Айва — расліна роду Cydonia. Адзіны від Айва звычайная (Cydonia oblonga, сінонім Cydonia vulgaris Pers).

Айва

Агульны выгляд квітнеючай расліны.
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Cydonia Mill.

Сінонімы
  • Cydonia vulgaris Pers.
  • Pyrus cydonia L.
Адзіны від
Cydonia oblonga Mill.
— Айва звычайная

Сістэматыка
на Віківідах

Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  25159
NCBI  36610
EOL  637321
GRIN  g:12779
IPNI  724549
TPL  rjp-528

Батанічнае апісанне правіць

 

Некалючае лістападнае дрэва або куст вышынёй ад 1,5 да 4-5 м (часам да 7 метраў[3]), з галінамі, якія ўзнімаюцца коса ўверх.

Кара тонкая, лускаватая і лупіцца[3], на ствале і старых галінах цёмна-шэрая, чырванавата-бурая або чарнавата-карычневая, гладкая; на маладых — буравата-шэрая, шарсціста-лямцавая; парасткі шэра-зялёныя, густа лямцаваапушаныя[3].

Лісце ад дробнага да буйнога, чарговае, яйкападобнае або авальнае, часам шырока эліптычнае, радзей круглявае, суцэльнакрайняе, на вяршыні вострыя або тупыя, з клінаватым, радзей круглявым або злёгку сэрцападобным аснаваннем, зверху цёмна-зялёнае, голыя, знізу шараватае ад войлачнага апушэння, даўжынёй 5-10, да 12 см, шырынёй да 7,5 см, з хвосцікам да 2 см. Прылісткі ападаючыя, з залозістымі валасінкамі, зваротна-даўгавата-яйкападобныя, радзей ланцэтныя, даўжынёй 6-12 мм, шырынёй 4-6 мм[3].

Кветкі правільныя, большай часткай адзіночныя, буйныя, з далікатным тонкім пахам, на кароткіх лямцава-апушаныя кветаножках[3]. Чашачка пяціраздельная, застаецца пры пладах. Вяночак бледна-ружовы, белы або ружовы, нагадвае кветкі яблыні, буйны, да 4,5-5 см у дыяметры; пялёсткі зваротна-яйкападобныя, з кароткім кіпцікам. Тычынак 15-25, звычайна 20. Песцік з ніжняй пяцігнёздавай, зрослай з гіпантыям завяззю; слупкоў пяць, густа апушаныя, кожны з іх заканчваецца касым выемкавым лычыкам; пладалісцікаў пяць з залозіста-пільчатымі бакамі, звонку лямцава-апушаныя, прымацаваныя да верхняга краю гарлачыкападобна пашыранай часткі гіпантыя; Чашалісцікаў пяць, суцэльныя, даўгаватыя, адагнутыя. Цвіце ў маі-чэрвені[3].

Плод — несапраўдны яблык з пяццю шматнасеннымі гнёздамі, валасісты, амаль шарападобны або грушападобны, нярэдка тупарабрысты, лімоннага або цёмна-жоўтага колеру, часам з чырванаватым аднабаковым «загарам», дыяметрам 2,5-3,5 см у дзікіх і да 15 см у культурных формаў і масай 30—40 г у дзікарослых, 140—200 г і больш у культурных сартоў і форм. Залаціста-жоўтыя плады ўкрыты густым светлым лямцам, які пры выспяванні пладоў лёгка сціраецца[3].

Мякаць пладоў жоўтая, цвёрдая, вельмі духмяная, маласакавітая, жорсткая ад шматлікіх камяністых клетак (асабліва вакол асяродка). Смак даўкі, вяжучы, саладкавы[3].

Насенне нагадвае нассенне яблыні, чырванавата-карычневае, зваротна-яйкападобнае, няправільна вуглаватае, з моцна слізнеючай звонку лупінай; вага 1000 штук насення 24—44 г[4]. Плады паспяваюць у верасні-кастрычніку.

Святлолюбівая і засухаўстойлівая расліна. Размнажаецца насеннем і вегетатыўна.

 
 
 
 
Злева направа: галіна з лісцем; кветка; плады; папярочны зрэз плада

Таксанамія правіць

Від Айва звычайная ўваходзіць у род Айва (Cydonia) падсямейства Spiraeoideae сямейства Ружавыя (Rosaceae) парадку Ружакветныя (Rosales).


  яшчэ 8 сямействаў (згодна Сістэме APG II)   яшчэ 7 трыб  
         
  парадак Ружакветныя     падсямейства Spiraeoideae     манатыпны род Айва
адзіны від — Айва звычайная
               
  аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя     сямейства Ружавыя     трыба Pyreae    
             
  яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін
(згодна Сістэме APG II)
  яшчэ 2 падсямействы
(згодна Сістэме APG II)
  яшчэ каля 60 родаў
     

Формы правіць

У рамках віду вылучаюць шэраг формаў:

  • Cydonia oblonga f. pyramidalis C.K.Schneid. — з пірамідальнай кронай;
  • Cydonia oblonga f. marmorate C.K.Schneid. — лісце з жоўтымі і белымі плямамі;
  • Cydonia oblonga f. maliformis C.K.Schneid. — з яблыкападобнымі пладамі;
  • Cydonia oblonga f. pyriformis Rehd. — з грушападобнымі пладамі;
  • Cydonia oblonga f. lusitanica C.K.Schneid. — з грушападобнымі, рабрыстымі пладамі.

Раслінная сыравіна правіць

Айва,
спелыя сырыя плады

Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
Энергетычная каштоўнасць 57 ккал 238 кДж
Вада83,80 г
Бялкі0,10 г
Тлушчы0,40 г
Вугляводы15,30 г
харчовыя валокны1,90 г 

Ніяцын (B3)0,2 мг
Аскарбінавая кіслата (віт. C)15 мг

Кальцый11 мг
Магній8 мг
Фосфар17 мг
Калій197 мг
Натрый4 мг

Крыніца: USDA Nutrient database

Хімічны склад правіць

Насенне ўтрымлівае слізь (да 22 %)[3], гліказід амігдалін (0,53 %), крухмал, дубільныя рэчывы, фермент эмульсін, тлусты алей (8,15 %), які змяшчае гліцэрыды мірысцінавай і ізалеінавай кіслот[3].

У спелых пладах змяшчаецца цукар (да 10,85 %, у тым ліку фруктоза — да 6,27 %)[4], дубільныя рэчывы (0,66 %), протапектыны (4,7 %), эфірны алей і арганічныя кіслоты (1,22 %: яблычная, лімонная, вінная). У скурцы пладоў знойдзеныя энант-этылавы і пеларгонава-этылавы эфіры, якія надаюць пладам спецыфічны пах. Сок з пладоў змяшчае яблычную кіслату (каля 3,5 %), цукры і камедзь[3].

Нарыхтоўка правіць

У лячэбнай практыцы ўжываюць плады, насенне і лісце.

Плады збіраюць спелымі, мякаць адпраўляюць на далейшую перапрацоўку, а насенне сушаць пры тэмпературы 40-50 °C.

Лісце збіраюць у чэрвені — ліпені, пасля сушаць пад падстрэшкам або ў сушылцы, пры тэмпературы 40-50 °C.

Насенне і лісце захоўваюць у шчыльна закрытай тары на працягу аднаго года.

Распаўсюджанне правіць

 
Рудольф Рыбарц  (англ.). «Галіна айвы»

У прыродзе арэал ахоплівае Каўказ, Закаўказзе і Сярэднюю Азію[5]: Азербайджан, Дагестан і Туркменістан (Капетдаг)[4]. Шырока распаўсюдзілася і натуралізавана па ўсім Міжземнамор’і, умераных раёнах Азіі, паўднёвых і цэнтральных раёнах Еўропы. Культывуецца ў многіх раёнах Еўропы (да Шатландыі і Нарвегіі, 63°50’ п. ш.), Паўночнай і Паўднёвай Афрыкі, Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы, Аўстралія і Акіяніі.

Святлолюбівая і засухаўстойлівая расліна.

Экалогія правіць

 
Кветкі айвы

Расце на раўнінах у лясах па ўзлесках, на палянах і высечках, па берагах вадаёмаў і па схілах ў ніжнім поясе гор, паднімаючыся да 1400 м над узроўнем мора. Аддае перавагу глыбокай друзлай, урадлівай і вільготнай глебе. Сустракаецца на пясчаных, алювіяльных глебах, чырваназёмах, чарназёмах, а таксама на затапляемых багністых месцах.

На Каўказе расце на сухой глебе разам з дубам (Quercus), Mespilus, кізілам (Cornus), глогам (Crataegus), шыпшынай (Rosa); пры гэтым часта расце вакол зарастаюць вадаёмаў, утвараючы зараснікі паміж прыбярэжнымі травамі і Parrotia persica. Доўгі час можа расці пры недахопе вільгаці або без арашэння; пры гэтым лёгка вытрымлівае моцнае ўвільгатненне — так, у Астраханскай вобласці айва менш за іншыя пладовыя дрэвы пакутуе ад паводкі.

Айва найбольш ураджайная на цяжкіх суглінках, але на супесных глебах раней плоданасіць. Пры гэтым на сухіх глебах плады драбней і сушэй, а на вільготных — больш сакавітыя, але дравяністыя і звязальныя. Плады культурных дрэў дасягаюць 2 кг, дзікіх — 60-100 грамаў. Дзікая айва плоданасіць дрэнна — па 2-10 пладоў на расліну.

Размнажэнне насеннем (атрымліваюцца моцныя дзічкі), тронкамі, каранёвым параснікам і прышчэпкай.

Агратэхніка правіць

 
Куст айвы з пладамі

Для пасадкі айвы звычайнай выбіраюць выраўнаваныя ўчасткі або нястромкія схілы, якія ахаваны ад халодных вятроў і праграюцца сонцам, з глыбокімі ўрадлівымі глебамі. Схема пасадкі 5—6x3—4 м. Пасадку праводзяць восенню і вясной. Для атрымання рэгулярных высокіх ураджаяў высаджваюць 2—3 сарты або формы айвы, каб забяспечыць іх перакрыжаванае апылкаванне.

У перыяд плоданашэння праводзяць падкормку раслін. Пры абрэзцы пладаносных раслін выразаюць хворыя, паламаныя галінкі і парасткі, а таксама тыя, якія труцца, аслаблены і растуць унутр кроны. Праводзяць і ўкарочванне моцных парасткаў, таму што ўтварэнне добрага прыросту — перадумова высокай ураджайнасці раслін у наступпым годзе.

Захворванні правіць

Амаль усе старыя дрэвы пашкоджаны сэрцападобнай гнілатой, выкліканай грыбком Fomes fulva. Грыбок Sclerotinia cydoniae пашкоджвае лісце, што моцна адлюстроўваецца на агульным памеры дрэва і яго ўраджайнасці.

Значэнне і ўжыванне правіць

 
Плод айвы

Айва ў Міжземнамор'і лічылася ў старажытнасці сімвалам любові і ўрадлівасці і была прысвечана багіні Венеры[6].

Айва разводзіцца як пладовае дрэва, якое дае прыгожыя і духмяныя плады, і як прышчэпа для прышчэпкі груш у фармавой культуры.

Слізь ўжываюць у тэкстыльнай вытворчасці для навядзення глянцу на тканіны; водны адвар можа замяніць аравійскую камедзь.

Айва таксама разводзіцца як дэкаратыўная расліна; гэта расліна прыдатна для арганізацыі жывых агароджаў, добра пераносіць стрыжку.

У кулінарыі правіць

 
Пірог з айвой
 
Мармелад з айвы

Плады у свежым выглядзе малаядомыя, іх часцей за ўсё выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі ахаладжальных напояў, кампотаў, жэле, варэння, мармеладу, цукатаў і як заправу да мяса. Айву спажываюць печаную, для надання паху дабаўляюць да іншых прадуктаў перапрацоўкі з пладоў і ягад.

Спажываюць спелыя плады толькі асобных каўказскіх і сярэднеазіяцкіх сартоў, у якіх мала дубілыіых рэчываў, а колькасць цукроў дасягае 15 %.

Пасля 5— 6-месячнага захоўвання плады становяцца мяккімі і прыдатнымі да спажывання. Скурку выкарыстоўваюць на прыгатавання цукровага сіропу для варэння і кампоту.

У медыцыне правіць

Фармакалагічныя ўласцівасці правіць

Лекавыя прэпараты айвы валодаюць агульнаўмацавальным, мачагонным, звязальным, супрацьязвавым і супрацьбактэрыяльным дзеяннем. Свежыя плады выкарыстоўваюць як жоўцегонны і мачагонны сродкі. Насенне айвы ў выглядзе адвару прымяняюцца ў медыцынскай практыцы ў якасці ахінальным сродкаў для памяншэння мясцовага раздражняльнага дзеянні іншых лекавых рэчываў і запаволенні іх ўсмоктвання .

Насенне ўжываюць унутр як слабільнае, адхарквальнае і змякчальнае.

У народнай медыцыне правіць

У народнай медыцыне насенне прымяняюцца пры запорах  (руск.), калітах  (руск.), метэарызме, захворваннях дыхальных шляхоў, маткавых крывацёках  (руск.), пры кашлю. Спелыя плады ўжываюць пры сухотах, бранхіяльнай астме  (руск.), страўнікава-кішачных захворваннях. Водны раствор слізі ўжываецца для вырабу вочных прымочак, з касметычнымі мэтамі, для ўмацавання валасоў.

Уласцівасці і характарыстыкі драўніны правіць

Драўніна забалонная  (руск.), светла-жоўтая або ружавата-жоўтая, рассеянасасудзістая, з дрэнна прыкметнымі гадавымі кольцамі  (руск.), цвёрдая, добра паліруецца. У прамысловасці выкарыстоўваецца вельмі рэдка. У Расіі эксплуатацыя не перспектыўная з-за малых запасаў. На поўначы Індыі выкарыстоўваецца ў саматужнай і дробнасерыйнай вытворчасці разьбяных і такарных вырабаў, сувеніраў, дробных вырабаў.

Таксічнасць правіць

Насенне ўтрымлівае нітрылы, якія з'яўляюцца агульнымі ў насенні ружавых. У страўніку ферменты, страўнікавая кіслата або абодва гэтыя фактары выклікаць гідроліз некаторых з нітрылаў, у выніку чаго вырабляецца сінільная кіслата, якая з'яўляецца лятучым газам. Насенне, верагодна, можа быць таксічнымі, калі з'едзена вялікая колькасць[7].

Айва ў культуры правіць

 
Ватанабэ Сэйтэй  (руск.). «Японскі дрозд з квітнеючымі айвой і дзікай вішняй»

У Турцыі выраз (ayvayı yemek) (літаральна: з'есці айву) выкарыстоўваецца як прыніжальны тэрмін, які паказвае любую непрыемную сітуацыю. Гэта выкарыстанне прыпадабняецца даволі горкім рэхам смаку айвы ў роце.

Калі нараджаецца дзіця ў Славоніі (Харватыя), садзяць дрэва айвы, як знак урадлівасці, любові і жыцця.

У літаратуры правіць

Чырвоным засыпаны пылам
Рамантыкі даўняй сляды.
Маскітаў раі абляпілі
Айвы залатыя плады.

Пімен Панчанка. Рамантыка".[8]

Старажытнагрэчаскія паэты (Івік, Арыстафан) выкарыстоўвалі слова айва (kydonia) як мякка непрыстойнае абазначэнне для дзявочых грудзей.

Нягледзячы на тое, што Кніга Быццё не называе канкрэтны тып плоду, якія Адам і Ева пакаштавалі ад дрэва пазнання дабра і зла  (руск.) ў Эдэмскім садзе  (руск.), некаторыя старажытныя тэксты мяркуюць, што гэта была айва[9]

У Параўнальных жыццяпісах  (руск.)Плутарха Салон, як кажуць, пастанавіў, што «жаніх і нявеста павінны быць зачыненыя ў камеру, і з'есці айву разам.»[10]

У геральдыцы і філатэліі правіць

У мастацтве правіць

На сваіх палотнах выяву айвы змяшчалі такія мастакі, як Поль Сезан, Аманда Альміра Ньютан, Федэ Галіцыя  (руск.), Хуан Санчас Катан  (руск.), Франсіска дэ Сурбаран, Мабюз, Ян Давідс дэ Хем  (руск.), Хуан Ван дэр Гамен  (руск.), Міхаіл Стэфанеску  (рум.), Іштван Нагі  (венг.), Петрэ Іаргулеску-Ёр  (рум.), Панкрацэ Беса  (польск.), Франс Снейдэрс, Віктар Цяцерын  (руск.), Вільгельм Буш, Георгіяс Пракопіу  (руск.), Рудольф Рыбарц  (англ.) і іншыя.

Зноскі

  1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. а б в г д е ё ж з і к Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Айва // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 17-18. — 200 с. — 130 000 экз.
  4. а б в Атлас лекарственных растений СССР / Гл. ред. акад. Н. В. Цицин. — м: Медгиз, 1962. — С. 11. — 702 с.
  5. Паводле сайта GRIN (гл. картку расліны).
  6. Гладкова 1981, с. 184.
  7. Plants for a Future database entry for Quince
  8. Пімен Панчанка. «Рамантыка»(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 сакавіка 2014. Праверана 1 сакавіка 2014.
  9. Cyclopaedia of Biblical, theological, and ecclesiastical literature, Volume 1 By James Strong
  10. Wikisource: Lives by Plutarch, translated by John Dryden: Solon.

Літаратура правіць

  • Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993.
  • Федарук А. Т. Айва звычайная // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — С. 53. — 575 с., іл. — 10 000 экз.
  • Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред М. С. Гиляров. Ред. колл. А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.. — 2-е изд. исправл. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 13. — 864 с. — 150 000 экз. — ISBN 5-85270-002-9. (руск.)
  • Гладкова В. Н. Семейство розовые, или розовоцветные (Rosaceae) // Жизнь растений : в 6 т. : (ru) / гл. ред. А. Л. Тахтаджян. — М. : Просвещение, 1981. — Т. 5. Ч. 2 : Цветковые растения. — С. 175—187. — 512 с. — 300 000 экз.