Штырыя (герцагства)

Герцагства Штырыя (ням.: Steiermark, славенск.: Štajerska) — адно з тэрытарыяльных княстваў Свяшчэннай Рымскай імперыі і каронная зямля Аўстра-Венгрыі. У 1918 годзе герцагства Штырыя было падзелена на дзве часткі: паўднёвая Ніжняя Штырыя (на поўдзень ад ракі Мура), дзе большасць насельніцтва складалі славенцы, увайшла ў склад Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (у наш час — у складзе Славеніі), тады як паўночная і цэнтральная частка герцагства ўтварылі федэральную зямлю Штырыя ў складзе Аўстрыйскай рэспублікі.

Герцагства Штырыя
Herzogtum Steiermark
Герб
Статус	Свецкае ўладанне
Сталіца	Грац
Год утварэння	955/976
Кіруючыя дынастыі	Траўнгау, Бабенберг, Габсбург
Імперская акруга	Аўстрыйская акруга
Калегія князёў	1 месца (з 1803 г.)
Прыналежнасць (1792)	Аўстрыйская імперыя
Страта незалежнасці	1192
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Антычнасць

У старажытнасці тэрыторыя Штырыі была заселена рознымі плямёнамі кельтаў і ўваходзіла ў склад кельцкага дадзяржаўнага ўтварэння каралеўства Норык з цэнтрам у Нарэі. У 16 г. да н.э. гэтыя землі ўвайшлі ў склад Рымскай імперыі і былі падзелены паміж правінцыямі Норык (заходняя і цэнтральная Штырыя) і Панонія (усходняя і паўднёвая Штырыя). Усталяванне ўлады рымлян спрыяла эканамічнаму развіццю рэгіёна. У штырыйскіх горах пачалася здабыча металаў, узніклі гарадскія паселішчы (Петовіа (сучасны Птуй), Цэлеа (Цэле)), пабудаваны дарогі і ўкаранёныя новыя сельскагаспадарчыя культуры (перш за ўсё, вінаград). Пасля падзелу ў 103 годзе Паноніі ўсходне-штырыйскія вобласці ўвайшлі ў склад правінцыі Верхняя Панонія (пазней — правінцыя Панонія I). Заходне-штырыйскія вобласці пры падзеле Норыка Дыяклетыянам адышлі да правінцыі Унутраны Норык. У перыяд рымскага панавання найбольшае развіццё атрымалі паўднёвыя рэгіёны Штырыі, тады як горная частка была слаба заселена і практычна не мела гарадскіх паселішчаў.

У канцы IV—пачатку V стагоддзя на Панонію і Норык абрынуліся германскія плямёны. Тэрыторыя Штырыі была спустошана спачатку вестготамі, затым гунамі і ругіямі. У 476 годзе гэтыя землі ўвайшлі ў склад варварскага каралеўства Адаакра, а пасля яго падзення — каралеўства остготаў. У VI стагоддзі на тэрыторыі Штырыі рассяліліся лангабарды.

Сярэднявечча

Карантанія і Баварыя

Пасля перасялення лангабардаў у Італію ў другой палове VI стагоддзя ў штырыйскі рэгіён пачынаюць пранікаць славянскія плямёны. У пачатку VII стагоддзя славяне цалкам выцеснілі мясцовае раманізаванае насельніцтва са Штырыі на захад. Славяне першапачаткова ўваходзілі ў склад Аварскага каганата, але ў 630-х гадах, пасля паўстання Самы, адасобіліся і ўтварылі незалежнае славянскае княства Карантанія, ядром якога сталі карынтыйскія і штырыйскія землі. Нашчадкі славян Карантаніі — славенцы — цяпер засяляюць Славенію і паўднёвыя вобласці Штырыі. У 745 годзе Карантанія прызнала сюзерэнітэт Баварскага герцагства, аднак захавала ўнутраную аўтаномію. З гэтага перыяду пачалася інтэнсіўная хрысціянізацыя славянскага насельніцтва Штырыі, перш за ўсё місіянерамі з Зальцбурга і Пасау.

У 788 годзе Карантанія была далучана да франкскай імперыі Карла Вялікага. Укараненне феадалізму, раздача зямель франкскім дваранам і гвалтоўны зварот у хрысціянства выклікалі ў пачатку IX стагоддзя паўстанне славян. Пасля яго прыгнечання аўтаномія Карантаніі была ліквідавана, а штырыйскія землі ўвайшлі ў склад Баварыі. Славянскія князі былі заменены нямецкімі графамі, пачалася інтэнсіўная германізацыі Штырыі, перш за ўсё яе заходняй і паўночнай часткі. Да гэтага перыяду адносіцца канчатковы трыумф хрысціянства ў Штырыі. З канца IX стагоддзя прыгранічныя вобласці Баварыі пачалі падвяргацца рабаўніцкім паходам з боку венграў, якія рассяліліся ў Сярэднім Падунаўі. У 907 годзе, атрымаўшы перамогу пры Прэсбургу (цяпер Браціслава), венгры захапілі тэрыторыю Штырыі.

Карантанская марка

У 955 годзе нямецкія войскі атрымалі вырашальную перамогу над венграмі ў бітве на рацэ Лех. Штырыя і іншыя прыгранічныя тэрыторыі былі вызвалены. Для арганізацыі абароны імператар Ота I Вялікі стварыў (каля 970 года) сістэму марак уздоўж межаў Германіі. Адной з іх стала Карантанская марка (лац.: marchia Carantana, ням.: Karantanermark), утвораная на тэрыторыі сучаснай Штырыі. Затым (976 год) з усходніх марак было ўтворана герцагства Вялікая Карантанія, пазней — Карынтыя. Нягледзячы на фармальнае падпарадкаванне марак герцагу, кожная захавала пэўную аўтаномію і ўласныя дынастыі. Карантанская марка першапачаткова ўключала тэрыторыю сучаснай цэнтральнай Штырыі паміж рэкамі Энс і Мура. Маркграфам там стаў Маркварт Эпенштэйн. Яго сын Адальбера стаў герцагам Карынтыі (1011 год), але падняў паўстанне супраць імператара і быў зрынуты (1035 год). Карантанская марка перайшла да Арнольда Вельс-Ламбахскага. У 1056 годзе ўсталявалася ўлада дынастыі Траўнгау. Пры маркграфе Отакары I і яго пераемніках да маркі былі далучаны вялікія тэрыторыі: Штайр у Верхняй Аўстрыі, Пітэн у Ніжняй Аўстрыі, раён Граца, Падраўская марка (Птуй і Марыбар), Прэкмур'е. У выніку тэрыторыя маркграфства распасціралася ад Дравы да Дуная. Адначасова ішоў працэс пашырэння самастойнасці: улада герцагаў Карынтыі над маркай паступова слабела, і ў 1122 годзе была канчаткова ліквідавана. Утварылася буйное феадальнае ўладанне, якое па радавым горадзе дому Траўнгау Штайр атрымала назву Штырыйская марка (ням.: Steiermark).

Штырыйская марка

У перыяд кіравання дынастыі Траўнгау Штырыя паступова ўмацоўвала свае пазіцыі на міжнароднай арэне. Памежныя канфлікты з Венгрыяй і Аўстрыяй завяршыліся ўдала для штырыйскіх маркграфаў. Імператар Фрыдрых I Барбароса прысвоіў Отакару IV тытул герцага (1180 год), тым самым зраўнаваўшы яго ў правах з суседнімі князямі. Узмацнілася нямецкая каланізацыя штырыйскіх зямель, у выніку якой славяне былі цалкам выцеснены з паўночнай часткі княства. Развіваліся гарады (Энс, Штайр, Грац) і горная справа. Для сацыяльнай структуры Штырыі характэрна адсутнасць буйной арыстакратыі і вялікі ўплыў дробных рыцараў-міністэрыялаў, якія разам з гарадамі складалі галоўную апору герцагскай улады ў краіне. Штырыйскія міністэрыялы карысталіся досыць шырокімі правамі, фарміруючы асобнае прывілеяванае саслоўе. Герцаг Отакар IV не меў спадчыннікаў, таму ён склаў Санкт-Георгенбергскі дагавор (1186 год) з Леапольдам V Бабенбергам, герцагам Аўстрыі, паводле якога пасля смерці Отакара Штырыя пераходзіла да Бабенбергаў і навечна павінна была быць аб'яднана з Аўстрыяй. Леапольд V гарантаваў захаванне правоў штырыйскіх саслоўяў.

Усталяванне ўлады Габсбургаў

У 1192 годзе Отакар IV сканаў і герцагам Штырыі стаў Леапольд V. Пасля смерці апошняга Штырыя на кароткі час (1194—1198 гады) здабыла самастойнасць, але з узыходжаннем на аўстрыйскі прастол штырыйскага герцага Леапольда VI (1198 год) канчаткова аб'ядналася з Аўстрыяй.

Згасанне дынастыі Бабенбергаў (1248 год) прывяло да часовага пераходу Штырыі спачатку да Венгрыі, а з 1260 года да чэшскага караля Пржэмысла II Отакара. У 1276 годзе імператар Рудольф I Габсбург разбіў Пржэмысла Отакара і захапіў Штырыю, якую перадаў свайму сыну Альбрэхту I. Так Штырыя ўвайшла ў склад аўстрыйскіх спадчынных уладанняў Габсбургаў. У 1290-х гадах у Штырыі ўспыхнула паўстанне дваран супраць цэнтралізатарскай палітыкі Габсбургаў, але было хутка падушана.

У 1379 годзе землі Габсбургаў былі падзелены паміж дзвюма галінамі гэтай дынастыі. Штырыя адышла да Леапальдзінскай лініі і стала цэнтрам герцагства Унутраная Аўстрыя. Адначасова ад Штырыі былі аддзелены землі ў Траўнгау (Штайр і ніжняе цячэнне Энса), якія з гэтага часу ўвайшлі ў склад зямлі Верхняя Аўстрыя.

У 1440 годзе штырыйскі герцаг Фрыдрых V стаў каралём Германіі і неўзабаве аб'яднаў пад сваёй уладай практычна ўсе ўладанні Габсбургаў. Штырыя зноў увайшла ў склад адзінай Аўстрыйскай манархіі. У XIV стагоддзі ў Штырыі з'явілася саслоўнае прадстаўніцтва — ландтаг. Буйнелі гарады, развівалася горная справа. У 1410 годзе ў Леобене было заснавана першае ў аўстрыйскіх землях акцыянернае таварыства.

Графства Мэта і турэцкія ўварванні

Праціўнікам Габсбургаў у рэгіёне ў XIV—XV стст. існавала графства Цэле, якое ўключала землі вакол гарадоў Цэле, Шпіталь, Качэўе і тэрыторыі на поўнач ад ракі Купы. Імператар Карл IV Люксембург пацвердзіў у 1372 годзе самастойнасць графаў Цэле. Гэта графства дасягнула росквіту ў часы кіравання графа Германа II (1392—1435), які спрабаваў стварыць з разрозненых уладанняў у Славеніі адзінае княства. Яго пераемнікі прынялі на сябе ўдары турак, арганізаваўшы абарону паўднёванямецкіх зямель. У 1456 годзе апошні граф Цэле быў забіты і яго ўладанні захоплены Габсбургамі. Цэле ўвайшло ў склад герцагства Штырыя. У XV—XVII стст. Штырыя моцна пацярпела ад нашэсцяў турэцкіх войскаў. Колькасць насельніцтва рэзка скарацілася. У той жа час узмацніўся наступ валадара і феадалаў на правы і свабоды сялян, што выклікала сялянскае паўстанне «Віндскага саюза» (1514—1515).

Новы час

Фердынанд Штырыйскі

Рэфармацыя і Контррэфармацыя

Рэфармацыя пракралася ў Штырыю ў 1530-я гады. Герцаг Карл II (1564—1590), малодшы сын імператара Фердынанда I, які атрымаў па падзеле габсбургскіх зямель у 1564 годзе Штырыю і Карынтыю, спачатку паставіўся да пратэстантаў міралюбна. Грац стаў цэнтрам пратэстанцкага руху ўсёй Унутранай Аўстрыі. У 1572 годзе была ўведзена свабода веравызнання. Аднак у 1573 годзе герцаг запрасіў у Штырыю езуітаў, якія заснавалі ў 1586 годзе Каталіцкі Грацскі ўніверсітэт.

Сын і спадчыннік Карла II Фердынанд II працягнуў барацьбу з рэфармацыяй і выгнаў са Штырыі пратэстанцкіх прапаведнікаў. Ён стаў фактычным лідарам контррэфармацыі ва ўладаннях Габсбургаў і жорстка распраўляліся з тымі, хто не жадаў прымаць каталіцтва. Фердынанд стаў у 1619 годзе імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі, разбіў войскі пратэстантаў у бітве на Белай гары (1620 год) і забараніў пратэстанцкае набажэнства. У 1628 годзе ўсім дваранам-пратэстантам было загадана перайсці ў каталіцтва ці пакінуць аўстрыйскія ўладанні. Многія дваранскія сем'і Штырыі вымушаны былі эміграваць. Пратэстанцтва захавалася толькі ў некаторых горных далінах.

Новы этап контррэфармацыі прыйшоўся на другую палову XVII стагоддзя, калі пад ціскам каталіцкай царквы і ўладаў герцагства больш за 30 000 штырыйскіх пратэстантаў (большай часткай, сяляне) пакінулі краіну і перасяліліся ў Трансільванію. Толькі «Эдыкт аб верацерпнасці» Іосіфа II (1781 год) спыніў рэлігійныя праследы ў Штырыі.

Асветны абсалютызм і Напалеонаўскія войны

У другой палове XVIII стагоддзя ў Штырыі, як і ў іншых уладаннях Габсбургаў, разгарнуліся рэформы асветнага абсалютызму. Урбарыяльныя патэнты (1771—1778) Марыі Тэрэзіі зафіксавалі павіннасці сялян, скарацілі паншчыну, усталявалі мінімум сялянскага надзелу і пацвердзілі права свабоды пераходу, дазволена таксама было выкупляць спадчынныя правы на зямлю. У 1775 годзе былі ліквідаваны ўнутраныя мытні паміж землямі ў складзе імперыі Габсбургаў. У 1779 годзе створана сістэма дзяржаўнай школьнай адукацыі. Пры Іосіфе II былі абмежаваны правы правінцыйных ландтагаў, а ўсе тэрыторыі імперыі аб'яднаны ў 13 правінцый. Штырыя ўвайшла ў адну з такіх правінцый разам з Карынтыяй і Крайнай, што азначала ліквідацыю самакіравання герцагства. У 1790 годзе быў адноўлены стары адміністрацыйны падзел, і Штырыя зноў здабыла статус асобнай кароннай зямлі.

Пад уплывам Французскай рэвалюцыі ў Штырыі актыўна развіваўся дэмакратычны рух (1790—1794), пакуль не быў разгромлены аўстрыйскім урадам. Тэрыторыя Штырыі стала арэнай баявых дзеянняў паміж наступаючай арміяй Напалеона і войскамі аўстрыйскай імперыі (1797 год). У штырыйскім горадзе Леобене было заключана перамір'е, якое пазбавіла Габсбургаў улады над Паўночнай Італіяй.

У 1805 годзе Штырыя зноў была акупавана французамі, аднак, у адрозненне ад Карынтыі і Крайны, заставалася пад уладай Габсбургаў да канца Напалеонаўскіх войнаў.

Штырыя ў XIX—пачатку XX стагоддзя

Сацыяльна-эканамічнае развіццё

Аўстра-Венгрыя ў пачатку XX стагоддзя. Штырыя пазначана лічбай 12.

У канцы XIX стагоддзя насельніцтва Штырыі складала 1,3 мільёна чалавек. У Верхняй і Сярэдняй Штырыі пераважная большасць насельніцтва рамаўляла на нямецкай мове, а ў Ніжняй Штырыі пераважалі славенцы (у гарадах — немцы). Германізацыя славянскага насельніцтва была даволі значнай і з кожным годам доля славенцаў няўхільна скарачалася. Большасць жыхароў Штырыі належала да рымска-каталіцкай царквы, каля 10 тысяч — да розных пратэстанцкіх дэнамінацый і 2 тысячы вызнавалі іўдаізм.

У эканоміцы Штырыі пераважала сельская гаспадарка і горная прамысловасць. Штырыя з'яўлялася адной з параўнальна багатых лясамі зямель Аўстрыйскай манархіі. Галоўнымі сельскагаспадарчымі культурамі былі пшаніца, жыта, ячмень, авёс, гарохавыя, лён. У Ніжняй Штырыі апрацоўвалася садавіна і вінаград. Вялікае значэнне мела жывёлагадоўлю, асабліва конегадоўля ў даліне Энса і буйная рагатая жывёла ў Верхняй і Сярэдняй Штырыі. Горная прамысловасць Штырыі да канца XIX стагоддзя была досыць развіта. У 1895 годзе функцыянавала каля 83 горназаводскіх прамысловых прадпрыемстваў. На іх было занята каля 16 тысяч рабочых. Найбольш важнае значэнне мела здабыча і апрацоўка жалезнай руды і сырога жалеза, якое карысталася сусветнай вядомасцю. У 1895 годзе ў Штырыі было 8 заводаў для апрацоўкі жалезнай руды і 14 прадпрыемстваў перапрацоўкі сырога жалеза. Немалаважнае значэнне мела здабыча каменнага вуглю (каля 2,5 мільёнаў тон у год). Распрацоўваліся таксама радовішчы графіту, цынку, свінцу і каменнай солі. З апрацоўчай прамысловасць найбольш развіты былі металургія і машынабудаванне. Даволі значнай была вытворчасць цэменту, шкла, драўнянай масы і цэлулоіду, папяровая і хімічная прамысловасць. У 1890 годзе ў Штырыі налічвалася 531 фабрыка, з 31581 рабочымі. Развіццю гандлю спрыяла досыць разгалінаваная сетка чыгунак, агульная даўжыня якіх на 1894 год была роўная 1284 км. Галоўнай артэрыяй служыла лінія Вена-Трыест Паўднёвай чыгункі. Агульная працягласць шашэйных дарог у канцы XIX стагоддзя складала 4827 км. На Муры, Драве і Саве было развіта суднаходства.

Цэнтральнай вышэйшай навучальнай установай Штырыі з'яўляўся Універсітэт Граца. Акрамя таго да канца XIX стагоддзя ў Штырыі мелася вышэйшае тэхнічнае вучылішча ў Грацы, горная акадэмія ў Леобене і некалькі гімназій і гандлёвых вучылішчаў. Колькасць школ складала амаль 900.

У царкоўным плане Штырыя была падзелена на дзве рымска-каталіцкія дыяцэзіі: Секау—Грацкае і Лаванцкае біскупствы. У штырыйскі ландтаг уваходізілі 63 дэпутатаў (два князі-біскупы (Секау і Лавант), рэктар універсітэта Граца, 12 дэпутатаў ад буйных землеўладальнікаў, 19 дэпутатаў ад гарадоў, мястэчкаў і прамысловых пунктаў, 6 дэпутатаў ад 2 гандлёва-рамесных палат (Граца і Леобена) і 23 прадстаўнікі ад земскіх абшчын). У рэйхсраце Штырыю прадстаўлялі 23 дэпутаты.

Падзел Штырыі

Пасля Першай сусветнай вайны, паводле Сен-Жэрменскага міру Штырыя была падзелена на дзве часткі: Ніжняя Штырыя з гарадамі Марыбар, Цэле і Птуй, населеная пераважна славенцамі, увайшла ў склад Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў, тады як Верхняя і Сярэдняя Штырыя ўвайшлі ў склад Аўстрыйскай рэспублікі, утварыўшы федэральную зямлю Штырыя. У адрозненне ад суседняй Карынтыі, падзел Штырыі не пацягнуў за сабой сутыкненняў паміж славенцамі і немцамі.

Гл. таксама

• Спіс кіраўнікоў Штырыі

Літаратура

• Штирия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Ziegerhofer, Anita: Ferdinand I. und die steirischen Stände : dargestellt anhand der Landtage von 1542 bis 1556. Graz, 1996.
• Portner, Regina: The Counter-Reformation in Central Europe: Styria 1580—1630. Oxford: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-924615-7.
• Theiß, Viktor: Steiermark. Deutsche Volkskunst Weimar o.J. (1940).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Штырыя (герцагства)
• Карантанская марка і герцагства Штырыя(недаступная спасылка) ^{ням. мова}