Чэрвень (горад)
Чэ́рвень[2] (трансліт.: Červień; да 18 верасня 1923 г. — Ігу́мен) — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Чэрвеньскага раёна.
Горад
Чэрвень
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
Месціцца на рацэ Ігуменка, за 62 км на паўднёвы ўсход ад Мінска, 30 км ад чыгуначнай станцыі Пухавічы на лініі Мінск—Асіповічы, каля аўтамабільнай дарогі Мінск—Магілёў.
Назва
правіцьТрадыцыйная гістарычная назва горада — Ігумен[3][4], часам сустракаецца форма Ігумень[5][6]. На думку географа Вадзіма Жучкевіча, гэты тапонім мае повязі з назвай манастырскай пасады[7]. Этнограф Павал Шпілеўскі запісаў народнае паданне, паводле якога паселішча некалі належала праваслаўнаму жаночаму манастыру, заснаванаму грэцкай ігуменняй. Імаверна, назва горада першапачаткова гучала як Ігумень — у сэнсе «той, што належыць ігуменні»[3]. Тым часам мовазнаўца Вінцук Вячорка звяртае ўвагу на тое, што тапонім хутчэй за ўсё ўтварыўся ад слова гумно. Гэта пацвярджаецца адсутнасцю гістарычных звестак пра манастыр у Ігумене, вытворнымі ад кораня гумно ў беларускай геаграфічнай тэрміналогіі (гумяннё, падгу́менне, гу́мнішча — назва поля або ўрочышча), прыкладамі з беларускай тапанімікі (вёска Гумны пад Крупкамі, сяло Гумня на возеры Гумне ў Полацкім ваяводстве), вёскі з назвай Гумнішча і Гумнішчы, а таксама ўпамінам пра Ігуменскую воласць у сярэдзіне XV ст. як districtum Humyen[8].
У 1923 годзе савецкія ўлады перайменавалі Ігумен у «Чэрвень»[8][9]. Гэтая назва не ўнікальная: старажытны горад з такой назвай, сталіца ўдзельнага княства і гістарычнага рэгіёну, існаваў да канца XIII ст. на мяжы сучасных Польшчы і Украіны, таксама аднайменнае сяло знаходзіцца ў Цярнопальскай вобласці Украіны.
Гісторыя
правіцьВялікае Княства Літоўскае
правіцьУпершыню Ігумен упамінаецца ў 1387 годзе[10] У 1-й палове XV стагоддзя мястэчка было ў валоданні Кезгайлаў. 21 кастрычніка 1430 (паводле іншых звестак, у 1447 годзе) упамінаецца воласць Гумен (лац.: districtum Humyen), якая належала біскупу віленскаму (царкоўнае мястэчка). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мястэчка ўвайшло ў склад Менскага павета Менскага ваяводства.
У 1595 годзе ў Ігумене збіраліся харугвы Вялікага Княства Літоўскага дзеля барацьбы з казацкімі набегамі Налівайкі. У Трынаццацігадовую вайну (1654—1667) маскоўскія захопнікі разрабавалі і моцна разбурылі мястэчка. У час казацка-сялянскай вайны (1648—1651) сяляне і казакі каля Ігумена разбілі атрад літоўскага харунжага Яна Казіміра Паца.
Пад 1669 годам упершыню ўпамінаецца касцёл. У Вялікую Паўночную вайну (1700—1721) у мястэчку спыняўся кароль Швецыі Карл XII.
У складзе Расійскай імперыі
правіцьУ выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай 1793 года тэрыторыя апынулася ў складзе Расійскай імперыі. Расійскія ўлады канфіскавалі мястэчка ў Віленскага біскупства. У 1795 годзе паселішча атрымала статус горада і стала цэнтрам Ігуменскага павета Мінскай губерні. 22 студзеня 1796 года Ігумену дараваны герб: «у блакітным полі срэбны кушч грачыхі, над якімі пяць залатых пчол»[11].
У 1795 годзе ў Ігумене было 2 царквы, яўрэйская школа, паштовая станцыя, млын, штогод праводзіліся 2 кірмашы. Станам на 1800 год у месце было 85 двароў. У вайну 1812 года горад быў значна разбураны. У 1825 годзе ў горадзе было 2 царквы, касцёл, 3 прадпрыемствы, 2 карчмы, 10 крам, рынак. У час паўстання 1863—1864 гадоў тут дзейнічаў паўстанцкі аддзел на чале з Б. Свентаржэцкім.
Паводле перапісу 1905 года ў горадзе былі вадзяны і паравы млыны, некалькі майстэрняў, 6 пачатковых школ, бальніца, аптэка і аптэчны магазін.
-
Касцёл, каля 1914 г.
-
Яўрэйская школа Ліўшчыц
-
Рынак, 1917 г.
-
Дом Кудзіна, земская ўправа. Люты 1917 г.
Найноўшы час
правіцьЗ канца лютага 1918 года тэрыторыя акупаваная войскамі Германскай імперыі. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай воласць абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Тут была ўтворана Беларуская рада, жыхары горада атрымалі пасведчанні Народнага Сакратарыята Беларусі[12]. 9 снежня 1918 года горад заняты Чырвонай Арміяй, з 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі тэрыторыя ўвайшла ў склад Савецкай Беларусі, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час польска-савецкай вайны з жніўня 1919 да 9 ліпеня 1920 года пад акупацыяй Польшчы (Мінская акруга ГУУЗ). За польскай акупацыяй беларускія арганізацыі Ігуменскага павета былі аб’яднаныя ў Беларускі нацыянальны камітэт, таксама ў горадзе дзейнічала Беларуская школьная рада[12].
З 31 ліпеня 1920 года ў Беларускай ССР. 18 верасня 1923 года камуністычныя ўлады перайменавалі Ігумен у Чэрвень (у гонар месяца чэрвень). У 1924 года горад стаў цэнтрам Чэрвеньскага раёна. 26 чэрвеня 1941 года на выхадзе з Чэрвеня ва ўрочышчы Цагельня супрацоўнікі НКУС расстралялі каля трох тысяч вязняў чэрвеньскай перасыльнай турмы — беларусаў, палякаў, літоўцаў і іншых[13].
У Другую сусветную вайну з 2 ліпеня 1941 года 2 ліпеня 1944 года пад акупацыяй Германіі. 1 лютага 1942 года на ўскрайку горада былі расстраляны яўрэі чэрвеньскага гета. У горадзе дзейнічалі савецкія падпольныя групы. Вызвалены ў ходзе Мінскай аперацыі вайскоўцамі 1-га і 2-га Беларускіх франтоў сумесна з партызанамі.
У 1989 годзе грамадскасць даведалася пра пахаванні тысяч палітычных зняволеных ва ўрочышчы Цагельня. 18 красавіка 2001 года адбылося афіцыйнае зацвярджэнне гарадскога герба[14].
Насельніцтва
правіць- XVIII стагоддзе: 1800 — 560 чал. (266 муж. і 294 жан.), у тым ліку і 12 цыган; апроч таго, існавалі прыпісаныя да горада яўрэі (37 муж. і 54 жан.), што жылі ў арандаваных імі корчмах павета
- XIX стагоддзе: 1882 — каля 3 тыс. чал.[15]; 1897 — 4 573 чал.
- XX стагоддзе: 1907 — 5 390 чал.[16]; 1939 — 6,4 тыс. чал.; 1959 — 8,2 тыс. чал.; 1970 — 10,2 тыс. чал.; 1991 — 11,6 тыс. чал.[17]
- XXI стагоддзе: 2006 — 10,1 тыс. чал.; 2008 — 9,9 тыс. чал.; 2009 — 10,2 тыс. чал.; 2016 — 9 718 чал.[18]; 2017 — 9 656 чал.[19]; 2019 — 10 680 чал.[20]
Эканоміка
правіцьПрадпрыемствы харчовай, лясной і дрэваапрацоўчай прамысловасці. Гасцініца «Чэрвень».
Культура
правіцьДзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, Чэрвеньскі раённы краязнаўчы музей.
Адукацыя
правіцьУ Чэрвені працуюць 4 сярэднія школы, дашкольныя ўстановы.
Забудова
правіцьВуліцы і плошчы
правіцьАфіцыйная назва | Гістарычная назва |
Аляксандра Неўскага вуліца | Гуменная вуліца |
Барыкіна вуліца | Шпітальная вуліца |
Гарбачова вуліца | Бабруйская вуліца |
Зяневіча вуліца | Бярэзінская вуліца |
Карла Лібнехта вуліца | Азёрская вуліца |
Карла Маркса вуліца | Пляцавая вуліца |
Леніна вуліца | Пухавіцкая вуліца |
Луначарская вуліца | Школьная вуліца |
Маякоўскага вуліца | Крупенская вуліца |
Пралетарская вуліца | Паліцэйская вуліца |
Свабоды плошча | Рынак пляц |
Савецкая вуліца | Горлаўская вуліца |
Флегантава вуліца | Бальнічная вуліца[21] |
Славутасці
правіць- Касцёл Узвышэння Святога Крыжа (1995 г., мураваны).
- Свята-Мікалаеўская царква (1993—2003 г., мураваная).
- Гістарычная забудова (канец ХІХ — пачатак ХХ ст., фрагменты)
- «Кацярыненская» вязніца (XVIII ст.) — цяпер пераробленая пад гандлёвы цэнтр
- Помнікі: помнік вызвалення; помнік землякам; помнік моладзі і камсамольцам і інш.
- Месца гібелі грамадзян Беларусі, Польшчы і Літвы (урочышча Цагельня) — ахвяр бальшавіцкага тэрору
- Месца знішчэння яўрэяў Чэрвеня
- Могілкі: яўрэйскія; старыя каталіцкія
- Магіла Афанасія Іванавіча Мякоты — дзеда Максіма Багдановіча (на мясцовых хрысціянскіх могілках)
Страчаная спадчына
правіць- Дом Кудзіна (пачатак XX ст., мураваны) — знесены ў 2019 годзе.
- Касцёл Узвышэння Святога Крыжа (1799—1800)
- Сабор Раства Прасвятой Багародзіцы (1833)
- Сінагога
- Царква Святога Георгія (1975)
-
Будынак гімназіі
-
Забудова плошчы Свабоды
-
Забудова вуліцы Карла Маркса
-
Забудова вуліцы Карла Маркса
Вядомыя асобы
правіцьКрыніцы
правіць- ↑ Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
- ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU)
- ↑ а б к // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Чэрвеньскага р-на / Уклад.: Г. М. Аўласенка, З. І. Малейка. — Мн.: БЕЛТА, 2000. — 621 c.: іл. — ISBN 985-6302-21-8.
- ↑ Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т.. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя. С. 748.
- ↑ Смоліч А. Географія Беларусі. — Вільня: Друкарня «Віленскага Выдавецтва» Б. А. Клецкіна, 1922. — 307 с. С. 229.
- ↑ Каўка А. Недыпламатычныя нататкі // Дзеяслоў. № 24, 2006 г.
- ↑ Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. С. 400.
- ↑ а б Вячорка, Вінцук. Сьветлагорск ці Шацілкі? Чэрвень ці Ігумен? . Радыё Свабода (12 жніўня 2021). Праверана 17 мая 2024.
- ↑ Шур В. Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка. — Мінск: «Мастацкая літаратура», 1998. С. 150.
- ↑ Jakubowski, J. Opis Księstwa Trockiego z r. 1387: przyczynek do badań nad ustrojem Litwy przedchrześcijańskiej // Przegląd Historyczny. — 1907. — T. V. — S. 44—46.
- ↑ Ігумен // Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
- ↑ а б Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Т. 4 / [рэд. В.Л. Насевіч]. — Мінск: Белкартаграфія, 2018. — 270 с., іл. — ISBN 978-985-508-476-2. С. 20.
- ↑ Севярын Квяткоўскі. Чэрвень — другія Курапаты // «Радыё Свабода», 27 чэрвеня 2005.
- ↑ Геральдика на Червенский районный исполнительный комитет
- ↑ Ihumeń // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy (польск.). — Warszawa, 1882. S. 250.
- ↑ Ihumeń // Rouba N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi. — Wilno, 1909.
- ↑ Червень // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
- ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
- ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
- ↑ Belarus . pop-stat.mashke.org. Праверана 26 красавіка 2024.
- ↑ Татаринов Ю. Города Беларуси в некоторых интересных исторических сведениях. Минщина. — Минск, 2008.
Літаратура
правіць- Чэрвень // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2003. — С. 182. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8.
- Червень // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9
- Jelski A. Ihumeń // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy (польск.). — Warszawa, 1882. — S. 249—254.
Спасылкі
правіцьЧэрвень (горад) на Вікісховішчы |
- Геаграфічныя звесткі па тэме Чэрвень на OpenStreetMap