Карл IV Люксембургскі

Карл IV
Карл IV
	ням.: Karl IV., чэшск.: Karel IV.
Імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі
	5 красавіка 1355 — 29 лістапада 1378
Каранацыя	5 красавіка 1355, Латэранскі сабор, Рым, Італія
Папярэднік	Людвіг IV
Пераемнік	Жыгімонт
кароль Германіі
	11 ліпеня 1346 — 29 лістапада 1378
Каранацыя	26 лістапада 1346, Бон ; паўторная каранацыя: ; 25 ліпеня 1349, Ахен
Папярэднік	Людвіг IV
Пераемнік	Венцель
кароль Чэхіі
	26 жніўня 1346 — 29 лістапада 1378; (пад імем Карал I)
Каранацыя	2 верасня 1347, Прага
Папярэднік	Ян Сляпы Люксембургскі
Пераемнік	Вацлаў IV
Нараджэнне	14 мая 1316; Прага, Чэхія
Смерць	29 лістапада 1378 (62 гады); Прага, Чэхія
Месца пахавання	Сабор Святога Віта;
Род	Люксембургі
Імя пры нараджэнні	Вацлаў
Бацька	Ян Люксембургскі
Маці	Елізавета (Элішка) Чэшская
Жонка	1-я: Бланка Валуа ; 2-я: Ганна Пфальцкая ; 3-я: Ганна Швайдніцкая ; 4-я: Елізавета Памеранская
Дзеці	Ад 1-га шлюбу: ; дочкі: Маргарыта, Катрын ; Ад 2-га шлюбу: ; сын: Венцэль ; Ад 3-га шлюбу: ; сын: Вацлаў (Венцэль) ; дачка: Елізавета ; Ад 4-га шлюбу: ; сыны: Жыгімонт, Іаган, Карл, Генрых ; дочкі: Ганна, Маргарыта
Веравызнанне	Каталіцкая Царква
Дзейнасць	суверэн, пісьменнік, палітык, манарх
Навуковая дзейнасць
Навуковая сфера	дзяржаўная служба[d], палітыка, ваенная справа, права, сістэма адукацыі[d], архітэктура і літаратура
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Карл IV (ням.: Karl IV., чэшск.: Karel IV.; 14 мая 1316, Прага — 29 лістапада 1378, Прага) — кароль Германіі з 11 ліпеня 1346, кароль Чэхіі з 26 жніўня 1346 пад імем Карал I (каранаваны 2 верасня 1347), імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі з 5 красавіка 1355.

Біяграфія правіць

Сын чэшскага караля Іаана Сляпога з Люксембургскай дынастыі і князёўны Элішкі Пржэмыслаўны, нарадзіўся ў 1316 годзе ў Празе, пры нараджэнні быў названы Вацлаў/Венцэль (чэшск.: Václav, ням.: Wenzel, руск.: Вячаслаў). Выхоўваўся ў Парыжы. У 15-летнім узросце (1331) быў прызначаны намеснікам у створаным яго бацькам каралеўстве ў Паўночнай Італіі і сутыкнуўся там з супраціўленнем і інтрыгамі. У 18 гадоў (1334) стаў намеснікам бацькі ў Чэхіі. З прычыны выгнання яго брата Іагана з Ціроля і часовага кіравання Карлам гэтай краінай, на якую меў віды Баварскі дом, узнік глыбокі разлад паміж Вітэльсбахамі і Люксембургамі, які прывёў да шэрагу войн.

З імем Карла звязаны «залатое стагоддзе» Чэхіі. Ён добра ведаў чэшскую мову, клапаціўся пра развіццё гарадоў і шмат увагі надаваў сельскай гаспадарцы. Карл завёз у Чэхію вінаградную лазу з Бургундыі і слівавыя дрэвы з Латарынгіі, уладкаваў вадаёмы для гадоўлі рыб: так з'явіліся знакамітыя чэшскія карпы.

Карл застаўся ў гісторыі як аўтар першай у сярэдневяковай Еўропе свецкай аўтабіяграфіі і ініцыятар складання новай гістарычнай хронікі.

Абранне каралём правіць

Яшчэ пры жыцці імператара Людвіга IV Баварскага, Карл, з дапамогай Папы Клімента VI, дамогся абрання пяццю курфюрстамі германскім каралём. Пры гэтым ён пайшоў на падпісанне абмежавальных умоў, у выкананні якіх прымушаны быў прынесці клятву Папе ў Авіньёне. Тым не менш, пасля смерці імператара (1347) Карлу не атрымалася адразу ўзысці на імперскі трон. Па пачыне Вітэльсбахаў быў абраны каралём Эдуард III англійскі, калі ж той адмовіўся — маркграф мейсенскі Фрыдрых II Суровы, затым граф Гюнтэр фон Шварцбург, які неўзабаве цяжка захварэў, пагадзіўся адрачыся за грошы, і памёр. 25 ліпеня 1349 Карл IV паўторна каранаваўся ў Ахене. З Вітэльсбахамі Карл IV прымірыўся жаніцьбай на Ганне, дачцэ курфюрста пфальцкага, і абяцаннем пасялення іх у Брандэнбургу дзе ён сам, тым часам, апекваў Лжэ-Вальдэмара.

Карл IV пайшоў на вялікія саступкі князям. У Залатой буле 1356 года курфюрсты атрымалі амаль суверэнныя правы ў сваіх княствах. Парадкаванне абрання на прастол ухіліла ўмяшанне Папы пры выбарах, што выклікала разлад з авіньёнскім дваром. Канфлікт з Папай быў уладжаны дараваннемдзесяціны і выданнем так званай каралінскай булы для абароны льготаў духавенства.

Значнай заслугай Карла IV стала заснаванне саюзаў земскага свету.

Паходы ў Італію правіць

Два разу Карл IV здзяйсняў паходы ў Італію: у 1354 годзе, каб каранавацца ў Мілане каралём і ў Рыме імператарам (1355), у другі раз — у інтарэсах Папы, для вайны з міланскімі Вісконці. Але пра развіццё свайго спадчыннага ўладання, Чэхіі, Карл клапаціўся больш, чым пра імперыю.

Пабудаваны Карлам замак Карлштэйн.

Пасланы Карлам у якасці палоннага ў Авіньён, Кола ды Рыенца пагадніўся з Інакенціем VI, і вярнуўся ў Італію ўвосень 1353 года як прадстаўнік пантыфіка, каб супрацоўнічаць з іспанскім кардыналам, але смог толькі здабыць ганебную смерць на прыступках Капітолія. Гібан пісаў пра гэта: «Капітолій стаяў зараз на крыві Рыенцы, калі Карл IV спусціўся з Альп, каб каранавацца каронай Італіі і Імперыі».

Петрарка верыў у Карла IV, але затым глыбока ў ім расчараваўся. Карл быў каранаваны ў Рыме кардыналам Остыі ў велікодны дзень 1355 года, а затым вярнуўся ў Прагу, як пісаў паэт: «з каронай, якую ён атрымаў без адзінага ўдару мяча, з кашалём, поўным манет, які ён прывёз пустым; але з малой славай за добрыя справы, і з вялікай ганьбай за зневажэнне імператарскай велічы. О! калі б твой прадзед і дзед сустрэлі цябе на альпійскім перавале, што б яны сказалі, ты падумаў? Імператар рымлян па імі, па праўдзе ты ўсяго толькі кароль багемскі»^[3].

Кіраванне ў Германіі правіць

Помнік Карлу IV у Карлава Моста ў Празе.

Дваранству ў гарадах ён даў шмат палёгак; у 1350 годзе выдаў новае ўкладанне, якое, аднак, пазней прымушаны быў адмяніць, заахвочваў горназаводства і земляробства, зрабіў Влтаву да Эльбы суднаходнай, пабудаваў у Празе «новы горад» (Новае места), Градчаны, і знакаміты пражскі Карлаў мост, заснаваў там архібіскупства і ў 1348 годзе першы ў імперыі ўніверсітэт (на ўзор парыжскага), прыцягнуў у Прагу вялікую колькасць мастакоў і рамеснікаў.

Праз першую сваю жонку, са згоды Вітэльсбахаў, забяспечыў сабе вялікую частку Верхняга Пфальца; праз другую жонку, Ганну Яворскую, набыў княствы Явор і Свідніца (1368); годам раней ён купіў Лужыцкую зямлю. Майстэрска скарыстаўшыся разладамі ў доме Вітэльсбахаў, Карл здолеў дамагчыся завяшчанні сабе брадэнбургскай маркі маркграфамі Людовікам і Атонам (1368), а неўзабаве пасля таго (1373) пакінуты адзін у жывых Атон, за ўзнагароду, павінен быў адмовіцца ад маркі.

За вялікія сумы грошай і пасля доўгіх высілкаў Карл IV дамогся абрання свайго сына Венцэля сваім пераемнікам (1376). Вялікія выдаткі Карла IV прымушалі яго абкладаць цяжкімі падаткамі і закладваць імперскія гарады, што павяло да заснавання швабскага гарадскога саюза (1376). Паміраючы ў Празе, Карл пакінуў Чэхію, Сілезію і рымскую карону Венцэлю, Брандэнбург — Жыгімонту, Лужыцкія землі — Іагану, трэцяму са сваіх сыноў.

Шлюбы і дзеці правіць

1-я жонка: (з 1329 года, Прага) Бланка Валуа (1317 — 1 жніўня 1348), дачка Карла I, графа Валуа (1270—1325)
- Маргарыта (25 мая 1335 — 7 верасня 1349); муж: (з 3 жніўня 1342 года) Лаяш I Вялікі (5 сакавіка 1326 — 10 верасня 1382), кароль Венгрыі з 1342 года, кароль Польшчы з 1370 года
- Катрын (жнівень 1342 — 26 красавіка 1395); 1-ы муж: (з 3 ліпеня 1357 года) Рудольф IV Велікадушны (1 лістапада 1339 — 27 ліпеня 1365), герцаг Аўстрыі, Штырыі і Карынтыі з 1358 года, граф Ціроля з 1363 года; 2-гі муж: з 19 сакавіка 1366 Атон V фон Вітэльсбах (1346 — 15 лістапада 1379), курфюрст Брандэнбурга (1365—1373), герцаг Баварыі з 1347 года
2-я жонка: (з 4 сакавіка 1349, Бахарах) Ганна Пфальцкая (26 верасня 1329 — 2 лютага 1353), дачка Рудольфа II Сляпога (8 жніўня 1306 — 4 кастрычніка 1353), пфальцграфа Рэйнскага
- Венцэль (17 студзеня 1350 — 28 снежня 1351)
3-я жонка: (з 27 мая 1353, Буда) Ганна Швайдніцкая (1339 — 11 ліпеня 1362), дачка Генрыха II, герцага Сілезска-Швайдніцкага
- Елізавета (19 сакавіка 1358 — 4 верасня 1373); муж: з 19 сакавіка 1366 Альбрэхт III (9 верасня 1349 — 29 жніўня 1395), герцаг Аўстрыі з 1365 года
- Вацлаў (Венцэль) (26 лютага 1361 — 16 жніўня 1419), герцаг Люксембурга (Венцэль II, 1383—1388), кароль Чэхіі (Вацлаў IV, 1378—1419), курфюрст Брандэнбурга (1373—1378), кароль Германіі (10 чэрвеня 1376 — 20 жніўня 1400)
4-я жонка: (з 21 мая 1363, Кракаў) Елізавета Памеранская (1347 — 14 лютага 1393), дачка Багіслава V Вялікага (1326 — 23 красавіка 1374), герцага Памеранска-Старгардскага
- Ганна (11 мая 1366 — 3 чэрвеня 1394); муж: з 1382 года Рычард II Плантагенет (6 студзеня 1367 — 14 лютага 1400), кароль Англіі (1377—1399)
- Жыгімонт (15 лютага 1368 — 9 снежня 1437), кароль Чэхіі (Зігмунд, 1419—1421, 1436—1437), кароль Венгрыі (Жыгманд, 1387—1437), курфюрст Брандэнбурга (1373—1387), кароль Германіі (20 верасня 1410 — 9 снежня 1437), імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі (31 мая 1433 — 9 снежня 1437)
- Іаган (ням.) (бел. (22 чэрвеня 1370 — 1 сакавіка 1396), герцаг Гёрліца, курфюрст Брандэнбурга з 1373 года
- Карл (13 сакавіка 1372 — 24 ліпеня 1373)
- Маргарыта (29 верасня 1373 — 4 чэрвеня 1410); муж: з 1387 года Іаан III фон Гогенцолерн (1369 — 11 чэрвеня 1420), бургграф Нюрнберга з 1397 года
- Генрых (1377—1378)

Зноскі

↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>
↑ Find a Grave — 1996. Праверана 9 ліпеня 2023.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a>
↑ Edmund G. Gardner. Saint Catherine of Siena. Study in the religion, literature and history of the 14th century in Italy. — NY, 1907.

Літаратура правіць

Pelzel. Lebensgeschichte Kaiser Karls IV. — Прага, 1780.
Deutsche Reichstagsakten unter König Wenzel. / Ю. Вейцзеккер. — Мюнхен, 1867.
Scholz. Die Erwerbung der Mark Brandenburg durch Karl IV. — Бреслау, 1874.
Friedjung. Kaiser Karl IV und sein Anteil am geistigen Leben seiner Zeit. — Вена, 1876.
Bohmer. Regesten des Kaiserreichs unter Karl IV, 1346—78. / Ред. Хубер. — Инсбрук, 1877; дополнения — 1890.
Werunsky, Emil. Geschichte Kaiser Karls lV und seiner Zeit. — Тт. I—III. — Инсбрук, 1880—1892.
Acta Karoli IV imperatoris inedita. / Ф. Ф. Циммерман. — Инсбрук, 1891.

Гл. таксама правіць

Пулкава — афіцыйны храніст эпохі Карла IV.

Спасылкі правіць

	Карл IV на Вікісховішчы

Карл IV // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Папярэднік Людвіг IV	кароль Германіі 1346—1347, 1349—1376	Пераемнік Венцэль
Папярэднік Людвіг IV	імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі 1355—1378
Папярэднік Ян Люксембургскі	кароль Чэхіі 1346—1378
Папярэднік Ян Люксембургскі	герцаг Люксембурга 1346—1353	Пераемнік Венцэль I
Папярэднік Ян Люксембургскі	маркграф Маравіі 1346—1378	Пераемнік Ян Індржых
Папярэднік Атон V	маркграф Брандэнбурга 1373—1378	Пераемнік Жыгімонт

Імператары Свяшчэннай Рымскай імперыі (да Атона I — «рымскія імператары») (800—1806)

800		814		840		843		855		875		877		881		887		891
	Карл I		Людовік I		—		Лотар I		Людовік II		Карл II		—		Карл III		—

891		894		898		899		901		905		915		924		962		973		983
	Гвіда		Ламберт		Арнульф		—		Людовік III		—		Берэнгар I		—		Атон I		Атон II

983		996		1002		1014		1024		1027		1039		1046		1056		1084		1105		1111		1125		1133		1137		1155
	—		Атон III		—		Генрых II		—		Конрад II		—		Генрых III		—		Генрых IV		—		Генрых V		—		Лотар II		—

1155		1190		1197		1209		1215		1220		1250		1312		1313		1328		1347		1355		1378		1410
	Фрыдрых I		Генрых VI		—		Атон IV		—		Фрыдрых II		—		Генрых VII		—		Людовік IV		—		Карл IV		—

1410	1437		1452		1493		1508		1519		1530		1556		1564		1576		1612		1619		1637
	Жыгімонт	—		Фрыдрых III		—		Максіміліян I		—		Карл V		Фердынанд I		Максіміліян II		Рудольф II		Маціяс		Фердынанд II

1637		1657		1705		1711		1740		1742		1745		1765		1790		1792		1806
	Фердынанд III		Леапольд I		Іосіф I		Карл VI		—		Карл VII		Франц I		Іосіф II		Леапольд II		Франц II

Каралінгі — Саксонская дынастыя — Салічная дынастыя — Гогенштаўфены — Вітэльсбахі — Габсбургі

[_033495c6053bf66f-1] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>

[_6204c707ff1844e5-2] Find a Grave — 1996. Праверана 9 ліпеня 2023.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a>

[gar-3] Edmund G. Gardner. Saint Catherine of Siena. Study in the religion, literature and history of the 14th century in Italy. — NY, 1907.

[2]

[1]

[3]