Шчучын

Не блытаць з Шчучын (Польшча).

Шчу́чын (трансліт.: Ščučyn) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Шчучынскага раёна. За 68 км на ўсход ад г. Гродна, 7 км ад чыгуначнай станцыі Ражанка на лініі Ваўкавыск—Ліда. Насельніцтва 15 475 чал. (2018).

Горад Шчучын Плошча Свабоды Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Шчучынскі Каардынаты 53°36′16″ пн. ш. 24°44′33″ у. д. Горад з 1962 Насельніцтва 15 475 чалавек (2018) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1514 Паштовы індэкс 231511, 231513 Аўтамабільны код 4 Шчучын на карце Беларусі ±

Шчучын на Вікісховішчы

Гісторыя

Упершыню згадваецца ў 1-й пал. 15 ст. у сувязі з заснаваннем троцкім ваяводай П. Лелюшам у паселішчы касцёла. Шчучын уваходзіў у склад Лідскага павета Віленскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. Мястэчка належала Кучукам, Кішкам, Радзівілам, Давойнам, Лімонтам. Падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667) і Паўночнай вайны (1700—1721) моцна пацярпеў.

У 1718 г. ўладальнік Шчучына Ежы Юзафовіч-Хлябніцкі зaпрacіў манахаў каталіцкага Ордэна Піяраў, якія размясціліся пры парафіяльным касцёле і адкрылі школу. У 1726 г. сейм пацвердзіў заснаванне ў Шчучыне калегіума піяраў і ўсе фундацыі яму ад Юзафовіча-Хлябіцкага і яго дачкі Тэрэзы, якая пасля смерці бацькі апекавала калегіум. Пазней піяры aтpымaлі іншыя значныя ахвяраванні, у прыватнасці ад Пацаў, Сапегаў, Друцкіх-Любецкіх і інш. Шчучынскі калегіум адносіўся да Літоўскай правінцыі ордэна піяраў і лічыўся адным са значных. Некаторы час тут працавала семінарыя для ордэнскай моладзі (ці навіцыят), дзе выкладалі нават усходнія мовы. У 1755 калегіум узначальваў рэктар Лукаш Расоцкі, выкладалі Кант Выкоўскі (прафесар усходніх моў і гісторыі), Юзаф Шаняўскі (тэалогія), Яўстафій Kyрoўскі (філасофія і этыка), Вінцэнт Клос (прыродазнаўчыя дысцыпліны), Юзаф Кентржынскі (логіка і метафізіка), Войцех Камароўскі (паэзія і красамоўства).

У 1761 г. Шчучын атрымаў герб. У 18 ст. мястэчкам валодалі Сцыпіёны, Друцкія-Любецкія. У 2-й пал. 18 ст. на паўночнай ускраіне Шчучына пабудаваны палац.

У 1773-75 гг. у Рэчы Паспалітай была створана Адукацыйная камісія, якая праводзіла рэфармаванне сістэмы асветы. Шчучынская піярская навучальная ўстанова была рэарганізавана ў 3-класную падакругавую школу. У 1782-83 гг. школа налічвала 119 вучняў, 5 настаўнікаў. У 1785-86 гг. у школе выкладаў Станіслаў Юндзіл, пазней доктар філасофіі, прафесар бaтанікі і заалогіі Віленскага універсітэта.

З 1795 г. Шчучын у складзе Расійскай імперыі, цэнтр воласці Лідскага павета Гродзенскай губерні, з 1842 у Віленскай губерні.

У 1803 г. ў выніку чарговай рэарганізацыі Шчучынская школа атрымала статус 6-класнай павятовай з гімназічным курсам навук, увайшла ў Віленскую навучальную акругу. У 1832 разам з іншымі навучальнымі ўстановамі піяраў школа ў Шчучыне была закрыта.

Сярод выхаванцаў Шчучынскай школы піяраў вядомыя Ігнат Дамейка (удзельнік вызваленчага руху на Беларусі геолаг, мінеролаг, даследчык Чылі), Мацей Догель (гісторык-aрхівіст, прававед), Казімір Нарбут (мысліцель-асветнік, прадстаўнік эклектычнага кірунку ў філасофіі эпохі Асветніцтва на Беларусі і ў Літве), Ануфрый Петрашкевіч (паэт), Юліян Корсак (паэт). У 1804-06 у Шчучыне Анёл Доўгірд (філосаф, логік, пcіхoлаг) выкладаў французскую мову і фізіку.

У Першую сусветную вайну ў жніўні 1915 года Шчучын занялі нямецкія войскі. Увосень 1918 года ў горадзе сфармавалася Шчучынская Самаабарона — польская вайсковая арганізацыя, мэтай якой была абарона горада ад бальшавікоў. Арганізаваў яе старшы лейтэнант Баляслаў Лісоўскі. Самаабарона паспяхова знішчала бальшавіцкую актыўнасць у наваколлі Шчучына. Напачатку 1919 горад быў заняты бальшавікамі, але ў той жа год яго адбілі рэгулярныя польскія войскі. 7 чэрвеня 1919 горад увайшоў у склад Віленскай акругі Грамадзянскай Управы Усходніх Земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі. Летам 1920 горад занялі бальшавікі, але ўжо ў верасні яго адбілі польскія войскі. У выніку Рыжскай мірнай дамовы апынуўся ў міжваеннай Польскай Рэспубліцы.

З 1921 Шчучын у складзе Польшчы, цэнтр гміны, з 1929 — цэнтр павета Навагрудскага ваяводства.

З 1939 г. Шчучын у складзе БССР, з 1940 г. гарадскі пасёлак, цэнтр раёна Баранавіцкай вобласці. З 1962 г. горад. У 2018 г. тэрыторыя значна пашырана за кошт суседніх вёсак.

Пасля ўсталявання ўлады саветаў ля горада быў уладкаваны грунтавы ваенны аэрадром на якім дыслакаваўся знішчальны полк, узброены самалётамі І-16. Раніцай 22 чэрвеня 1941 г. на аэрадроме была абвешчаная трывога і самалёты вылецелі на перахоп нямецкіх бамбардзіроўшчыкаў, у той дзень полк страціў 13 самалётаў, але пры гэтым знішчыў і немалую колькасць самалётаў ворага. А вось напрыканцы вайны, адсюль на бамбардзіроўку аб’ектаў у Прыбалтыцы, Венгрыі, Польшчы і Германіі вылятала авіяцыя далёкага дзеяння.

У 1945 годзе тут зноў з’явіўся полк знішчальнікаў, пазней прыбылі бамбавікі і разведчыкі - увогуле на тэрыторыі Шчучына ў розны час знаходзілася каля 20 авіяцыйных частак. Па сканчэнні вайны пачаліся работы па мадэрнізацыі аэрадрома: у 1950-ыя была пабудавана бетонная ўзлётная паласа для рэактыўных самалётаў даўжынёй 2,5 км, а пазней з'явіліся бетонныя ангары для самалётаў, хоць іх не хапала і частка самалётаў знаходзілася пад адкрытым небам. Напрыканцы 1970-ых паласу павялічылі і ўмацавалі - аэрадром стаў адносіцца да 1-ага класа, гэта азначае, што ён мог прыймаць любыя тыпы самалётаў. “Точный” (такі пазыўны меў аэрадром) прыкрываў заходнія рубяжы Саюза і лічыўся адным з самых важных на захадзе краіны,  таму яго аснашчалі, асабліва ў 1970-1980-ыя гады самай сучаснай тэхнікай. Гэта: бамбардзіроўшчыкі Іл-28, бамбардзіроўшчыкі-разведчыкі Як-28, знішчальнікі МіГ-17, МіГ-19, МіГ-23, МіГ-25 і МіГ-29. Цікава, што ў напачатку 1990-ых у Шчучыне былі сканцэнтраваныя амаль усе знішчальнікі-перахватчыкі тыпу МіГ-25БМ, якія былі выраблены ў СССР.

Акрамя, уласна аэрадрома, у канцы 1970-ых у некалькіх кіламетрах ад Шчучына быў пабудаваны аб'ект пад назвай “Бункер-77” (пазыўны “Сеньёр”) - запасны камандны пункт 95-ай авіядывізіі, разлічаны на знаходжанне камандавання падчас ваенных дзеянняў. Пункт, схаваны пад пагоркам і сыходзіць на некалькі паверхаў уніз. Камандны пункт быў абсталяваны магутным кампутарам, да таго ж мог вытрымаць непрамы ядзерны ўдар. Таксама за горадам размяшчалася 3363-яя рухомая рамонтна-тэхнічная база па захоўванні і ўтрыманні ядзернай зброі (па іншаму гарнізон “Дальний”), штат якой налічваў пад 200 вайскоўцаў, у базы былі ядзерныя сховішчы для атамных авіябомб, зборныя цэха ракет, штаб, вузел сувязі і іншыя памяшканні. На пераломе 1980 - 1990-ых сховішча было перапоўнена, бо сюды дастаўляліся ядзерныя боепрыпасы з былых краін сацыялістычнага лагера. Усе гэтыя аб’екты ахоўваліся некалькімі зенітна-ракетнымі часткамі.

Як казалі мясцовыя “Без ваеннага гарадка, Шчучын не стаў бы горадам” і на самай справе вайскоўцы адыгралі вялікую ролю ў станаўленні горада. Было пабудавана нямала новых будынкаў, у тым ліку закрыты ваенны гарадок з дамамі для афіцэраў, казармамі для салдат, сталовай, лазняй, крамай і дзіцячым садам. Ваенны гарнізон даваў гораду каля 500 працоўных месцаў, мясцовыя дзяўчыны часта выходзілі замуж за лётчыкаў, а многія шчучынскія хлопцы адпраўляліся паступаць у вайсковыя вучылішча і некаторыя з іх пасля працавалі на авіябазе.

Жыццё лётчыкаў не было лёгкім. Асабліва вострымі былі 1950-1960-ыя гады, калі адносіны паміж Захадам і СССР былі дрэннымі – лётчыкі  часта выляталі па трывозе, здараліся розныя правакацыі. Не абыходзілася ў Шчучыне і без авіяцыйных катастроф. Адна з іх адбылася ў 1973 годзе.

Дзень 19 красавіка 1973 года быў самым звычайным, толькі што дажджавыя хмары паступова расцякаліся па небе, але лётчыкаў гэта не моцна хвалявала. У 18:30 Як-28Р з бартавым нумарам 17 капітана А.М. Велігуры пачаў свой апошні разбег. Праз некалькі хвілін сувязь з самалётам згубілася, а ў 19:15 камандзір палка Гаврылаў даведаўся, што ў 17 кіламетрах ад аэрадрома пад вёскай Дашкоўцы рухнуў самалёт.

Туды быў накіраваны верталёт і ратаўнікі пабачылі вялізарную варонку ад выбуху, раскіданыя рэшткі самалёта і авіярыштунку. Жывых не было. Камісія па раследванню катастрофы на чале з Героем Савецкага Саюза Леанідам Бядой прыйшла да высновы, што праблемы пачаліся на 70 секундзе пасля пад’ёму – самалёт выйшаў з-пад кантролю. У апошні момант капітан Велігура адвярнуў самалёт ад вёскі Дашкоўцы - уратавацца, зразумела шансаў у яго не было. А вось штурман - Юрый Захаравіч Бокаў, пасля адвароту ад вёскі, паспрабаваў катапультавацца – але было ўжо запозна. Жыхары вёскі не забылі лётчыкаў і паставілі ім помнік, а цэнтральнай вуліцы далі імя Анатоля Велігуры.

Лёс жа некалі вялікага аэрадрома сумны. Падчас перабудовы, пачалося скарачэнне ўзброенных сіл і 95-ая авіядывізія, якая базіравалася тут была расфарміравана, а яе самалёты пачалі “піліць” на метал.  Аэрадром і ўсе астатнія аб’екты з часам былі закінуты і часткова падвяргнуліся разграбленню. Але мясцовыя ўлады ўсё ж такі знайшлі спосаб, як выкарыстаць непатрэбныя будынкі - ангары былі аддадзены пад склады, а дыспетчарская была ператворана ў конны двор. Ц

У 2000-я частка ўзлётнай паласы была расчышчана і пачаліся палёты лёгкаматорнай авіяцыі, а былы камандны пункт – “Бункер-77” адкрылі для турыстаў.

• Горад на старых здымках
• 

  Рынкавая плошча з вежай

• 

  Палац

• 

  Касцёл і калегіум піяраў

• 

  Калегіум піяраў

• 

  Касцёл і царква

• 

  Царква

• 

  Вуліца

• 

  Сінагога

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1829 — 190 чал., у тым ліку 70 хрысціян і 120 іўдзеяў; 1833 — 327 чал.; 1860 — 570 чал.; 1863 — 575 чал.; 1866 — 1 088 чал.; 1897 — 1 742 чал., у тым ліку 1 356 іўдзеяў
• XX стагоддзе: 1905 — 3 815 чал.; 1921 — 1 539 чал.; 1940 — 3,5 тыс. чал.; 1959 — 6,5 тыс. чал.; 1970 — 10,3 тыс. чал.; 1991 — 14,4 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2002 — 16,3 тыс. чал.; 2006 — 15,8 тыс. чал.; 2009 — 15 042 чал. (перапіс); 2016 — 15 538 чал.; 2017 — 15 511 чал.; 2018 — 15 475 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудавання — ААТ «Аўтапровад», прадпрыемствы сельскагаспадарчага і трактарнага машынабудавання, харчовай прамысловасці, гандлю. Гасцініцы «Паўлінка», «Элен» і інш.

Адукацыя і культура

Вежа з гадзіннікам — сімвал горада

У Шчучыне працуюць дзяржаўная гімназія і 3 сярэднія школы, 6 дашкольных устаноў.

Дзейнічаюць 2 бібліятэкі, 2 дамы культуры. У верасні 2015 г. у Шчучыне прайшоў ХХІІ Дзень беларускага пісьменства, які стаў нагодай для рамонту і абнаўлення шэрагу ўстаноў культуры, адкрыцця новай кнігарні. Быў урачыста адчынены для наведвальнікаў адрэстаўраваны палац Друцкіх-Любецкіх [1].

Музей баявой славы (у будынку ПТВ № 198).

Мас-медыя

Выдаецца раённая газета «Дзянніца». Існуе шэраг сайтаў, прысвечаных гораду. У тым ліку і Instagram-акаўнт горада @shchuchin.

Славутасці

• Гістарычная забудова (кан. XIX — пач. XX стст.; фрагменты)
• Ешыбот (XIX ст.)
• Капліца могілкавая (XIX ст.)
• Касцёл Святой Тэрэзы і кляштар піяраў (XVIII ст., 1826—1829) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 412Г000714
• Палац Друцкіх-Любецкіх (XVIII ст.) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 412Г000610
• Царква Святога Міхаіла Арханёла (1863) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 413Г000715
• Закінуты савецкі вайсковы аэрадром "Точный"
• Помнікі: А. Пашкевіч (Цётцы)

Шчучын уваходзіць у турыстычна-экскурсійны маршрут «Літаратурныя прагулкі над Нёманам». Працуе музейны пакой у будынку Палаца творчасці дзяцей і моладзі, музей народных рамёстваў у раённым цэнтры культуры, Народны музей баявой славы (у будынку сярэдняй школы № 1) і музей Вялікай Айчыннай вайны (у будынку Шчучынскага дзяржаўнага сельскагаспадарчага прафесійнага ліцэя).

Страчаная спадчына

• Сінагога (XVII/XVIII ст.)

• Краявіды Шчучына
• 

  Касцёл

• 

  Кляштар піяраў

• 

  Капліца на каталіцкіх могілках

• 

  Будынак лясніцтва

• 

  Царква

• 

  Старая забудова ля плошчы Свабоды

• 

  Гатэль «Паўлінка»

• 

  Гасцініца "Уют"

• 

  Палац князёў Друцкіх-Любецкіх

• 

  Возера Рукатворнае

• 

  Раённы дом культуры горада Шчучына

Вядомыя асобы

• Дзмітрый Агіцкі (1908—1994) — прафесар Маскоўскай Духоўнай акадэміі, пахаваны ў Шчучыне.
• Лідзія Арабей (1925—2005) — пісьменніца, літаратуразнаўца, кандыдат філалагічных навук. Даследчыца творчасці А. Пашкевіч (Цёткі). Жыла ў Шчучыне ў 1942—44 гадах.
• Аляксандр Уладзіміравіч Глаз (нар. 1955) — беларускі вучоны, прафесар. Доктар ветэрынарных навук (2001). Нарадзіўся ў Шчучыне.
• Мойшэ Глэмбоцкі (Бэн-Элізэр) (1882—1944) — яўрэйскі публіцыст, перакладчык, журналіст, нарадзіўся ў Шчучыне.
• Сяргей Уладзіміравіч Данскіх (нар. 1970) — беларускі гісторык, краязнаўца, кандыдат культуралогіі, загадчык кафедры турызму і культурнай спадчыны Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта, аўтар звыш 200 навуковых і навукова-папулярных работ. Нарадзіўся ў Шчучыне.
• Францішак Ксаверый Друцкі-Любецкі (1778—1846) — князь, расійскі і польскі дзяржаўны дзеяч, уладальнік Шчучына, фінансіст і прадпрымальнік, адзін з ініцыятараў будаўніцтва Аўгустоўскага канала.
• Вітольд Ждановіч (1923—2008) — польскі вучоны-фізік, адзін з піянераў фотавальтаікі ў Польшчы, прафесар Уроцлаўскага тэхналагічнага ўніверсітэта, нарадзіўся ў Шчучыне.
• Лілія Вацлаваўна Кір’як (нар. 1967) — беларускі палітык. Нарадзілася ў Шчучыне.
• Аляксандр Фёдаравіч Макарчыкаў (нар. 1964) — беларускі вучоны, доктар біялагічных навук (2009). Нарадзіўся ў Шчучыне.
• Аляксандр Іванавіч Маркевіч (нар. 1968) — беларускі палітык. Нарадзіўся ў Шчучыне.
• Яўген Назарэвіч (нар. 1981) — беларускі спартсмен-гіравік, уладальнік звыш 10 рэкордаў Гінэса. Нарадзіўся ў Шчучыне.
• Мікалай Віктаравіч Нікалаеў (нар. 1955) — беларускі гісторык і грамадскі дзеяч. Доктар філалагічных навук (1997), нарадзіўся ў Шчучыне.
• Ануфрый Петрашкевіч (1793—1863) — беларускі і польскі паэт, нарадзіўся ў Шчучыне.
• Фелікс Іванавіч Стацкевіч (1879—1967) — беларускі грамадска-культурны дзеяч, нарадзіўся ў Шчучыне.
• Таццяна Анатольеўна Харытонава (нар. 1961) — расійская пісьменніца. Нарадзілася ў Шчучыне.
• Віталь Аляксеевіч Цыганкоў (нар. 1969) — беларускі журналіст, сузаснавальнік інфармагенцтва «БелаПАН». Нарадзіўся ў Шчучыне.

Гл. таксама

• Герб Шчучына
• Гарады Гродзенскай вобласці
• Гарады Беларусі

Літаратура

• Данскіх, С. Наш Шчучын. — Гродна, 2001. — 207 с.
• Данскіх, С. Стагоддзі і падзеі Шчучынскай зямлі. — Баранавічы, 2007. — 251 с.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Шчучынскага раёна. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2001.— 592 с.: іл. ISBN 985-11-0218-0.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — 616 с.: іл. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. – Wrocław – Warszawa – Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.
• Szczuczyn // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890. S. 864—865.
• Лаўрэш Леанід. Шчучыншчына // Наша Слова. № 4 (1519), 27 студзеня 2021. // на pawet.net
• https://news.tut.by/society/460690.html
• https://www.sb.by/articles/ogromnoe-nebo-odno-na-dvoikh-2.html
• Ю.Тамковіч "Трагедыя над Шчучынам" ( "Наша гісторыя" (6(23)-2020)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Шчучын

• Геаграфічныя звесткі па тэме Шчучын на OpenStreetMap
• Афіцыйная старонка райвыканкама
• Інтэрнэт-версія газеты "Дзянніца"
• Прагноз надвор'я ў г. Шчучын
• г. Шчучын на Radzima.org
• Сайт Ордэна Піяраў у Беларусі
• Партал Щучин-инфо
• Фотаздымкі горада Шчучын