Адкрыць галоўнае меню
Вікіпедыя

Беларуская дуда

(Пасля перасылкі з Дуда)
Традыцыйная беларуская дуда лепельскага тыпу (2009 год)

Дуда́ — беларускі традыцыйны архаічны духавы музычны інструмент, які быў шырока распаўсюджаны па тэрыторыі Беларусі са старажытнасці да 19 — пачатку 20 стагоддзя. Сёння дударская традыцыя адноўлена і рушыцца наперад. У традыцыйнай культуры беларусаў дуда — касмалагічны, рытуальны, актыўны, мужчынскі інструмент.[1]

Назва і гісторыяПравіць

 
Дуда ў Дзяржаўным музеі гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь

Дуды пад рознымі назвамі вядомыя ў многіх народаў; напрыклад дудэльзак — у немцаў, гайта галега — у іспанцаў, хайлэндэр — у шатландцаў.

На тэрыторыі Беларусі вядомыя толькі дзве назвы гэтага інструмента:[1]

  • Дуда
  • Муцянка

Дуда на Беларусі і Літве вядомая з глыбокай старажытнасці, і хоць гістарычныя сведчанні паказваюць час не раней за 14 стагоддзе, уключанасць дуды ў надзвычай архаічныя касмалагічныя схемы дазваляе адсунуць час узнікнення дуды на нашых землях у самую раннюю эпоху.[1]

Больш за ўсё інфармацыі і матэрыялаў захавалася пра лепельскую канструкцыю дуды (знакамітую лепельскую дуду можна пабачыць у лепельскім музеі) і канструкцыю дуды-мацянкі. Дудары сустракаюцца ў шматлікіх народных паданнях, творах беларускіх аўтараў 19 і 20 стагоддзяў, такіх як Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Адам Міцкевіч, Браніслаў Тарашкевіч і інш.

Да канца 19 ст. дуда была адным з асноўных інструментаў народнага музычнага побыту беларусаў.

Сакральны сэнсПравіць

 
Дудар у Віленскай губерніі

Дуда мела найвышэйшы сакральны статус як рэч, зробленая з ахвярнай жывёлы.

Дуда выкарыстоўвалася ў абрадах, звязаных з асноўнымі момантамі жыцця чалавека. Абавязковым была прысутнасць дудара на хрэсьбінах (рытуальнае нараджэнне), на вяселлі (рытуальнае пераўвасабленне ў статус дарослага, сталага чалавека) і, магчыма, на пахаванні (рытуале пераходу чалавека ў іншы свет). Пра сакральны статус інструмента сведчаць касмаганічныя дударскія тэксты, у якіх у пэўных сімвалах апісваецца пабудова свету, як яе разумелі нашы прашчуры. І дуда, і дудар там прысутнічаюць і займаюць істотнае месца. Гэта ўнікальная з'ява ў Еўропе, бо ні ў воднай традыцыі дуда так не міфалагізаваная, як у Беларусі[2]. Дуда-«весялуха» мела шырокае выкарыстанне пры танцах, песнях, прыпеўках на сямейных і каляндарных святах, ігрышчах, кірмашах, а таксама ў ансамблі са скрыпкай ды цымбаламі. Як сведчаць музыказнаўцы, апошні раз дуда як старадаўні музычны інструмент гучала ў 1951 г. у Полацку. Зараз дуда зноў становіцца абявязковым інструментам народных ансамбляў.

Гістарычныя сведчанні пра беларускую дудуПравіць

Найранейшым гістарычным сведчаннем існавання дудаў на тэрыторыі Беларусі можна было б лічыць выяву дудара ў складзе скамарохаў з Радзівілаўскага летапісу 12 стагоддзя, які грае на безбурдоннай дудзе, кшталту польскай siersienki, тыпе дуды, пашыраным па ўсёй сярэдневяковай Еўропе — аднак згаданая мініяцюра не можа быць цалкам імаверным сведчаннем праз адсутнасць інфармацыі аб паходжанні самога мастака (ён мог паходзіць і не з Беларусі), адсутнасць этнаграфічных фактаў пазнейшых часоў.[1]

Літоўская этнакультуролаг Пране Дундулене (Prane Dunduliene), спасылаючыся на пісьмовыя крыніцы, сцвярджае, што дудамі і песнямі народ сустракаў пераможныя войскі князя Альгерда ў 14—15 стагоддзях.[1] У 16—17 стагоддзях А. Бецэнберг пісаў пра літоўскія дуды, якія мясцовы люд называў дудрагіне (dudragine).[1]

Пісьмовыя крыніцы 15—16 стагоддзяў упершыню згадваюць музычны інструмент, які называецца дуда («Аповесці пра трох каралёў-вешчуноў» у 15 стагоддзі і «Аповесці пра Трыстана і Ізольду» 16 стагоддзя), у якіх мясцовыя перакладчыкі скарысталіся назвай дуда для перакладу на мясцовую мову назваў нейкіх музычных інструментаў, што адпавядаюць этнаграфічным рэаліям Блізкага Усходу і Заходняй Еўропы, з якімі перакладчыкі, хутчэй за ўсё, не былі знаёмы.[1]

У Слоўніку старажытнарускай мовы І. Сразнеўскага дуда — знак крукавога пісьма, выява якога схематычна адпавядае тыпу аднабурдоннай дуды, накшталт польскай siersienki.[1]

Дакументы 17 стагоддзя (указ Віленскага сойму ад 1656 года) згадваюць: Люди людные, которые службы не мають, и теж медведъники, дудъники, скрипъки, трубачи и иншие в местех будучие музыки, и хто колвекъ не маючи певной службы…[1]

Ой, повесю я дуду на зялёному на дубу,
Ніхай дуда грае, да ніхай маці чуе,
Да ніхай маці чуе мне вячэру готуе,
Вячэру з галушкамі, посцельку с подушкамі.

Жніўная беларуская народная песня з Палесся (в.Вялікая Гаць Івацэвіцкі раён)[3]

У тагачасных судовых кнігах — у актавай кнізе полацкага гродскага суда — …пан Бутько, выскочивши с пекарни свое зъ секирою, учинивши окрик, преречоного Алексанъдра Лешонъка обухом в руку левою понижей локтя подвакроть шкодливее ударыл… а другого Ивана Совостеенка, Дудара, тою жъ секирою в хрибет оберучъ ударилъ, и кгды тотъ преречоный Иванъ от него уходил, а пан Бутько оного догонить не мог, тою жъ секирою за ним кинул, и кгды бы долетела, снать бы его и на смерть забил…[1]

У актавай кнізе пінскага гродскага суда ад 1699 года (скарга дудара на пінскага гандляра за тое, што ён зачараваў яго дуду) — …na…Chwedora dowodzili, ze iest takowey ze nauki oycowskiey, ktory przed wielo ludzmi w miasteczku Janowie, pod czas iarmarku, graiacemu na dudzie dude zamovił, ze grac przestała, az go tamten prosił y na głos kazdo rzecz zamawia[1]

Адзінай даўняй ілюстрацыяй, дзе выяўлена дуда, між іншым, у якасці ваеннага інструмента ў Вялікім Княстве Літоўскім у 16 стагоддзі, ёсць малюнак Прускай хронікі, які паказвае ўезд караля Жыгімонта Аўгуста ў Данцыг (тып дуды, прадстаўлены на малюнку, верагодны для тутэйшай традыцыі, ён уяўляе сабой двухбурдонную дуду з бурдонамі, якія тырчаць угару і маюць рагаўні, жалейка, на жаль, заслоненая постаццю каня).[1]

З 18 стагоддзя вядома пакуль адна фіксацыя дудаў, якая даецца ў тэксце камедыі 1787 года пад аўтарствам ксяндза К. Марашэўскага (легенда, падобная на камедыю, была зафіксавана на Браслаўшчыне ў больш познія часы недалёка ад кляштара ў Забелах.[1]

Традыцыйная канструкцыяПравіць

Склад традыцыйнай дуды:

  • Скураны мех (пузыр) — выкарыстоўваецца для ўтрымання пэўнага ціску, робяць са скуры казы, цяляці, барсука, сабакі
  • Маленькая драўляная трубка (соска) — выкарыстоўваецца для напаўнення яго паветрам
  • Ігравая трубка (жалейка) — перабор з 7 адтулінамі для найгрышу мелодый
  • Бурдон (ці бурдоны) (рагаўні) — трубка (трубкі-гукі), якія маюць пішчык з адзінарным язычком з трысцінкі ці гусінага (індычага) пяра

Для вырабу меха выкарыстоўваюць скуру казы, целяці, барсука, сабакі.[1] Для вырабу ўсіх драўляных трубак выкарыстоўваюць клён, ясень, вярбу.[1]

  • Беларускі этнограф С. Сахараў дэманструе беларускую дуду. Фота 1938 г.

  • Паштоўка «Дудар беларускі» (Расійская імперыя, Дзісенскі павет), фота паміж 1905—1920 гг.

Тыпы беларускіх дудаўПравіць

 
Дуда-муцянка, сучасная рэканструкцыя
  • Асноўны, найбольш пашыраны тып на абшары былога Вялікага Княства Літоўскага (паводле матэрыялаў 19—20 стагоддзяў) — аднабурдонная дуда, арэал якой абмяжоўваецца Віцебшчынай, поўначчу Меншчыны і Гродзеншчыны, захадам Смаленшчыны, Віленшчынай, а таксама Латгаліяй.

Гэты тып інструменту складаецца з меху, скроенага са скуры казы, цяляці, барсука, сабакі ў форме, што нагадвае гусь з доўгай шыйкай, у якую спераду ўстаўленая меладычная трубка з рагаўнём (жалейка), ззаду ў мех замацавана бурдонная трубка з рагаўнём (гук), у верхняй частцы меху замацаваная трубка для ўдзімання паветра (сапель). Усе трубкі — драўляныя, стружаныя ці точаныя на кружале з клёну, ясеню, вярбы і ўстаўленыя альбо непасрэдна ў мех, альбо праз умацаваныя ў мех драўляныя перахаднікі вальцовай ці шарападобнай формы. Часта трубкі і рагаўні аздабляліся літым у дрэва алавяным, алюмініевым або тыражным срэбным арнаментам, а таксама тыражнымі колцамі з медзі, алюмінію, жалеза. Пішчык звычайна рабіўся з чароту або з расшчэпленага гусінага ці йндычынага пяра.[1]

  • Дуда-муцянка (мацянка, мыцьянка)[4] (генетычна звязаным з папярэднім тыпам), апісаная Е. Раманавым і М. Анімеле — у цэлым захоўвае такую ж самую канструкцыю, за выняткам таго, што замест аднаго бурдона ў тое самае месца размяшчаюцца тры, якія не маюць рагаўнёў.

Гэты тып дудаў (паводле М. Анімеле) быў больш пашыраны ў асяроддзі беларусаў-каталікоў — а адзіны інструмент, які захаваўся да нашага часу, паходзіць з тэрыторыі Латгаліі (былы Люцынскі павет Віцебскай губерні, зараз гэта Лудзенскі раён, Латвія). Паводле Е. Раманава, даўжэйшы бурдон настройваецца ў актаву да ніжэйшага гука перабору, меншыя ж даюць квінту папярэдніх. Тып дзвюхбурдоннай дуды вядомы ў шэрагу апісанняў і ілюстрацыйных матэрыялаў і ўяўляе сабой крыху іншы тып канструкцыйнай пабудовы. Мех тут мае выгляд бурдзюка з тонкай шыйкай, куды мацуецца жалейка, але, у адрозненне ад папярэдняга тыпу, не мае шыйкі ў задняй частцы для ўмацавання бурдонаў і ў цэлым нагадвае форму заходнееўрапейскіх, галандскіх ці нямецкіх інструментаў.

Бурдоны звісаюць унізе і замацоўваюцца:

  • у адзін перахаднік, умацаваны ў дольнай частцы меху
  • з аднаго месца, крыху вышэй ад ніжняй часткі меху
  • у пярэднія ножкі жывёлы, бліжэй да жалейкі
  • па абодва бакі меху, трохі вышэй ад яго ніжняй часткі

Такая дуда трымаецца пераважна перад сабой. Існуюць варыянты такіх дудаў як з рагаўнямі, гэтак і без іх. У дудах, якія не маюць рагаўнёў, канцы бурдонных і меладычных трубак маюць варонкападобныя пашырэнні.[1]

Лепельская дудаПравіць

Найстарэйшая беларуская дуда ад 1877 года захоўваецца ў Лепельскім краязнаўчым музеі. Унікальнасць менавіта гэтай дуды — эстэтычнае аздабленне (рагаўні, жалейка і бурдоны). Лепельская дуда канструкцыйна мае — скураны мех, жалейку з рагаўнём (з 7-ю адтулінамі на жалейцы і 2-мя адтулянамі на рагаўні жалейцы), соску, адзін бурдон з рагаўнём.[5]

Прынцып і манера гранняПравіць

 
Купалле ў беларускай вёсцы

Падчас грання дудар трымаў дуду альбо гарызантальна пад пахай, альбо вертыкальна перад сабой.

У час ігры дудар націскае левым локцем на мех, паветра паступае ў жалейку і бурдон (бурдоны) і прымушае вібрыраваць язычкі, што знаходзяцца ў сярэдзіне трубак — гэта выклікае моцнае і рэзкае гучанне.

На Беларусі вылучаецца дзве манеры грання:

  • закрытая манера (традыцыйная)
  • адкрытая манера (агульнасярэдневяковая)

Сучасны станПравіць

У XXI стагоддзі дударскі рух у Беларусі карыстаецца надзвычайнай папулярнасцю, паступова з'яўляюцца новыя музычныя гурты, якія выкарыстоўваюць дуды ў сваёй творчасці.

Некаторыя беларускія гурты, якія выкарыстоўваюць у сваёй творчасці дуды (у тым ліку і замежнай традыцыі):

ІншаеПравіць

  • У 1960-я гады быў створаны беларускі сцэнічны танец «Дударыкі», пры выкананні якога праяўляліся вынаходлівасць, дасціпнасць, здольнасць абудзіць у чалавечай душы ўзнёслыя пачуцці. Раней узору «Дударыкаў» быў створаны традыцыйны танец «Дудачка».

Гл. таксамаПравіць

ЗноскіПравіць

СпасылкіПравіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларуская_дуда&oldid=3469974"