Трохпальцы дзяцел

Трохпальцы дзяцел, жоўтагаловы дзяцел (Picoides tridactylus) — птушка сямейства дзятлавых, распаўсюджаная ў хвойных і мяшаных лясах Еўразіі.

Трохпальцы дзяцел
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Эўметазоі Без рангу:  Двухбакова-сіметрычныя Без рангу:  Другаснаротыя Тып:  Хордавыя Падтып:  Пазваночныя Інфратып:  Сківічнаротыя Надклас:  Чацвераногія Клас:  Птушкі Падклас:  Нованёбныя Атрад:  Дзятлападобныя Сямейства:  Дзятлавыя Падсямейства:  Picinae Род:  Picoides Від:  Трохпальцы дзяцел
Міжнародная навуковая назва
Picoides tridactylus (Linnaeus, 1758)
Арэал
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 3.1 Least Concern : / 22727137
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   178251 NCBI   165751 EOL   1047048

Аддае перавагу забалочаным лясам. Ад іншых дзятлаў рэгіёну адрозніваецца цытрынава-жоўтай, а не чырвонай шапачкай пёраў на галаве. Гняздуе парамі, у астатні час года вядзе адзіночны лад жыцця. На большай частцы тэрыторыі аселая птушка. На Беларусі трапляецца пераважна на поўначы, занесены ў Чырвоную кнігу. Сілкуецца насякомымі, якія галоўным чынам жывуць у гнілой драўніне.

У від часам уключаюць паўночнаамерыканскую папуляцыю, якую разглядаюць як конспецыфічную ў адносінах да еўраазіяцкай. Тым не менш, генетычныя даследаванні паказваюць значныя адрозненні паміж гэтымі двума групамі, і па гэтай прычыне было прынята вылучыць амерыканскіх птушак у асобны від Picoides dorsalis

Апісанне

Знешні выгляд

Невялікая птушка з даволі буйной галавой і вострай дзюбай; крыху драбнейшая за вялікага стракатага дзятла, аднак у палову буйнейшая за малога пярэстага. Даўжыня 21-24 см, размах крылаў 33-37 см, маса 50-90 г.

Апярэнне чорна-белае, але з боку выглядае хутчэй цёмным — за пераважна чорных бакоў і крылаў. Чырвоныя меткі на галаве і падхвосці, характэрныя для іншых дзятлаў, адсутнічаюць. Замест іх у самца і маладых птушак абодвух палоў на цемені развіта цытрынава-жоўтая, у самкі серабрыста-шэрая шапачка з цёмнымі стракацінамі. Па баках галавы чаргаванне чорных і белых палос, адна з якіх утварае вузкія «вусы» ад вугла дзюбы, а другая цягнецца ад вока і апускаецца ўздоўж бакавой часткі шыі. Уздоўж спіны ад патылiцы да надхвосця праходзіць белая паласа — выразна адрозная ў большасці формаў і слаба развітая ў падвіду alpinus, якія насяляюць горы Цэнтральнай Еўропы. Ніжняя частка бялёсая з цёмнымі меткамі падоўжнай, папярочнай альбо V-падобнай формы; інтэнсіўнасць гэтых метак памяншаецца з захаду на ўсход і з поўначы на ​​поўдзень. На назе 3 пальцы — два накіраваныя наперад і адзін назад. Чацвёрты палец рэдукаваны. Палёт хуткі і прамалінейны.

Голас

Дастаткова маўклівы і ў параўнанні з іншымі дзятламі валодае бяднейшым рэпертуарам. Звычайная пазыўка, якая выдаецца на працягу года — мяккае «цюк» або «цік» — ніжэй, чым у вялікага дзятла (Dendrocopos major), але вышэй, чым у беласпіннага дзятла (Dendrocopos leucotos). Пры ўзбуджэнні выдае серыю аналагічных гукаў — дастаткова хуткую, хоць і павольней, чым такая ў вялікага і сярэдняга (Dendrocopos medius) дзятлаў. У пачатку сезону размнажэння выдае шчабятухі або стракатлівыя гукі, больш ціхія і мяккія чым у вялікага дзятла. Барабаняць абодва полы, самкі ў меншай ступені. Дроб больш падобная на такую ​​ў беласпіннага дзятла (Dendrocopos leucotos) і прыкметна адрозніваецца ад дробу вялікага дзятла — яна даўжэй і энергічней, нагадвае аўтаматную чаргу.

Распаўсюджанне

Арэал

Жоўтагаловы дзяцел у Беларусі.

Вобласць распаўсюджання — паласа хвойных і змешаных лясоў Еўразіі ад Скандынавіі і Цэнтральнай Еўропы на ўсход да Камчаткі, Сахаліна, Хакайда і Карэйскага паўвострава. У цэнтральных абласцях Еўропы арэал спарадычны, у асноўным абмежаваны горнымі раёнамі. Невялікія папуляцыі адзначаны ва французскіх Альпах і на захадзе Германіі; у Грэцыі, Паўночнай Македоніі, Чэхіі, Славакіі, Латвіі і Літве гняздуецца вельмі рэдка. Некалькі лепш ідуць справы ў Польшчы — дзятлы досыць шматлікія ў Карпатах і Белавежскай пушчы, а таксама ў невялікай колькасці гняздуюцца ў Аўгустоўскай пушчы. На Беларусі рэдкі на гнездаванні аселы і, магчыма, качуючы від. Асноўны ўчастак арэала знаходзіцца на тэрыторыі Расіі, а таксама ў Скандынавіі (каля 80 тыс. пар) і Фінляндыі (23 тыс. пар). У Казахстане гняздуецца толькі на крайнім усходзе і паўднёвым усходзе краіны ў гарах Цянь-Шаня і Джунгарскага Алатау. У Манголіі распаўсюджаны на поўдзень да паўднёвых схілаў Хангая і Хэнтэя, на паўночным усходзе Кітая на поўдзень да Вялікага Хінгана і правінцыі Хэйлунцзян, на ўсход да паўночна-ўсходняй часткі Карэі. Ізаляваны ўчастак маецца на поўдні Кітая ў раёне паўднёвага Ганьсу, паўночнай і заходняй Сычуань, усходнім і паўднёвым Цынхаі і паўночна-заходнім Юньнань. На ўсход ад мацерыка гняздуецца на Шантарскіх астравах, Сахаліне і Хакайда.

На поўначы пашыраны да мяжы драўнянай расліннасці — селіцца па лістоўнічных астравах у паўднёвай частцы тундры, месцамі гняздуецца ў запаляр’е. Сустракаецца да поўначы ў Нарвегіі да 70° з. ш., у Швецыі да 60° з. ш., у Фінляндыі да 63° з. ш., на Кольскім паўвостраве да вусця Колы, у даліне Пячоры да 67° з. ш., на захадзе Сібіры да раёна Обскай губы, у басейнах Енісея і Лены да 68° з. ш., у басейне Індыгіркі да 70° з. ш., у басейне Калымы да 68° з. ш., у даліне Анадыра да 67° з. ш. Найболей звычайны ў паўночнай частцы арэала, але ў многіх месцах рэдкі.

Месцы пасялення

Трохпальцы дзяцел на лістоўніцы.

Засяляе сталыя іглічныя і змешаныя лясы тайговага тыпу, часта прыгнечаныя або сухія. У Цэнтральнай і Усходняй Еўропе селіцца ў горнай лясістай мясцовасці ў прамежку паміж 650 і 1900 м над узроўнем мора, выбіраючы цяжкадаступныя схілы, парослыя іглічнымі пародамі дрэў — елкай, хвояй, еўрапейскім кедрам, альбо паўзабалочаныя ўчасткі з прымешкам ясеня і вольхі, а таксама дубова-грабавыя гаі. На поўначы Еўропы гняздуецца ў спелых і перастойных лясах з дамінаваннем елкі і піхты. У Сібіры звычайны ў суцэльнай цёмнахваёвай тайзе і лістоўнічніках. Паўсюль аддае перавагу нізінным затапляемым участкам старога лесу, дзе маецца шмат хворых і загінулых дрэў. Нярэдка сустракаецца на гарах, высечках, па ўскраінах балот. У Манголіі адзначаны да 2300 м, у паўднёва-ўсходнім Тыбеце да 3300—4000 м над узроўнем мора.

Харчаванне

Харчуецца насякомымі, галоўным чынам лічынкамі і кукалкамі ксілафагаў. Сярод жукоў пераважаюць караеды (Scolytinae) і вусачы (Cerambycidae), у меншай ступені харчуецца лістаедамі (Chrysomelidae), златкамі (Buprestidae), слонікамі (Curculionidae), жужалямі (Carabidae), стракачамі (Cleridae), вузкацелкамі (Colydiinae) і некаторымі іншымі. З моляў ужывае ў ежу совак (Noctuidae), пядзенікаў (Geometridae), ліставёртак (Tortricidae) і Cossidae. Акрамя відаў, што харчуюцца драўнінай, часам есць і іншых бесхрыбетных — мурашак, павукоў, вяснянак, конікаў, мух, пчол, нават малюскаў. З раслінных кармоў харчуецца сокам драўніны, зрэдку ўжывае ў ежу ягады рабіны. Шышак не дзяўбе.

Корм часцей за ўсё здабывае з-пад кары дрэў, часам за дзень паспяваючы абадраць буйную елку, дзе можа хавацца да 10 тысяч лічынак караедаў. Улетку таксама часта ловіць адкрыта поўзаючых насякомых. Радзей дзяўбе гнілую драўніну альбо абшнырвае паверхню ствалоў і сукоў. Калі дрэва не цалкам ачышчана за раз, вяртаецца да яго на наступны дзень. Пасля раставання снегу даследуесукі, якія ляжаць на зямлі, і пакрытыя мохам гнілыя пні. На паверхні зямлі корм збірае вельмі рэдка. Корміцца ​​звычайна на вышыні 1-3 м ад зямлі, аддаючы перавагу загінулым дрэвам, нярэдка крывым або тым, што ляжаць на баку. У гнездавы перыяд самцы ў сярэднім здабываюць корм некалькі ніжэй самак, аддаючы перавагу пням і выбіраючы больш буйныя ствалы. З іншага боку, самкі часам кормяцца на жывых дрэвах.

Размнажэнне

Манагамны, хоць у Германіі былі адзначаны асобныя выпадкі класічнай паліандрыі. Палавая сталасць, відаць, настае да канца першага года жыцця. Як і беласпінны дзяцел (Dendrocopos leucotos), гняздуецца даволі рана: адкладка яек прыпадае на сярэдзіну ці другую палову мая, пры гэтым на поўдні Еўропы птушкі прыступаюць да размнажэння на два тыдні раней паўночных папуляцый. Шлюбнае абуджэнне птушак пачынаецца з лютага і працягваецца да канца мая — у гэты перыяд птушкі абодвух падлог выдаюць барабанны дроб і верашчаць. Утварэнне пар адбываецца ў прамежку паміж канцом сакавіка і пачаткам мая; падчас заляцання самцы пырхаюць як матылі, выцягваюць дзюбу, калыхаюць галавой і ускудлачваюць пёры на цемені. Дзятлы штогод выдзёўбваюць новае дупло, выбіраючы тое дрэва, што загінула альбо раз’едзена грыбком, з падгніўшым асяродкам — як правіла, гэта елка або іншае хваёвае дрэва, але можа быць таполя або бяроза. Вышыня дупла ад зямлі звычайна вар’іруе ў прамежку ад 1 да 10 м, хоць, вядома, і больш высокія пабудовы. На дзяўбаны сыходзіць больш за 5-і дзён, у будаўніцтве прымаюць удзел абедзве птушкі пары. Дыяметр дупла 8-14 см, глыбіня дупла 20-35 см, дыяметр лятка 4 — 5 см. У большасці выпадкаў ляток накіраваны ў паўднёвым кірунку. У якасці высцілання выкарыстоўваецца толькі драўняная труха.

У кладцы 3-6 (рэдка 7) даўгаватых белых яек з гладкай бліскучай шкарлупінай. Памеры яек: (21—28)х(17—21) мм. Наседжванне з апошняга яйка; сядзяць абедзве птушкі, за дзень змяняючыся 5-6 разоў. Тым не менш, у цёмны час сутак у гняздзе знаходзіцца толькі самец. Голыя і бездапаможныя птушаняты з’яўляюцца на свет сінхронна праз 11-14 дзён пасля пачатку наседжвання. Іх выкормліваюць па чарзе абодва бацькі, адрыгваючы прынесеную ежу з дзюбы ў дзюбу. Звычайна ціхія і непрыкметныя, пасля з’яўлення патомства дзятлы становяцца неспакойнымі і больш шумнымі; падрослае нашчадства крычыць, высунуўшыся з гнязда. Ва ўзросце 22-26 дзён птушаняты пакідаюць гняздо і пачынаюць перапырхваць, аднак яшчэ каля месяца трымаюцца каля бацькоў, пасля чаго канчаткова рассейваюцца. На паўночным захадзе Расіі слёткі з’яўляюцца з канца чэрвеня да сярэдзіны ліпеня.

Сістэматыка

Выданне «Handbook of the birds of the world» вылучае 5 падвідаў трохпальцага дзятла, без уліку паўночнаамерыканскай папуляцыі, чый статус раней быў павялічаны да самастойнага віду. Зменлівасць выяўляецца ў вар’іраванні суадносін чорнага і белага на розных частках апярэння, у характары і ступені развіцця цёмнага і белага малюнкаў.

• P. t. tridactylus (Linnaeus, 1758) — Паўночная Еўропа на ўсход да Уральскага хрыбта, на поўдзень да раёна Гродна, паўднёвых частак Смаленскай, Маскоўскай, Тамбоўскай, Пензенскай, Ульянаўскай абласцей. У Азіі сярэдняя і паўднёвая тайга ад Паўднёвага Урала на ўсход і поўдзень да Алтая, паўднёвых схілаў Хангая, Хэнтэя, Маньчжурыі, даліны Усуры і Сахаліна.
• P. t. crissoleucus (Reichenbach, 1854) — паўночная тайга ад Уральскага хрыбта на ўсход да даліны верхняга Анадыра, даліны Пянжыны, паўночнага і заходняга ўзбярэжжаў Ахоцкага мора, на поўдзень у Заходняй Сібіры да 57° з. ш., да раёна Новасібірска, паўночнай часткі Усходняга Саяна, паўночнага Прыбайкалля, паўночнага Забайкалля, Станавога хрыбта, раёна сяла Аян.
• P. t. albidior Stejneger, 1885 — Камчатка.
• P. t. alpinus C. L. Brehm, 1831 — горныя раёны цэнтральнай, паўднёвай і паўднёва-ўсходняй Еўропы. У Азіі Цянь-Шань, паўночна-ўсходняя частка Карэйскага паўвострава і Хакайда.
• P. t. funebris J. Verreaux, 1870 — паўднёва-заходні Кітай, Тыбет.

Ахова

Ахоўваецца Бернскай канвенцыяй (дадатак II). Паводле класіфікацыі відаў агульнаеўрапейскай прыродаахоўнай значнасці мае катэгорыю SPEC3, статус «Рэдкі».

Ахова ва Украіне

Унесены ў Чырвоную кнігу Украіны (2009) (статус — уразлівы). Ва Украіне ахоўваецца ў Карпацкім біясферным, Палескім, Ровенскім і Чарэмскім прыродных запаведніках і нацыянальных прыродных парках: Карпацкім, «Гуцульшчына», «Сінявір». З мэтай эфектыўнай аховы неабходна ствараць заказнікі і помнікі прыроды, забараніць усе віды высечак лесу, пракладку турысцкіх маршрутаў у месцах канцэнтрацыі віду.

Ахова ў Беларусі

Унесены ў Чырвоную кнігу Беларусі (1981) (статус — мае неспрыяльныя тэндэнцыі).

Для аховы віду ад знішчэння патрэбна максімальнае захаванне барэальных векавых лясоў, а таксама участкаў бураломаў, гараў (адмова ад прымянення расчысткі і штучнага лесаўзнаўлення).

Ахова ў іншых краінах

Таксама ўключаны ў Чырвоныя кнігі Літвы, Латвіі і Польшчы.

Літаратура

Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. IV катэгорыя (NT)

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).
• Естафьев А. А., Минеев Ю. Н., Кочанов С. К., Ануфриев В. М., Деметриадес К. К., Нейфельд Е. Д. Том I, частка 2. Птицы. Неворобьиные // Фауна европейского северо-востока России. — Санкт-Петербург: Наука, 1999. — 290 с. — ISBN 5-02-025945-4.
• Рябицев В. К. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8.
• Степанян Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — М.: Академкніга, 2003. — 727 с.
• Mullarney, Killian; Lars Svensson; Dan Zetterström & Peter J. Grant. Птицы Европы = Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — 400 с. — ISBN 978-0-691-05054-6. (англ.)
• S. Cramp, K.E.L. Simmons. Vol. IV — Terns to Woodpeckers // The Birds of the Western Palearctic. — Oxford University Press, 1986. — 960 с. — ISBN 0198575076. (англ.)
• Pechacek, Peter; Klaus G. Michalek, Hans Winkler, Donald Blomqvist. Classical polyandry found in the three-toed woodpecker Picoides tridactylus // Journal of Ornithology. — 2006. — Т. 147. — № 1. — С. 112-114.(недаступная спасылка)DOI:10.1007/s10336-005-0026-4 (англ.)
• Winkler, Hans; Christie, David A. 2002. Family Picidae (Woodpeckers) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Volume 7: Jacamars to Woodpeckers // Путеводитель по птицам мира = Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 2002. — ISBN 84-87334-37-7.
• Химин М. В. Дятел трипалий // Червона книга України. Тваринний світ / За ред. І. А. Акімова. — К.: Глобалконсалтинг, 2009. — С. 474. — ISBN 978-966-7059-0-7.
• Фесенко Г. В., Бокотей А. А. Птахи фауни України. — Київ. — 416 с. — ISBN 966-7710-22-X.

Спасылкі

• Усе птушкі Беларусі Архівавана 31 мая 2018.
• BirdLife International (2010) Species factsheet: Picoides tridactylus. Downloaded from http://www.birdlife.org on 21/01/2011. (англ.)
• Дятел трипалий в Червоній книзі України (укр.)
• Позвоночные животные России: Трёхпалый дятел Архівавана 4 кастрычніка 2018. (руск.)