013	31 сакавіка	5 мая
2014	20 красавіка
2015	5 красавіка	12 красавіка
2016	27 сакавіка	1 мая
2017	16 красавіка
2018	1 красавіка	8 красавіка
2019	21 красавіка	28 красавіка
2020	12 красавіка	19 красавіка

Агульнае правіла для разліку даты Вялікадня:

«Вялікдзень святкуецца ў першую нядзелю пасля веснавой поўні». Веснавая поўня — першая поўня пасля веснавога раўнадзенства. Абедзве пасхаліі — александрыйская і грыгарыянская — грунтуюцца на гэтым прынцыпе.

Дата Вялікадні вызначаецца з суадносін месяцавага і сонечнага календароў (месяцава-сонечны каляндар).

Складанасць разліку абумоўлена змяшэннем незалежных астранамічных цыклаў і шэрагу патрабаванняў:

• абарот Зямлі вакол Сонца (дата веснавога раўнадзенства);
• абарот Месяца вакол Зямлі (поўня);
• усталяваны дзень святкавання — нядзеля.

Для разліку даты поўні ў год Y патрабуецца знайсці залаты лік G — парадак года ў 19-гадовым цыкле поўняў (гл. метанаў цыкл).

У 1 год н.э. залаты лік G быў роўны 2. Адпаведна ў год Y ад н.э. (ці ад Р.Х. — Раства Хрыстова) залаты лік G роўны:

G = (астача ад дзялення Y/19) + 1.

Заснаванне Месяца — лік, які паказвае «ўзрост» месяца на 1 сакавіка, гэта значыць колькасць дзён, што мінулі да 1 сакавіка ад папярэдняй месяцавай фазы. Розніца паміж заснаваннямі наступных гадоў роўная 11. Колькасць дзён месяцавага месяца роўная 30.

Заснаванне_Месяца = астача ад дзялення (11 · G)/30.

Маладзік = 30 — Заснаванне_Месяца.

Поўня = Маладзік + 14.

Калі поўня раней за 21 сакавіка, то велікодным лічыцца наступная поўня (гэта значыць, да атрыманага ліку дадаецца 30 дзён). Калі велікодная поўня выпадае на нядзелю, то Вялікдзень святкуецца ў наступную нядзелю (гэта значыць, да атрыманага ліку дадаецца 7 дзён).

З-за таго, што ўсходнія (праваслаўныя, грэка-католікі і вернікі старажытнаўсходніх цэркваў) і заходнія (католікі лацінскага абраду і пратэстанты) хрысціяне выкарыстоўваюць розныя пасхаліі, разлічаныя па аднолькавых правілах, даты атрымліваюцца рознымі.

Паводле ўсходняй традыцыі, Вялікдзень разлічваецца па александрыйскай пасхаліі; дата першага дня Вялікадня (Велікодная нядзеля) выпадае на адзін з 35 дзён у перыяд з 22 сакавіка па 25 красавіка па юліянскім календары (што ў XX—XXI стст. адпавядае перыяду з 4 красавіка па 8 мая па н. ст.). Калі Вялікдзень супадае са святам Дабравешчання, якое адзначаюць 25 сакавіка (7 красавіка), то ён называецца Кірыяпасха (Гасподняя Пасха).

У Рымска-каталіцкай і пратэстанцкіх цэрквах дата Вялікадня разлічваецца па грыгарыянскай пасхаліі. У XVI стагоддзі Рымска-каталіцкая царква правяла каляндарную рэформу, мэтай якой было прывядзенне даты Вялікадня ў адпаведнасць з назіранымі з’явамі на небе (да гэтага часу старая пасхалія ўжо давала даты поўняў і раўнадзенстваў, якія не адпавядалі рэальнаму становішчу свяцілаў). Новая пасхалія была складзена неапалітанскім астраномам Алаізіем Ліліем і нямецкім манахам-езуітам Крыстаферам Клавіем.

Разыходжанне паміж датамі Вялікадня ва ўсходніх і заходніх цэрквах выклікана адрозненнем у даце царкоўных поўняў і розніцай паміж сонечнымі календарамі (13 дзён у XXI стагоддзі). Заходні Вялікдзень у 30 % выпадкаў супадае з усходнім, у 45 % выпадкаў апярэджвае яе на тыдзень, у 5 % — на 4 тыдні і ў 20 % — на 5 тыдняў; розніцы ў 2 і ў 3 тыдні не бывае.

Вечны каляндар з Швецыі, прызначаны для разліку Вялікадня ў перыяд 1140—1671 па юліянскім календары. Кожная руна адпавядае пэўнаму нумару тыдня, на які будзе прыпадаць свята

У аперацыйных сістэмах, падобных да UNIX, разлічыць дзень Вялікадня можа праграма ncal. Алгарытм разліку даты Вялікадня можна паглядзець у зыходным кодзе праграмы. Прыклад:

# разлічыць і вывесці
# дату заходняга Вялікадня
# у пазначаны год
ncal -e 2016

# разлічыць і вывесці
# дату ўсходняга Вялікадня
# у пазначаны год
ncal -o 2016

Калі год не пазначаны, праграма разлічыць дату Вялікадня для бягучага года.

Вялікдзень у царкоўным годзе

Да Вялікадня прывязаны найважнейшыя пераходныя святы, якія адзначаюцца ў паслядоўнасці евангельскіх падзей:

• Лазарава субота;
• Уваход Гасподні ў Іерусалім — за тыдзень да Вялікадня:

Народ, ведаючы пра цудоўнае уваскрэшанне Лазара, урачыста сустракае Ісуса як будучага Цара (Ін. 12:12);

• Перадвелікодны тыдзень — тыдзень перад святам Вялікадня:
  • Вялікі чацвер — Хрыстос усталёўвае Таінства Еўхарыстыі ў Сіёнскай святліцы ў Іерусаліме. Сінаптычныя Евангеллі апісваюць гэты дзень як дзень прэсных хлябоў, гэта значыць іўдзейскую Пасху(Песах). Евангелле паводле Іаана і далейшыя падзеі іншых Евангелляў паказваюць, што іўдзеі Іерусаліма святкавалі Вялікдзень пасля дня распяцця Хрыста, гэта значыць праз два дні. Паводле аднаго з тлумачэнняў, таксама з улікам кумранскіх знаходак, каляндар Галілеі адставаў на два дні ад іерусалімскага. Такім чынам, на Тайнай Вячэры старазапаветны Песах — ягня, віно і праснакі містычна звязваецца з новазапаветнай Пасхай — Хрыстом, Яго Целам і Крывёй;
  • Страсная пятніца — паводле традыцыі, перад святам Песах Понцій Пілат хацеў адпусціць аднаго вязня, у надзеі што народ будзе прасіць за Ісуса. Аднак, падбухтораны першасвятарамі, народ патрабуе адпусціць Вараву. Іаан падкрэслівае, што распяцце адбываецца ў дзень Вялікадня, таму што ахвяраванне пасхальнага ягня ў старазапаветную Пасху (Песах) з’яўляецца правобразам Пасхі новазапаветнай — ахвяравання Хрыста як Ягня Божага за грахі свету. Як косці пасхальнага ягня (першанароджанага і без хібы) не павінны быць зламаны, так і Хрысту не перабіваюць галені, у адрозненне ад іншых укрыжаваных. Іосіф Арымафейскі і Нікадзім, папрасіўшы ў Пілата пахаваць цела Ісуса, угарнулі яго ў плашчаніцу, прамочаную духмянымі рэчывамі, і кладуць у бліжэйшую магільню да надыходу суботняга спакою. Пры пахаванні прысутнічаюць Марыя Магдаліна і «іншая Марыя»;
  • Вялікая субота — першасвятары, успомніўшы, што Хрыстос казаў пра сваё ўваскрэсенне на трэці дзень, нягледзячы на свята і суботу, звяртаюцца да Пілата паставіць варту на тры дні, каб вучні не выкралі цела, падстроіўшы тым самым «уваскрэсенне» настаўніка з мёртвых;

Эмалевая мініяцюра «Уваскрэсенне Хрыстова» (наплечнік Андрэя Багалюбскага, каля 1170—1180-х гг.)

• Вялікдзень — Светлае Хрыстова Уваскрэсенне:

Уваскрэсенне Хрыстова (першы дзень пасля суботы) — пасля суботняга спакою да труны ідуць Жонкі-міраносіцы. Перад імі да труны сыходзіць Анёл і адвальвае ад яе камень, адбываецца землетрасенне, а вартаўнікоў ахоплівае страх. Анёл кажа жонкам, што Хрыстос уваскрос, і сустрэне іх у Галілеі. З’яўленне Хрыста вучням;

• Антыпасха ў праваслаўі, Актава Вялікадня ў каталіцтве — з’яўленне ўваскрэслага Хрыста вучням на 8-ы дзень Вялікадня і запэўненне Фамы:

Праз 8 дзён (Антыпасха, Фаміна Нядзеля) Хрыстос ізноў з’яўляецца вучням, сярод якіх Фама, праз зачыненыя дзверы. Ісус кажа Фаме, каб той уклаў пальцы ў раны, каб пераканацца ў рэальнасці ўваскрэслага цела. Фама ўсклікае «Гасподзь мой і Бог мой!».

Хрыстос працягвае з’яўляцца вучням на працягу сарака дзён пасля свайго Уваскрэсення, у прыватнасці, на Тыверыядскім моры (у Галілеі) пры лоўлі рыбы (пра што паведамляе Іаан Багаслоў), а таксама прынамсі пяці сотням сведак (1Кар. 15:6);

• Узнясенне Гасподняе — саракавы дзень пасля Вялікадня:

На саракавы дзень пасля Уваскрэсення Ісус узносіцца на неба, бласлаўляючы апосталаў;

• Сёмуха — пяцідзесяты дзень пасля Вялікадня (у праваслаўі супадае з Днём Святой Тройцы):

На пяцідзесяты дзень пасля Уваскрэсення апосталы па абяцанні Бога атрымліваюць дары Святога Духу.

Велікодныя традыцыі

Асноўны артыкул: Вялікдзень, народная традыцыя

Практычна ўсе велікодныя традыцыі ўзніклі ў богаслужэнні. Нават размах велікодных народных гулянняў звязаны з разгавеннем пасля Вялікага посту — часу ўстрымання, калі ўсе святы, сямейныя ў тым ліку, пераносіліся на святкаванне Вялікадня. Сімваламі Вялікадня становіцца ўсё, што сімвалізуе Абнаўленне (Велікодныя ручаі), Святло (Велікодны агонь), Жыццё (Велікодныя кулічы, яйкі і зайцы).

Велікоднае богаслужэнне

Асноўны артыкул: Велікоднае богаслужэнне

У Вялікдзень, як у найважнейшае свята царкоўнага года, праводзіцца асабліва ўрачыстае богаслужэнне. Яно фарміравалася ў першыя стагоддзі хрысціянства як хрысцільнае. Большасць аглашэнных пасля падрыхтоўчага посту прымалі хрышчэнне ў гэты асаблівы дзень.

У Царкве са старажытных часоў склалася традыцыя правядзення Велікоднага богаслужэння ўначы; або ў некаторых краінах (напрыклад, Сербіі) ранняй раніцай — на світанні.

Велікоднае прывітанне

Асноўны артыкул: Велікоднае прывітанне

Пачынаючы з велікоднай ночы і наступныя сорак дзён прынята «хрыстосавацца», гэта значыць вітаць адзін аднаго словамі: «Хрыстос уваскрос!» — «Сапраўды ўваскрос!», пры гэтым цалуючыся тры разы. Гэты звычай паходзіць з апостальскіх часоў: «Вітайце адзін аднаго з цалаваннем святым»  (Рым. 16:16), таксама 1Пётр. 5:14, 1Кар. 16:20.

Велікодныя яйкі

Памятная манета Нацыянальнага банка Беларусі (2005)

Народная традыцыя

У старажытных славян першапачаткова так называлася веснавое свята ў гонар сонца, абуджэння прыроды і надыходу «вялікіх дзён» палявых работ. Адсюль і назва. Падобнае свята пачатку жніва было і ў старажытных семіцкіх плямёнаў, называлася яно «Пасха» (грэч. πάσχα, ад іўр. פסח песах — «праходзіць міма»). Старажытныя яўрэі святкавалі Пасху ў гонар іх зыходу з Егіпта. У дахрысціянскія часы ў Беларусі на Вялікдзень адбываліся магічныя абрады з мэтай забеспячэння плоднасці жывёлы, урадлівасці зямлі, засцеражэння ад нягод.

3 прыняццем хрысціянства гэта свята атрымала духоўны сэнс і ачышчальную моц, з’яўляецца выключна радасным і ўрачыстым у шэрагу ўсіх хрысціянскіх святаў. Падрыхтаваўшы сябе духоўна Вялікім сямітыднёвым постам, на перадвелікодным Белым тыдні пачынаюць рыхтавацца да правядзення святочных дзён. У Чысты чацвер чысцяць і прыбіраюць хату і двор. У Вялікую суботу, напярэдадні Вялікадня, гатуецца, варыцца, смажыцца мноства розных страваў. Пякуцца пірагі, фарбуюцца ў розныя колеры і распісваюцца ўзорамі курыныя яйкі (пісанкі). Увечары гэтага ж дня прыбіраюцца ў святочную вопратку, бяруць з сабой падрыхтаваную для асвячэння «пасху», ідуць у царкву на ўсяночную службу.

Пасля літургіі святкаванне працягваецца дома. Разгаўляюцца асвячоным яйкам, потым іншай асвячонай ежай. Любімая гульня ў моладзі — біткі. Стукаюцца велікоднымі яйкамі, і пераможцам аказваецца той, у каго яно застаецца цэлае («мацак»).

У першы велікодны вечар на Беларусі былі пашыраны валачобныя абыходы, падчас якіх групы валачобнікаў хадзілі па хатах і выконвалі валачобныя песні з пажаданнем селяніну плёну на ніве, прыплоду ў статку, добрага здароўя, шчаслівае долі, велічалі гаспадароў і руплівую працу:

У велікодны абрадавы комплекс уваходзілі рытуальныя трапезы, карагоды і памінанне памерлых родзічаў — веснавыя дзяды Радаўніца.

Паколькі адным з сімвалаў свята з’яўляецца яйка, у некаторых краінах у велікодную нядзелю дарослыя хаваюць ад дзяцей шакаладныя яйкі па ўсім доме, а калі надвор’е дазваляе, то і ў двары. Традыцыйна яны вырабляліся так: шакалад заліваўся ў полую яечную шкарлупіну. Зараз папулярныя таксама фабрычныя і самаробныя рознакаляровыя яйкі з сюрпрызам унутры. У падарунак сваякам і сябрам дзеці часта і самі размалёўваюць яйкі. Дамы ўпрыгожваюцца велікоднымі яйкамі і збанкамі з прарослай травой.

Традыцыйнай фінскай пасхальнай ежай з’яўляецца звараная з жытняй мукі карычневая салодкая каша мямі. Раней мямі ўяўляла сабой халодную страву, якую рыхтавалі ў Вялікую пятніцу, калі нельга было разводзіць агонь. У якасці асноўнай стравы звычайна падаюць бараніну.

Гл. таксама

• Вербніца
• Exsultet
• Палівальны панядзелак
• Народны каляндар

Літаратура

• Скарына Ф. Творы: Прадмовы, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія / Уступ. арт., падрыхт. тэкстаў, камент., слоўнік А. Ф. Коршунава, паказальнікі А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. — С. 164. — 207 с.: іл. ISBN 5-343-00151-3.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вялікдзень
• Светлае Хрыстова Уваскрасенне — Пасха (Вялікдзень) 8 красавіка (дата рухомая)