Леў Давідавіч Троцкі

Леў Давідавіч Троцкі (руск.: Лев Давидович Троцкий; псеўданім, таксама: Перо́, Антид Ото, Л. Седо́в, Стари́к і інш. Імя пры нараджэнні Лейба Давідавіч Бранштэйн; 26 кастрычніка (7 лістапада) 1879, сяло Янаўка, Елісаветградскі павет, Херсонская губерня, Расійская імперыя (цяпер Бераслаўка, Кіраваградская вобласць, Украіна) — 21 жніўня 1940, Каяакан, Мехіка) — дзеяч міжнароднага камуністычнага рэвалюцыйнага руху, практык і тэарэтык марксізму, ідэолаг адной з яго плыняў — трацкізму. Двойчы ссыльны пры манархічным ладзе, пазбаўлены ўсіх грамадзянскіх праў у 1905 годзе. Адзін з арганізатараў Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года, адзін са стваральнікаў Чырвонай арміі. Адзін з заснавальнікаў і ідэолагаў Камінтэрну, член яго Выканкама. У першым савецкім урадзе — наркам па замежных справах, потым у 1918—1925 — наркам па ваенных і марскіх справах і старшыня Рэўваенсавета РСФСР, потым СССР. З 1923 года — лідар унутрыпартыйнай левай апазіцыі («Новы курс»). Член Палітбюро УКП(б) у 1919—1926 гадах. У 1927 годзе быў зняты з усіх пастоў і адпраўлены ў ссылку; у 1929 годзе — высланы за межы СССР. У 1932 годзе пазбаўлены савецкага грамадзянства. Пасля высылання з СССР — стваральнік і галоўны тэарэтык Чацвёртага інтэрнацыянала (1938). Аўтар прац па гісторыі рэвалюцыйнага руху ў Расіі («Наша рэвалюцыя», «Здраджаная рэвалюцыя»), стваральнік капітальных гістарычных прац па рэвалюцыі 1917 года («Гісторыя рускай рэвалюцыі»), літаратурна-крытычных артыкулаў («Літаратура і рэвалюцыя») і аўтабіяграфіі «Маё жыццё» (1930). Двойчы жанаты, без скасавання першага шлюбу. 20 жніўня 1940 года быў смяротна паранены агентам НКУС Р. Меркадэрам у Мехіка (Мексіка) і памёр на наступны дзень.

Леў Давідавіч Троцкі
руск.: Лев Давидович Троцкий
народны камісар 8 лістапада 1917 — 9 красавіка 1918
Папярэднік	Mikhail Tereshchenko[d]
Пераемнік	Георгій Васільевіч Чычэрын
Міністр абароны СССР[d] 13 сакавіка 1918 — 15 студзеня 1925
Папярэднік	Мікалай Ільіч Падвойскі
Пераемнік	Міхаіл Васільевіч Фрунзэ
Member of the Russian Constituent Assembly[d] 25 лістапада 1917 — 20 студзеня 1918
член Палітбюро ЦК КПСС[d] 10 (23) кастрычніка 1917 — 23 кастрычніка (5 лістапада) 1917
член Палітбюро ЦК КПСС[d] 29 лістапада (12 снежня) 1917 — 25 сакавіка 1919
член Палітбюро ЦК КПСС[d] 25 сакавіка 1919 — 23 кастрычніка 1926
Нараджэнне	26 кастрычніка (7 лістапада) 1879 Бераслаўка, Херсонская губерня, Расійская імперыя
Смерць	21 жніўня 1940(1940-08-21)[…] (60 гадоў) Каяакан[d], Мехіка, Мексіка
Месца пахавання	Grave of Leon Trotsky and Natalia Sedova[d]
Імя пры нараджэнні	руск.: Лейб Давидович Бронштейн
Бацька	David Bronstein[d]
Маці	Anna Bronstein[d]
Жонка	Наталя Іванаўна Сядова[d] і Аляксандра Львоўна Сакалоўская[d]
Дзеці	Сяргей Львовіч Сядоў[d], Зінаіда Львоўна Волкава[d], Леў Львовіч Сядоў[d] і Nina Nevelson[d]
Партыя	Расійская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя УКП(б) (лістапад 1927) РСДРП(б) Сацыял-дэмакратычная партыя Швейцарыі
Член у	Left Opposition[d] Таварыства старых бальшавікоў
Адукацыя	Адэскі нацыянальны ўніверсітэт імя І. І. Мечнікава
Аўтограф
Прыналежнасць	СССР
Род войскаў	Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія
Званне	генерал
Бітвы	Грамадзянская вайна ў Расіі Рэвалюцыя 1917 года ў Расіі Кастрычніцкая рэвалюцыя польска-савецкая вайна
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Леў Бранштэйн у дзяцінстве, 1888 год.

Лейба Бранштэйн нарадзіўся пятым дзіцём у сям'і Давіда Лявонцьевіча Бранштэйна (1843—1922) і яго жонкі Ганны (Анеты) Львоўны Бранштэйн (народжанай Жыватоўскай) — багатых землеўласнікаў-арэндадаўцаў з ліку яўрэйскіх асаднікаў земляробскага хутара непадалёк ад сяла Янаўка Елісаветградскага павета Херсонскай губерні (цяпер сяло Бераслаўка Бобрынэцкага раёна Кіраваградскай вобласці, Украіна). Бацькі Лейбы Бранштэйна паходзілі з Палтаўскай губерні. У дзяцінстве Лейба гаварыў на украінскай і рускай, а не на шырока пашыраным тады ідышы. Вучыўся ў вучылішчы Св. Паўла ў Адэсе, дзе быў першым вучнем па ўсіх дысцыплінах, а потым у Мікалаеве. У гады навучання ў Адэсе (1889—1895) Лейба жыў і выхоўваўся ў сям'і свайго стрыечніка (па матчынай лініі), уладальніка друкарні і навуковага выдавецтва «Матезис» Майсея Піліпавіча Шпенцэра і яго жонкі Фані Саламонаўны, — бацькоў паэтэсы Веры Інбер.

Пачатак рэвалюцыйнай дзейнасці. Першая высылка

Асноўны артыкул: Першая высылка Троцкага

У 1896 годзе ў Мікалаеве Леў Бранштэйн (у будучыні — Троцкі) браў удзел у рэвалюцыйным кружку і вёў прапаганду сярод мясцовых працоўных. У 1897 годзе ён браў удзел у падставе Паўднёва-рускага працоўнага саюза, а 28 студзеня 1898 года — быў упершыню арыштаваны царскімі ўладамі. У адэскай турме Бранштэйн правёў два гады; 10 кастрычніка 1899 года ў Адэскім судзе быў вынесены «параўнальна мяккі» прысуд па справе Паўднёва-рускага працоўнага саюза: чацвёра галоўных абвінавачаных (Бранштэйн, Аляксандра Сакалоўская і два яе браты) падлягалі высылцы ва Усходнюю Сібір (Іркуцкую губерню) на чатыры гады, а астатнія падсудныя «адкараскаліся» двухгадовай спасылкай (Шолам Абрамаў Зіў і Шмуйл Беркаў Гурэвіч) ці нават простае высыланнем з Мікалаева пад гласны нагляд паліцыі.

Перыяд з 1900 па 1902 год Бранштэйн правёў у Іркуцкай губерні; знаходзячыся ў зняволенні і высылцы, ён узяў шлюб з Сакалоўскай і актыўна займаўся як самаадукацыяй (улучаючы знаёмства з працамі класікаў марксізму), гэтак і журналісцкай дзейнасцю: пад псеўданімам «Антид Ото» супрацоўнічаў з газетай «Восточное обозрение», рэдакцыя якой апублікавала тры дзясяткі яго артыкулаў і нарысаў, «цёпла» прынятых публікай. Перасоўваючыся паміж сёламі Усць-Кут, Ніжне-Ілімскае і горадам Верхаленск, Бранштэйн уступіў у кантакт са шмат былымі і будучымі рэвалюцыйнымі дзеячамі — улучаючы М. Урыцкага і Ф. Дзяржынскага.

Друкаваныя працы будучага наркама, апублікаваныя і ў Еўропе — а таксама яго публічныя выступы ў Іркуцку — прыцягнулі да маладога рэвалюцыянера ўвагу кіраўнікоў РСДРП: яму былі ўладкаваны ўцёкі з Сібіры. У выніку Леў Давідавіч, які «наўздагад» упісаў у фальшывы пашпарт прозвішча Троцкі (па імі старэйшага наглядчыка адэскай турмы), аказаўся спачатку ў Вене, а потым — у Лондане, дзе адбылася яго першая сустрэча з Уладзімірам Леніным, які нядаўна апублікаваў сваю кнігу «Што рабіць?». Даследчыкі лічылі, што знаходжанне ў Сібіры і кантакты з мясцовымі рэвалюцыянерамі мелі вялікае значэнне для фармавання палітычных паглядаў будучага наркама — для «яго партыйнага самавызначэння».

Вырашальны ўплыў на мяне зрабілі два эцюды Антоніа Лабрыолы о матэрыялістычным разуменні гісторыі. Толькі пасля гэтай кнігі я перайшоў да Бельтава (псеўданім Пляханава) і „Капітала“.

Па ўспамінах Зіва, які стаў пазней доктарам, у Троцкага была схільнасць да страты свядомасці, якую, паводле ўласных слоў, ён успадкаваў ад маці. Зіў лічыў, што гэта была не проста схільнасць да страты свядомасці, а сапраўдныя прыпадкі — то бок у Троцкага была эпілепсія.

Першая эміграцыя

Асноўны артыкул: Першая эміграцыя Троцкага

Гл. таксама: «Нашы палітычныя заданні»

Прыбыўшы ў Лондан да Леніна, Троцкі стаў сталым супрацоўнікам газеты, выступаў з рэфератамі на сходах эмігрантаў і хутка набыў слыннасць. Як успамінаў сам Троцкі: «Прыехаў я ў Лондан вялікім правінцыялам, і прытым ува ўсіх сэнсах. Не толькі за мяжой, але і ў Пецярбургу я да таго ніколі не бываў. У Маскве, як і ў Кіеве, жыў толькі ў перасыльнай турме».

А. В. Луначарскі пра маладога Троцкага пісаў:

…Замежную публіку Троцкі ўразіў сваім красамоўствам, значнай для маладога чалавека адукацыяй і апломбам. …Вельмі сур'ёзна да яго не ставіліся па яго маладосці, але ўсе наважна прызнавалі за ім выбітны прамоўніцкі талент і, вядома, адчувалі, што гэта не кураня, а арляня».

Неразвязныя канфлікты ў рэдакцыі «Іскры» паміж «старымі» (Г. В. Пляханавым, П. Б. Аксельродам, В. І. Засуліч) і «маладымі» (У. І. Леніным, Ю. В. Мартавым і А. М. Патрэсавым) заахвоцілі Леніна прапанаваць Троцкага ў якасці сёмага члена рэдкалегіі; аднак, падтрыманы ўсімі чальцамі рэдкалегіі, Троцкі быў ва ўльтыматыўнай форме забалатаваны Пляханавым.

На II з'ездзе РСДРП улетку 1903 года Троцкі так горача падтрымваў Леніна, што Д. Разанаў ахрысціў яго «ленінскай дубінкай». Аднак прапанаваны Леніным новы склад рэдкалегіі — Пляханаў, Ленін, Мартаў, з выключэнем з яе Аксельрода і Засуліч, заахвоціў Троцкага перайсці на бок пакрыўджанай меншасці і крытычна паставіцца да арганізацыйных планаў Леніна.

У 1903 годзе ў Парыжы Троцкі жаніўся з Наталляй Сядовай (гэты шлюб не быў зарэгістраваны, бо Троцкі ніколі не разводзіўся з А. Л. Сакалоўскай).

У жніўні 1903 года Троцкі наведаў, у якасці карэспандэнта «Іскры», які адбыўся ў Базелі пад старшынствам Тэадора Герцля VI Сіянісцкі кангрэс. На думку Троцкага, гэты з'езд прадэманстраваў «поўнае раскладанне сіянізму», апроч таго, у сваім артыкуле Троцкі падкалупна высмеяў Герцля асабіста.

У 1904 годзе, калі паміж бальшавікамі і меншавікамі выявіліся сур'ёзныя палітычныя нязгоды, Троцкі адышоў ад меншавікоў і зблізіўся з А. Л. Парвусом, які захапіў яго тэорыяй «перманентнай рэвалюцыі». Разам з тым, як і Парвус, выступаў за аб'яднанне партыі, мяркуючы (у кнізе «Нашы палітычныя заданні»), што рэвалюцыя згладзіць многія супярэчнасці.

Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў

Асноўны артыкул: Леў Троцкі ў 1905 годзе

Гл. таксама: «Наша рэвалюцыя»

Троцкі сярод рабочых дэпутатаў Пецярбурга (1905).

У момант пачатку рэвалюцыйных падзей 1905—1907 гадоў (у дзень «Крывавай нядзелі») Троцкі знаходзіўся ў эміграцыі ў Швейцарыі. Ён першым з сацыялістычных эмігрантаў прыбыў на тэрыторыю Расійскай імперыі — з Кіева пад канец лютага ці пачатак сакавіка 1905 года ён адправіўся ў Санкт-Пецярбург, дзе пачаў бараніць свой лозунг пра «Часовы рэвалюцыйны ўрад», які з'яўляўся часткай яго тэорыі перманентнай рэвалюцыі. Пасля правалу сталічнай сацыял-дэмакратычнай арганізацыі рэвалюцыянер быў змушаны бегчы ў Фінляндыю.

Увосень, яшчэ да абвяшчэння Кастрычніцкага маніфеста, Троцкі вярнуўся ў Санкт-Пецярбург, дзе пачаў прымаць актыўны ўдзел у працы нядаўна створанага выбарнага органа — Пецярбургскага савета працоўных дэпутатаў; апроч таго, ён займаўся журналістыкай, супрацоўнічаючы адначасна ў трох газетах: «Русская газета», «Начало» і «Известия» Савета. Пасля арышту старшыні Савета Г. Хрусталёва-Насара, Троцкі ўвайшоў у склад новага «трохскладовага» кіраўніцтва дадзенага органа і фактычна ўзначаліў яго. Пасля публікацыі Фінансавага маніфеста, адрэдагаванага Троцкім, члены Савета былі арыштаваны ўладамі Расійскай імперыі і адданыя пад суд. У 1906 годзе на працэсе над Пецярбургскім саветам, які атрымаў шырокі грамадскі рэзананс, Троцкі быў асуджаны на вечнае пасяленне ў Сібір з пазбаўленнем усіх грамадзянскіх правоў. Па шляху ў Абдорск (сёння - Салехард) ён бег з Бярозава. Біёграфы рэвалюцыянера пісалі пра падзеі 1905 года як аб «паваротным моманце» ў жыцці аднаго з будучых арганізатараў Кастрычніцкай рэвалюцыі.

Другая эміграцыя

Гл. таксама: Венская «Праўда»

У перыяд другой эміграцыі Троцкі працягваў пазіцыянаваць сябе, як «нефракцыйнага сацыял-дэмакрата», хістаўся паміж двума асноўнымі фракцыямі РСДРП — бальшавікамі і меншавікамі — не далучаючыся канчаткова ні да адной з іх, і не ў поўнай меры падзяляючы іх перакананні. У 1912 годзе Ленін канчаткова ўзяў курс на вылучэнне бальшавіцкай фракцыі ў самастойную партыю (Пражская канферэнцыя РСДРП). Стаялы на пазіцыях «прымірэнства» Троцкі настойваў на пераадоленні фракцыйнага расколу і аб'яднанне партыі. У жніўні 1912 года ён арганізаваў у Вене партыйную канферэнцыю пад аб'яднальнымі лозунгамі. Аднак на справе сацыял-дэмакратыя працягвала рассыпацца на пярэстую мазаіку з варагуючых адна з адной фракцый, у працы Жнівеньскага блока адмовіліся браць удзел бальшавікі, улучаючы нават і бальшавікоў-«пагаджэнцаў», таксама група Пляханава і група «Наперад». Пасля правалу Жнівеньскага блока Троцкі пачаў астываць да «прымірэнства», падаўшы лідарства ў гэтым руху іншым.

У 1908—1912 гадах выдаваў у Вене газету «Праўда». У 1912 годзе бальшавікі заснавалі ўласную газету з той жа назвай, што выклікала шматлікія споры. Троцкі выказваў крайняе раздражненне тым, што Ленін «перахапіў» у яго газету (у прыватным лісце Аксельроду П. Б. нават зваў Леніна «паразітам»), аднак адбараніць яе ён гэтак і не змог. 23 красавіка 1912 года выйшаў апошні нумар венскай «Праўды».

Асноўны артыкул: Троцкі пра Балканскія войны

У 1912—1913 гадах Троцкі ў якасці ваеннага карэспандэнта газеты «Киевская мысль» напісаў каля 70 рэпартажаў з франтоў Першай і Другой Балканскіх войн. Гэты досвед даў яму пэўнае, хоць і павярхоўнае, уяўленне пра арміі і вайсковыя дзеянні.

Троцкі ў 1923 годзе ўспамінаў: «На працягу некалькіх гадоў майго знаходжання ў Вене я даволі блізка датыкаўся з фрэйдыстамі, чытаў іх працы і нават наведваў тады іх пасяджэнні». А пад канец 1924 ‒ пачатку 1925 года ён напісаў акадэміку І. П. Паўлаву ліст, у якім паведаміў, што ён на працягу 8 гадоў займаўся ў З. Фрэйда псіхааналізам.

Асноўны артыкул: Троцкі і Першая сусветная вайна

З пачаткам Першай сусветнай вайны Троцкі, асцерагаючыся таго, што ён як падданы Расіі будзе інтэрнаваны аўстрыйскімі ўладамі, 3 жніўня 1914 года бег у Цюрых, і адтуль у Парыж. У цэлым стаяў на пацыфісцкіх пазіцыях, у сваіх артыкулах неаднаразова выказваўся за спыненне вайны.

У 1914—1916 гадах у Парыжы выпускаў штодзённую газету «Наше слово».

У верасні 1915 года браў удзел у працы Цымервальдскай канферэнцыі разам з Леніным і Мартавым.

14 верасня 1916 года газета «Наше слово» была забаронена за пацыфісцкую прапаганду, а сам Троцкі высланы з Францыі. Пасля таго, як Вялікабрытанія, Італія і Швейцарыя адмовіліся яго прыняць, скіраваўся ў Іспанію, адкуль яго паспрабавалі выслаць у Гавану, як «небяспечнага анархіста». Пасля бурных пратэстаў быў скіраваны замест Гаваны ў Нью-Ёрк, куды прыбыў 13 студзеня 1917 года. Супрацоўнічаў з рускамоўнай левай газетай «Новый мир», у якой таксама працавалі М. І. Бухарын, А. М. Калантай, В. Валадарскі і Р. І. Чудноўскі.

Асноўны артыкул: Троцкі ў ЗША

Нью-Ёрк вырабіў на Троцкага велізарнае ўражанне, як буйны цэнтр амерыканскага капіталізму. У сваіх працах Троцкі прадказваў узрост уплыву ЗША (назваўшы гэту краіну «кузняй, дзе будзе выкоўвацца лёс чалавецтва») і падзенне ўплыву старых еўрапейскіх дзяржаў.

Я аказаўся ў Нью-Ёрку, у казачна-празаічным горадзе капіталістычнага аўтаматызму, дзе на вуліцах святкуе эстэтычная тэорыя кубізму, а ў сэрцах — маральная філасофія долара. Нью-Ёрк імпанаваў мне, бо ён паўней усяго выяўляе дух сучаснай эпохі.

Троцкі не чакаў хуткай рэвалюцыі ў Расіі і, мяркуючы па некаторых дэталях, збіраўся заставацца ў ЗША надоўга.

Вяртанне ў Расію

Леў Троцкі ў 1917 годзе․

Асноўны артыкул: Вяртанне Троцкага ў Расію (1917)

Гл. таксама: Арышт Троцкага ў Галіфаксе

Адразу пасля Лютаўскай рэвалюцыі Троцкі скіраваўся на караблі з Амерыкі ў Расію. Па шляху, у канадскім порце Галіфакс, Троцкі разам з сям'ёй быў зняты з карабля англійскімі ўладамі і адпраўлены ў канцлагер для інтэрніраваных маракоў нямецкага гандлёвага флоту. Прычынай затрымання была адсутнасць расійскіх дакументаў, а таксама боязі англічан адносна магчымага адмоўнага ўплыву Троцкага на стабільнасць у Расіі. Аднак неўзабаве па пісьмовым запыце Часовага ўрада Троцкі быў вызвалены як заслужаны змаганец з царызмам і працягнуў свой шлях у Расію праз Швецыю і Фінляндыю.

4 мая 1917 года Троцкі прыехаў у Петраград. На пагранічнай (на той момант) з Фінляндыяй станцыі Белавостраў яго сустрэла дэлегацыя ад сацыял-дэмакратычнай фракцыі «аб'яднаных інтэрнацыяналістаў» і ЦК бальшавікоў. Проста з Фінляндскага вакзала адправіўся на пасяджэнне Петрасавета, дзе ў памяць пра тое, што ён ужо быў старшынём Петрасавета ў 1905 годзе, яму падалі месца з дарадчым голасам.

Неўзабаве стаў нефармальным лідарам «міжраёнцаў», што займалі крытычную па дачыненні да Часоваму ўраду пазіцыю. Пасля правалу спробы ліпеньскага паўстання быў арыштаваны Часовым урадам і звінавачаны, як і многія іншыя, у шпіянажы; пры гэтым яму было падана вінавачанне ў праездзе праз Германію. (Аднак, па цверджанні Млечына: «У 1917 годзе ў спісе тых бальшавікоў, якім Часовы Урад спрабаваў падаць вінавачанне ў шпіянажы, Троцкі не фігураваў».)

Троцкі згуляў велізарную ролю ў «распрапагандаванні» і пераходзе на бок бальшавікоў салдат Петраградскага гарнізона, які імкліва раскладаўся. Ужо з мая 1917 года, практычна адразу пасля свайго прыбыцця, Троцкі пачаў надаваць адмысловую ўвагу кранштацкім матросам, сярод якіх былі таксама моцныя пазіцыі анархістаў. Упадабаным месцам для сваіх выступаў ён абраў цырк «Мадэрн», зачынены ў студзені 1917 года пажарнікамі. Падчас ліпеньскіх падзей Троцкі асабіста адбіў у нікім не кантраляванага натоўпу папулярнага тады эсэраўскага лідара, міністра земляробства Часовага ўрада Чарнова (хоць той і быў палітычным праціўнікам Троцкага).

У ліпені на VI з'ездзе РСДРП(б) адбылося аб'яднанне «міжраёнцаў» з бальшавікамі; сам Троцкі, які ў той час знаходзіўся ў «Крыжах», што не дазволіла яму выступіць на з'ездзе з асноўным дакладам — «О бягучым моманце», — быў абраны ў склад ЦК. Пасля правалу Карнілаўскага выступлення у верасні Троцкі быў вызвалены, як і іншыя арыштаваныя ў ліпені бальшавікі.

Дзейнасць на пасту старшыні Петрасавета (верасень-снежань 1917)

Асноўны артыкул: Леў Троцкі ў 1917 годзе

Падчас «бальшавізацыі Саветаў» у верасні — кастрычніку 1917 года бальшавікі атрымалі да 90 % месцаў у Петрасавеце. 22 (9) верасня 1917 года Троцкі быў абраны старшынём Петраградскага савета працоўных і салдацкіх дэпутатаў, які ён узначальваў яшчэ падчас рэвалюцыі 1905 года. У 1917 годзе Троцкі таксама быў абраны ў Прадпарламент, стаў дэлегатам II З'езда Саветаў і быў абраны ва Устаноўчы сход.

Без Леніна, што схаваўся ў ліпені ў Фінляндыі, роля лідара бальшавікоў перайшла да Троцкага}. У Прадпарламенце Троцкі ўзначаліў бальшавіцкую фракцыю. Прадпарламент ён характарызаваў як спробу «цэнзавых буржуазных элементаў» «бязбольна перавесці савецкую легальнасць у буржуазна-парламенцкую легальнасць» і бараніў патрэбу байкоту бальшавікамі гэтага органа (па ўласным выразе — «стаяў на байкатысцкай пазіцыі неўваходу [у Прадпарламент]»). Атрымаўшы ад Леніна ліст, што санкцыянуе байкот, 7 (20) кастрычніка на пасяджэнні Прадпарламента абвясціў пра тое, што фракцыя бальшавікоў пакідае залу пасяджэнняў.

Дзейнасць ВРК. Кастрычніцкая рэвалюцыя

Асноўны артыкул: Петраградскі ВРК

12 кастрычніка 1917 года Троцкі ў якасці старшыні Петрасавета сфармаваў ВРК, які складаўся галоўным чынам з бальшавікоў, а таксама левых эсэраў. ВРК стаў асноўным органам падрыхтоўкі ўзброенага паўстання. Для блізіру ВРК фармальна падначальваўся не ЦК РСДРП(б), а непасрэдна Петрасавету, а яго старшынём быў прызначаны другарадны дзеяч рэвалюцыі, левы эсэр Лазімір Асноўнай падставай для фармавання ВРК стаў магчымае наступленне немцаў на Петраград, або паўтор Карнілаўскага выступлення.

Карыкатура на Л. Д. Троцкага, 1923.

Адразу пасля свайго фармавання ВРК пачаў працу па скланенні на свой бок частак Петраградскага гарнізона. Ужо 16 кастрычніка старшыня Петрасавета Троцкі загадвае выдаць чырвонагвардзейцам 5 тысяч вінтовак.

Па пытанні пра час правядзення паўстання Ленін, які бег у Фінляндыю, патрабуе пачынаць паўстанне неадкладна, Троцкі прапануе адкласці яго да склікання II Усерасійскага З'езда Саветаў працоўных і салдацкіх дэпутатаў, з тым, каб паставіць З'езд перад фактам, што рэжым «двоеўладдзя» знішчаны, і сам З'езд аказаўся вышэйшым і адзіным органам улады ў краіне. Троцкаму ўдаецца схіліць на свой бок большасць ЦК, нягледзячы на турботу Леніна адкладам паўстання.

У перыяд 21-23 кастрычніка бальшавікі праводзяць серыю мітынгаў сярод вагальных салдат. 22 кастрычніка ВРК абвясціў, што загады штаба Петраградскай ваеннай акругі без узгаднення ВРК з'яўляюцца несапраўднымі. На гэтым этапе прамоўніцкае мастацтва Троцкага моцна дапамагло бальшавікам схіліць на свой бок вагальныя часткі гарнізона. Сведка аднаго з такіх выступаў, меншавік Суханаў у сваёй працы «Запіскі пра рэвалюцыю», адзначае:

«Советская власть уничтожит окопную страду. Она даст землю и уврачует внутреннюю разруху. Советская власть отдаст всё, что есть в стране, бедноте и окопникам. У тебя буржуй две шубы — отдай одну солдату. У тебя есть тёплые сапоги? Посиди дома. Твои сапоги нужны рабочему…»

Зал был почти в экстазе. Казалось, что толпа запоёт сейчас без всякого сговора какой-нибудь революционный гимн… Предлагается резолюция: за рабоче-крестьянское дело стоять до последней капли крови… Кто за? Тысячная толпа, как один человек, вздёрнула руки.

«Пусть ваш голос будет вашей клятвой поддерживать всеми силами и со всей самоотверженностью Совет, который взял на себя великое бремя довести победу революции до конца и дать людям землю, хлеб и мир».

23 кастрычніка Троцкі асабіста «разагітуе» гарнізон Петрапаўлаўскай крэпасці. У бальшавікоў былі моцныя сумневы з нагоды гэтага гарнізона, а Антонаў-Аўсеенка нават падрыхтаваў план штурму крэпасці на выпадак, калі яна застанецца лаяльнай Часоваму ўраду.

Фактычна, Троцкі быў адным з галоўных кіраўнікоў Кастрычніцкай рэвалюцыі.

Праз год пра гэты перыяд І. Сталін пісаў:

«Вся работа по практической организации восстания проходила под непосредственным руководством председателя Петроградского Совета т. Троцкого. Можно с уверенностью сказать, что быстрым переходом гарнизона на сторону Совета и умелой постановкой работы Военно-революционного комитета партия обязана прежде всего и главным образом тов. Троцкому. Товарищи Антонов[-Овсеенко] и Подвойский были главными помощниками товарища Троцкого».

Праз некалькі гадоў, з пачаткам бязлітаснага змагання за ўладу ўсярэдзіне УКП(б), Сталін ужо рэзка змяняе свой тон:

…нельзя отрицать того, что Троцкий хорошо дрался в период Октября. Да, это верно, Троцкий действительно хорошо дрался в Октябре. Но в период Октября хорошо дрался не только Троцкий, недурно дрались даже такие люди, как левые эсеры, стоявшие тогда бок о бок с большевиками. Вообще я должен сказать, что в период победоносного восстания, когда враг изолирован, а восстание нарастает, нетрудно драться хорошо. В такие моменты даже отсталые становятся героями.

25-26 кастрычніка выступае ў якасці галоўнага бальшавіцкага прамоўцы на II З'ездзе Саветаў, вытрымаўшы зацятае змаганне з меншавікамі і эсэрамі, якія заявілі бурны пратэст супраць адбытага ўзброенага паўстання і пакінулі З'езд.

Восстание народных масс не нуждается в оправдании. То, что произошло,— это восстание, а не заговор. Мы закаляли революционную энергию петербургских рабочих и солдат. Мы открыто ковали волю масс на восстание, а не на заговор… Тем, кто отсюда ушёл и кто выступает с предложениями, мы должны сказать: вы — жалкие единицы, вы — банкроты, ваша роль сыграна. И отправляйтесь туда, где вам отныне надлежит быть: в сорную корзину истории…

Пры наступе на Петраград войскаў генерала Краснова ў кастрычніку (лістападзе) 1917 г. Троцкі арганізоўваў абарону горада. 29 кастрычніка асабіста правярае на Пуцілаўскім заводзе палрыхтоўку артылерыйскіх гармат і бронецягніка, 30 кастрычніка асабіста прыбыў на Пулкаўскія вышыні, дзе адбылося вырашальнае сутыкненне паміж рэвалюцыйнымі сіламі і казакамі генерала Краснова.

Як апісвае сведка падзей Джон Рыд, Троцкі выехаў на Пулкаўскія вышыні проста з пасяджэння Петрасавета 29 кастрычніка (11 лістапада):

Петроградский Совет работал полным ходом, зал был переполнен вооружёнными людьми. Троцкий докладывал: «Казаки отступают от Красного Села (громкие восторженные аплодисменты). Но сражение только ещё начинается. В Пулкове идут ожесточённые бои. … Крейсера „Олег“, „Аврора“ и „Республика“ стали на якорь на Неве и направили орудия на подступы к городу…»

«Почему вы не там, где дерутся красногвардейцы?» — крикнул чей-то резкий голос.

«Я отправляюсь сейчас же!» — ответил Троцкий, сходя с трибуны. Лицо его было несколько бледнее, чем обычно. Окружённый преданными друзьями, он вышел из комнаты по боковому проходу и поспешил к автомобилю.

Па выразе Луначарскага, Троцкі ў перыяд падрыхтоўкі бальшавіцкага паўстання «хадзіў як лейдэнскі слоік, і кожнае дакрананне да яго выклікала разрад».

ВРК у лістапада-снежні 1917

Пасля перамогі паўстання ў кастрычніку 1917 года, ВРК, які падначальваўся Петрасавету, аж да свайго самароспуску ў снежні фактычна аказаўся адзінай рэальнай сілай у Петраградзе, у адсутнасць яшчэ не паспелай сфармавацца новай дзяржаўнай машыны. У дырэктыве ВРК заставаліся сілы чырвонагвардзейцаў, рэвалюцыйных салдат і балтыйскіх матросаў. 21 лістапада 1917 года пры ВРК утвараецца «камісія па змаганні з контррэвалюцыяй», ВРК зачыняе сваёй уладай шэраг газет («Биржевые ведомости», «Копейка», «Новое время», «Русская воля» і г.д.), арганізуе харчовае забеспячэнне горада. Ужо 7 лістапада Троцкі ад імя ВРК публікуе ў газеце «Известия» заклік «Вниманию всех граждан», што аб'яўляе, што «Богатые классы оказывают сопротивление новому Советскому правительству, правительству рабочих, солдат и крестьян. Их сторонники останавливают работу государственных и городских служащих, призывают прекращать службу в банках, пытаются прервать железнодорожные и почтово-телеграфные сообщения и т. п. Мы предостерегаем их — они играют с огнём….Мы предупреждаем богатые классы и их сторонников: если они не прекратят свой саботаж и доведут до приостановки подвоз продовольствия, — первыми тяготу созданного ими положения почувствуют они сами. Богатые классы и их прислужники будут лишены права получать продукты. Все запасы, имеющиеся у них, будут реквизированы. Имущество главных виновников будет конфисковано».

2 снежня Петрасавет пад старшынствам Троцкага прымае рэзалюцыю «Пра п'янства і пагромы», што стварыла надзвычайную камісію па змаганні з п'янствам і пагромамі на чале з Благанрававым, якая падала ў дырэктыву камісіі ваенную сілу. Камісару Благанрававу загадвалася «знішчыць вінныя склады, ачысціць Петраград ад хуліганскіх банд, раззброіць і арыштаваць усіх, якія ганілі сябе ўдзелам у п'янстве і разгроме».

Праграмныя заявы лістапад-снежань 1917

Практычна неадкладна пасля прыходу бальшавікоў да ўлады як Ленін, гэтак і Троцкі робяць цэлы шэраг цвёрдых заяў пра поўную гатовасць барукацца са сваімі палітычнымі праціўнікамі любымі метадамі. Так, ужо 1 (14) лістапада 1917 года Ленін на пасяджэнні Петраградскага камітэта РСДРП(бы) заяўляе, што «…Даже кратковременные их аресты уже давали результаты очень хорошие….В Париже гильотинировали, а мы лишь лишим продовольственных карточек». Аднак на тым жа пасяджэнні Троцкі даў зразумець, што, па яго думцы, пазбаўленнем картак справа не абмяжуецца:

Нельзя, говорят, сидеть на штыках. Но и без штыков нельзя. Нам нужен штык там, чтобы сидеть здесь…Вся эта мещанская сволочь, что сейчас не в состоянии встать ни на ту, ни на другую сторону, когда узнает, что наша власть сильна будет с нами…Мелкобуржуазная масса ищет силы, которой она должна подчиняться. Кто не понимает этого — тот не понимает ничего в мире, ещё меньше — в государственном аппарате.

30 кастрычніка (12 лістапада) 1917 года ў газеце «Известия» Троцкі выказваецца на карысць забароне партыі кадэтаў, заявіўшы, што

Во времена Французской революции более честные люди, чем кадеты, были гильотинированы якобинцами за то, что они стояли в оппозиции к народу. Мы никого не казнили и не собираемся это делать, но есть моменты, когда ярость народа трудно контролировать.

17 снежня 1917, у сваім звароце да кадэтаў, Л. Троцкі заяўляе пра пачатак стадыі масавага тэрору ў адносінах да ворагаў рэвалюцыі ў больш цвёрдай форме:

Вам следует знать, что не позднее чем через месяц террор примет очень сильные формы по примеру великих французских революционеров. Врагов наших будет ждать гильотина, а не только тюрьма.

Само паняцце «чырвоны тэрор» было сфармулявана Троцкім у працы «Тэрарызм і камунізм», як «прылада, што ўжываецца супраць вырачанага на згубу класа, які не хоча гінуць.

Дзейнасць на пасту наркамзамежсправа (1917—1918)

Асноўны артыкул: Дзейнасць Троцкага на пасту наркамзамежсправа (1917—1918)

II Усерасійскі З'езд Саветаў працоўных і салдацкіх дэпутатаў прызначыў Троцкага наркамам замежных спраў у першым складзе бальшавіцкага ўрада. Як сведчыць бальшавік Мілюцін і сам Троцкі, Троцкаму прыналежыць аўтарства тэрміна «наркам» (народны камісар).

Аж да снежня Троцкі спалучае функцыі наркамзамежсправа з функцыямі старшыні Петрасавета; па ўласных успамінах, «я гэты Наркамзамежспраў доўгі час аніразу не наведваў, бо сядзеў у Смольным». 5 снежня 1917 года Петраградскі ВРК аб'яўляе пра самароспуск і ўтварае ліквідацыйную камісію, 13 снежня Троцкі перадае паўнамоцтвы старшыні Петрасавета Зіноўеву На практыцы гэта прыводзіць да таго, што ў кастрычніка-лістападзе 1917 года Троцкі рэдка з'яўляецца ў наркамаце і адносна мала займаецца яго справамі з-за загружанасці бягучымі пытаннямі ў Петрасавеце.

Першым выклікам, з якім Троцкаму даводзіцца стукнуцца неадкладна пасля ўступу ў пасаду, робіцца ўсеагульны байкот (у савецкай гістарыяграфіі — «контррэвалюцыйны сабатаж») дзяржслужбоўцаў старога міністэрства замежных спраў. Абапіраючыся на свайго памагатага, кранштацкага матроса Маркіна, Троцкі паступова пераадольвае іх супраціў і пачынае апублікаванне таемных дамоў царскага ўрада, што з'яўлялася адным з праграмных заданняў бальшавікоў. Таемныя дамовы «старога рэжыму» шырока выкарыстоўваліся ў бальшавіцкай агітацыі для паказу «рабаўніцкага» і «захопніцкага» духу Першай сусветнай вайны.

Таксама новая ўлада неўзабаве сутыкнулася з міжнароднай дыпламатычнай ізаляцыяй; перамовы Троцкага з замежнымі пасламі, якія знаходзіліся ў Петраградзе, вынікаў не далі. Усе дзяржавы Антанты, а потым і нейтральныя дзяржавы, адмовіліся прызнаваць законнасць новай улады і разарвалі з ёй дыпламатычныя адносіны.

«Прамежкавая» платформа Троцкага «ні міру, ні вайны: дагавору не падпісваем, вайну спыняем, а армію дэмабілізуем» атрымвае ўхвалу большасці ЦК, аднак церпіць правал. Германія адмаўляецца церпіць далейшае зацягванне перагавораў, і 22 лютага 1918 года пераходзіць у наступ. Былая Руская імператарская армія да гэтага часу канчаткова спыняе сваё існаванне і апынаецца не ў стане як-або перашкодзіць немцам. Прызнаўшы правал сваёй палітыкі, Троцкі 22 лютага падае ў адстаўку з паста наркамзамежсправа.

М. С. Урыцкі, Л. Д. Троцкі, Я. М. Свярдлоў, Р. Е. Зіноўеў і М. М. Лашэвіч у 1918 годзе.

Перад тварам германскага ўльтыматуму Ленін патрабуе ад ЦК прыняцця германскіх умоў, пагражаючы ў адваротным выпадку сваёй адстаўкай, што фактычна азначала раскол партыі. Таксама пад ціскам «левых камуністаў» Ленін высоўвае новую «прамежкавую» платформу, што ўяўляе Брэсцкі мір «адхланнем» перад будучай «рэвалюцыйнай вайной». Пад уплывам пагрозы адстаўкі Леніна Троцкі, хоць і быў раней супраць падпісання міру на германскіх умовах, змяняе сваю пазіцыю і падтрымвае Леніна. На гістарычным галасаванні ЦК РСДРП(б) 23 лютага (10 сакавіка) 1918 года Троцкі разам з чатырма сваімі прыхільнікамі ўстрымаўся, што забяспечыла Леніну большасць галасоў.

Дзейнасць на пасту старшыні Рэўваенсавета (1918—1919)

Асноўны артыкул: Дзейнасць Троцкага на пасту наркамваенмора (1918—1924)

Троцкі ў 1918 годзе.

Неўзабаве пасля сваёй адстаўкі з паста наркамзамежсправа Троцкі атрымвае новае прызначэнне. 14 сакавіка ён атрымаў пост наркама па ваенных справах, 28 сакавіка — старшыні Вышэйшага ваеннага савета, у красавіку — народнага камісара па марскіх справах, і 6 верасня — старшыні рэвалюцыйнага ваеннага савета РСФСР.

Да лютага 1918 года былая царская армія ўжо фактычна спыніла сваё існаванне пад уплывам раскладальнай прапаганды рэвалюцыйных сіл, у тым ліку і бальшавікоў, апынуўшыся ў выніку высілкаў антыдзяржаўных сіл няздольнай як-або затрымаць германскае наступленне. Ужо ў студзені 1918 года пачата фармаванне РСЧА, аднак, як адзначае Рычард Пайпс, аж да лета 1918 года Чырвоная армія існуе па большай частцы на паперы. Існавалыя тады прынцыпы добраахвотнага набору і выбарнасці камандзіраў прывялі да яе малалікасці, слабой падкантрольнасці, нізкай боегатоўнасці («партызаншчына»).

Асноўным штуршком, што прымусіў бальшавікоў перайсці да фармавання масавага рэгулярнай арміі, стала выступленне чэхаславацкага корпуса. Сілы чэхаславацкіх легіянераў складалі ўсяго каля 40-50 тыс. чал., што здавалася нязначным для Расіі, якая яшчэ год таму мела ледзь не 15-мільённую армію. Аднак на той момант чэхаславакі апынуліся ледзь не адзінай ваеннай сілай у краіне, што захавала баяздольнасць.

Атрымаўшы ў падобных умовах новае прызначэнне, Троцкі робіцца фактычна першым галоўнакамандуючым Чырвонай арміі і адным з яе ключавых заснавальнікаў. Сучаснік Троцкага доктар Зіў заявіў, што ў якасці наркамваенмора Троцкі «намацаў сваю сапраўдную прафесію: …няўмольная логіка (якая прыняла форму ваеннай дысцыпліны), жалезная наважнасць і непахісная воля, якая не спынялася ні перад якімі меркаваннямі гуманнасці, ненаеднае славалюбства і беспамерная самаўпэўненасць, спецыфічнае прамоўніцкае мастацтва».

Асноўны артыкул: Царыцынскі канфлікт

У жніўні 1918 года Троцкі фармуе старанна арганізаваны «цягнік старшыні Рэўваенсавета», у якім, з гэтага моманту, ён галоўным чынам і жыве два з паловай гады, бесперапынна раз'язджаючы па франтах Грамадзянскай вайны. У якасці «ваеннага лідара» бальшавізму Троцкі выяўляе несумнеўныя прапагандысцкія здольнасці, асабістую адвагу і выяўную жорсткасць. Прыбыўшы 10 жніўня 1918 года на станцыю Свіяжск, Троцкі асабіста ўзначальвае барацьбу за Казань. Самымі драконаўскімі спосабамі ён наводзіць сярод чырвонаармейцаў дысцыпліну, звярнуўшыся, у тым ліку, да расстрэлам кожнага дзясятага салдата 2-га Петраградскага палка, што самавольна бег са сваіх баявых пазіцый.

На думку Рычарда Пайпса, адзіным несумнеўным асабістым унёскам Троцкага ў баявыя дзеянні Грамадзянскай вайны стала абарона Петраграда 1919 года. Нягледзячы на тое, што чырвоная 7-я армія мела амаль пяціразовую перавагу ў жывой сіле перад Паўночна-заходняй арміяй Юдзеніча, Петраград быў ахоплены панікай, у тым ліку перад белагвардзейскімі танкамі, а Ленін сур'езна разглядаў перспектыву здачы горада. Троцкі сваімі выступамі смог падняць павалены баявы дух войскаў, паралельна пусціўшы чутку, што танкі Юдзеніча «зроблены з фарбаванага дрэва». Пасля гэтага чырвонаармейцы нарэшце змаглі скарыстацца сваёй лікавай перавагай і разграміць Белую гвардыю.

Троцкі неаднаразова асабіста з'яўляецца на перадавую, у жніўні 1918 года яго цягнік ледзь не быў захоплены белагвардзейцамі, а пазней у тым жа месяцы ён ледзь не загінуў на мінаносцы Волжскай рачной флатыліі. Некалькі разоў Троцкі, рызыкуючы сваім жыццём, выступае з прамовамі нават перад дэзерцірамі. Разам з тым бурная дзейнасць старшыні Рэўваенсавета, які ездзіў па франтах, пачынае ўсё часцей выклікаць раздражненне цэлага шэрага яго падначаленых, прыводзячы да мноства гучных асабістых сварак. Самай значнай з іх стаў асабісты канфлікт Троцкага са Сталіным і Варашылавым падчас абароны Царыцына ў 1918 годзе. Па сведчанні сучасніка падзей С. І. Лібермана, хоць дзеянні Сталіна тады і парушалі вымогі ваярскай і партыйнай дысцыпліны, што было асуджана ЦК, большасць камуністычных лідараў недалюблівалі «выскачку» Троцкага і ў гэтым канфлікце падтрымвалі Сталіна.

У якасці старшыні Рэўваенсавета Троцкі паслядоўна прасоўвае шырокае выкарыстанне ў Чырвонай арміі «ваенспецаў», для кантролю якіх уводзіць сістэму палітычных камісараў і сістэму закладніцтва. Пераканаўшыся, што армія, пабудаваная на прынцыпах усеагульнай роўнасці і самаахвотнасці, аказалася небаяздольнай, Троцкі падтрымлівае яе паступовую рэарганізацыю ў адпаведнасці з больш традыцыйнымі прынцыпамі, паступова аднавіўшы мабілізацыі, адзінаначалле, знакі адрознення, адзіную форму адзення, ваярскія вітанні і парады.

Пры ўладзе пад канец Грамадзянскай вайны (1920—1921)

Асноўны артыкул: Троцкі пры ўладзе ў пачатку 1920-х гадоў

Гл. таксама У 1920 годзе Чырвонай арміі на чале з Троцкім удаецца дамагчыся вырашальнага пералому падчас Грамадзянскай вайны («чырвоны патоп»). У лістападзе 1919 года пасля асабістага ўмяшання Троцкага ў абарону Петраграда войскі генерала Юдзеніча адступілі на тэрыторыю Эстоніі, дзе былі інтэрніраваны мясцовымі ўладамі, у снежні канчаткова абваліўся калчакаўскі фронт. У лютым 1920 года дзянікінцы пачалі імклівае адступленне ў Крым, дзе пераемнік генерала Дзянікіна барон Урангель, імкнучыся прыцягнуць як мага шырэйшыя пласты насельніцтва, перафарматаваў Узброеныя сілы Поўдня Расіі ў Рускую армію. Да лістапада 1920 у агульных рысах падышла да канца савецка-польская вайна, што дазволіла засяродзіць супраць Урангеля перасяжныя прынамсі ўтройчы сілы. Падзенне Крыма стала толькі пытаннем часу; у сярэдзіне лістапада белагвардзейцы арганізавана эвакуяваліся з пяці крымскіх партоў.

Заканчэнне Грамадзянскай вайны зрушыла прыярытэты ад узброенага змагання да гаспадарчага будавання. Пасля сямі гадоў вайны (спачатку сусветнай, а потым грамадзянскай) краіна ляжала ў руінах, а знясіленае насельніцтва больш ужо не магло ўтрымліваць створаную Троцкім гіганцкую ваенную машыну. У снежні 1920 года Ленін санкцыянаваў пачатак дэмабілізацыі Чырвонай арміі; асноўным стрымальным яе фактарам стаў крайні развал чыгунак: яны былі ўжо няздольныя за кароткі час развезці па хатах мільёны дэмабілізаваных салдат. «Чырвоны патоп» 1919—1920 гадоў пачаткаў змяняцца «зялёным патопам» — масавымі паўстаннямі сялян, незадаволеных харчразвёрсткай. «Зялёныя» паўстанцы падсілкоўваліся велізарнымі масамі дэзерціраў з Чырвонай арміі; часцяком дэмабілізаваныя чырвонаармейцы, вярнуўшыся дахаты, таксама далучаліся да паўсталых. Гістарычна рашэнне пра замену харчразвёрсткі харчпадаткам, прынятае ў сакавіку 1921 года X з'ездам РКП(б), дапамагло ўнесці супакаенне ў сялянскія масы; паўстанні паступова спыніліся.

З набліжэннем сканчэння вайны Троцкі пачаў выяўляць усё большую цікавасць да мірнай гаспадарчай дзейнасці. Першым яго эксперыментам на гэтай ніве стала арганізацыя ў студзені 1920 года Першай рабочай арміі, якая стала магчымай у сувязі з расфарміраваннем калчакаўскага фронту. Досвед, аднак, аказаўся цаліком правальным: трудармейцы паказвалі вельмі нізкую прадукцыйнасць працы, а баявая арганізацыя апынулася дрэнна прыстасавана для мірнай працы. Па розных ацэнках, на момант стварэння працарміі толькі 10 — 23 %% яе асабовага склада займаліся працоўнай дзейнасцю як такой, увесь час адхіляліся ад прац страявой падрыхтоўкай і нясеннем нарадаў.

Тым не менш, увесь 1920 год і першыя месяцы 1921 прайшлі пад знакам «ваеннага камунізму», у тым ліку і арганізацыі новых трудармий. На пастах старшыні савета першай працарміі (студзень — люты 1920) і наркама шляхоў зносін (сакавік 1920 — красавік 1921) Троцкі зарэкамендаваў сябе як заўзяты прыхільнік мілітарызацыі народнай гаспадаркі. У сваім выступе на III Усерасійскім з'ездзе прафсаюзаў 9 красавіка 1920 года ён сфармуляваў сваё крэда:

…Когда меньшевики говорят о своей резолюции, что принудительный труд всегда является малопроизводительным, то они находятся в плену у буржуазной идеологии и отрицают самые основы социалистического хозяйства… Мы знаем труд вольнонаемный, который буржуазия называет свободным. Мы же противопоставляем этому труд общественно-нормированный на основе хозяйственного плана, обязательного для всего народа, т.-е. принудительного для каждого работника страны. Без этого нельзя и думать о переходе к социализму…Говорят, что принудительный труд непроизводителен. Если это верно, то все социалистическое хозяйство обречено на слом, ибо других путей к социализму, кроме властного распределения хозяйственным центром всей рабочей силы страны, размещения этой силы соответственно потребностям общегосударственного хозяйственного плана, быть не может…

Если рабочие сохранят то, что называлось свободой передвижения, свободой покидать завод в любое время, в поисках лучшего куска хлеба, то в настоящих условиях, в условиях страшной расшатанности всей жизни, всего производственного и транспортного аппарата, это приведет к полной хозяйственной анархии, к полному разгрому и распылению рабочего класса, к полной невозможности учесть завтрашний день нашей промышленности. Милитаризация труда не есть выдумка отдельных политиков или выдумка нашего военного ведомства. Милитаризация труда…является неизбежным основным методом организации рабочих сил…

Падчас унутрыпартыйнай дыскусіі пра прафсаюзы (лістапад 1920 — сакавік 1921) Троцкі выступаў, як прыхільнік усеагульнай мілітарызацыі прамысловасці, з выкарыстаннем прафсаюзаў у якасці «прыводных дзяг». Па ўспамінах сучасніка Лібермана, са сканчэннем Грамадзянскай вайны Троцкі збіраўся не дэмабілізаваць армію, а, наадварот, мілітарызаваць народную гаспадарку. Разам з тым падобнае імкненне да ўжывання ў эканоміцы ваенна-камандных метадаў шмат у чым адпавядала духу часу; бальшавізм нарадзіўся ў агні і грукаце вайны, і на доўгія дзесяцігоддзі ўспадкаваў фразеалогію «франтоў» і «кампаній» у дачыненні да самай мірнай дзейнасці.

У гады рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны Троцкі фактычна стаў другой асобай у дзяржаве; магутная прапагандысцкая машына бальшавізму, адным са стваральнікаў якой ён сам і з'яўляўся, стварыла вакол Троцкага гераічны арэол «правадыра пераможнай Чырвонай арміі». За ўдзел у абароне Петраграда Троцкі быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага сцяга, у яго гонар названы эсмінец і бронецягнік, у 1923 годзе Гатчына была пераназвана ў Троцк. Зрэшты, аналагічным ушанаванням у той жа час ганараваліся і многія іншыя бальшавіцкія правадыры, улучаючы і Сталіна.

Аднак удзел Троцкага ў арганізацыі працармій і яго прапанова «ператрэсці прафсаюзы» вельмі падарвала яго аўтарытэт; далейшае «закручванне гаек» у духу «ваеннага камунізму» краіна ўжо не магла вынесці. Тым часам, у рэчаіснасці стаўленне Троцкага да рэжыму «ваеннага камунізму» было на справе куды складанейшым — менавіта ён яшчэ ў лютым 1920 года першым прапанаваў меры па скасаванні харчразвёрсткі (хоць гэтыя меры і не супадалі ў дакладнасці з рашэннямі, прынятымі праз год X з'ездам).

Пераход да НЭПу выклікаў у сучаснікаў выяўныя аналогіі з тэрмідорам Французскай рэвалюцыі — контррэвалюцыйным пераваротам, што паставіў кропку на радыкалізме якабінцаў. Як ні парадаксальна, у пачатку 1920-х гадоў менавіта Троцкі як папулярны военачальнік і прыхільнік аўтарытарных, ваенна-камандных метадаў, здаваўся найболей выяўным кандыдатам у банапарты.

Аднак НЭП, стаўшы фактычна рэстаўрацыяй капіталізму ў эканоміцы, гэтак і не прывёў да лібералізацыі ў палітыцы. Наадварот, эканамічная лібералізацыя 1920-х гадоў завярнулася адначасна з усеагульным «закручваннем гаек» у палітычнай сферы. Канчаткова былі распушчаны ўсе захавалыя да таго часу легальнасць небальшавіцкія партыі, усярэдзіне самай партыі быў прыняты курс на паступовае знішчэнне любых апазіцый і ўсталяванне поўнага аднадумства па ўсіх пытаннях. Самую пільную ўвагу партыя таксама надала асноўнай ідэалагічнай апоры «старога рэжыму» — царквы, што зацята адмаўлялася прызнаваць новую ўладу. Са сканчэннем Грамадзянскай вайны бальшавікі арганізавалі кампанію па вынятку царкоўных каштоўнасцей. Быў ініцыяваны ўнутрыцаркоўны рух «абнаўленства»; па задуме Троцкага, ён павінны быў стаць адмысловым праваслаўным аналогам пратэстанцкай Рэфармацыі.

Троцкі прымаў самы дзейны ўдзел ва ўсіх гэтых працэсах. Вельмі негатыўна ён выказваўся пра «працоўную апазіцыю» Шляпнікава — Калантай, заявіўшы, што яна робіць з лозунга ўнутрыпартыйнага «дэмакратызму» фетыш. Падтрымваў паказальныя працэсы супраць эсэраў па вінавачанні ў тэрарыстычнай дзейнасці супраць бальшавікоў; па прапанове Троцкага, смяротныя прысуды былі заменены на «умоўныя» пры ўмове, што ПСР не будзе займацца больш узброеным змаганнем супраць бальшавізму. Такім чынам, лідары эсэраў былі, фактычна, узяты ў закладнікі.

Узначаленая Троцкім Чырвоная армія перамагла ў Грамадзянскай вайне, тым самым абараніўшы бальшавізм ад фізічнага знішчэння. Аднак, са сканчэннем вайны Троцкі стаў больш не патрэбны. Аказаўшыся на чале арміі ў ваенны час, Троцкі на некалькі гадоў атрымаў у свае рукі практычна неабмежаваную ўладу. Гады Грамадзянскай вайны ўмацавалі яго прыхільнасць аўтарытарнаму стылю кіраўніцтва, тады як у партыі таго часу быў прыняты калегіяльны стыль. Па думцы А. Д. Наглоўскага, Троцкі ствараў вакол сябе атмасферу «аракчэеўшчыны».

Старыя бальшавікі былі змушаны прызнаваць велізарныя заслугі Троцкага перад партыяй, аднак лічылі яго выскачкай, які далучыўся да бальшавізму толькі ў ліпені 1917 года. Да рэвалюцыі Троцкі доўга вагаўся паміж бальшавікамі і меншавікамі, не цалкам далучаючыся ні да тых, ні да іншых; фактычна, ён заўсёды імкнуўся да стварэння ўласнай партыі і ўласнай навукі.

Ужывальныя Троцкім цвёрдыя метады ваеннага часу стварылі яму нямала ворагаў, самымі небяспечнымі сярод якіх сталі Зіноўеў і Сталін. Пасля канчатковага адыходу Леніна ад палітычнай дзейнасці лёс Троцкага быў прадвызначаны — супраць яго аб'ядналіся большасць партыйных вярхоў.

Палітычная дзейнасць (1919—1921)

Пры стварэнні Камінтэрну ў 1919 г. быў аўтарам яго Маніфеста.

У сакавіку 1919 г. VIII з’езд РКП(б) узнавіў бальшавіцкае палітбюро як увесь час дзейны орган, і Троцкі ўвайшоў у склад першага Палітбюро ЦК РКП(б).

У 1922 годзе, на глебе незадаволенасці дзейнасцю Рабкрына і рашєннм нацыянальнага пытання, ізноў стаў складацца саюз паміж Троцкім і Леніным, але Ленін захварэў і адышоў ад палітычнага жыцця.

Троцкі ў апошнія гады жыцця Леніна. Пачатак барацьбы за ўладу ўсярэдзіне РКП(б)

1922 год. Фармаванне «тройкі» Зіноўеў-Каменеў-Сталін

Дрэннае здароўе Леніна і фактычнае сканчэнне Грамадзянскай вайны вывелі на першае месца пытанне аб уладзе, пытанне пра тое, хто стане пераемнікам Леніна і новым кіраўніком дзяржавы. У сакрэтным заключэнні лекараў, скіраваным членам Палітбюро ЦК, падкрэсліваўся вельмі сур'ёзны характар хваробы Леніна. Адразу ж пасля інсульту сфармавалася «тройка» у складзе Каменева, Зіноўева і Сталіна для супольнай барацьбы з Троцкім як адным з імаверных пераемнікаў. Як піша прафесар Валкагонаў: «Сталін, Каменеў і Зіноўеў не хавалі сваіх боязей у дачыненні Троцкага, які, падобна, даўно ў душы лічыў, што толькі ён можа быць пераемнікам Леніна, што гэта месца логікай гісторыі даўно „забранявана“ для яго». У снежні 1922 года стан Леніна зноў моцна пагоршыўся, 16 снежня адбыўся другі інсульт. Бальшавіцкім лідарам, у тым ліку і самаму Леніну, стала канчаткова ясна, што жыць яму засталося нядоўга.

3 красавіка 1922 года па прапанове Каменева і Зіноўева была заснавана пасада Генеральнага сакратара ЦК РКП(б), на якую па іх прапанове быў прызначаны Сталін. Спачатку гэта пасада разумелася як тэхнічная і таму ніяк не цікавіла Троцкага, а пад кіраўніком дзяржавы разумеўся Старшыня Саўнаркама. Сталін фактычна ўзначальваў цэлы шэраг падобных «тэхнічных» органаў ЦК: Сакратарыят ЦК, Аргбюро ЦК, уваходзіў у склад Палітбюро, узначальваў асноўны савецкі кантрольны орган Рабкрын. Таксама Сталін прасоўваў на пост кіраўніка асноўнага партыйнага кантрольнага органа, Цэнтральнай Кантрольнай Камісіі (ЦКК), свайго прыхільніка Куйбышава. Такім чынам Сталіну ўдалося ўзначаліць «тэхнічны» дзяржаўны апарат якраз у перыяд асабліва рэзкага ўзросту яго ўплыву.

Рычард Пайпс адзначае, што грандыёзны ўзрост бюракратыі ў пачатку 1920-х гадоў быў наканаваны. Прынамсі са снежня 1917 года бальшавікі ўзялі курс на ўсеагульнае адзяржаўленне эканомікі і ліквідацыю мясцовага самакіравання, што, быўшы памножаным на велізарныя памеры Расіі, выклікала каласальны ўзрост дзяржапарату, што ўзваліў на сябе мноства функцый, у выкананне якіх дзяржава да рэвалюцыі не ўмешвалася. Гэты працэс падрабязна разгледжаны даследчыкам Міхаілам Васленскім у яго фундаментальнай працы «Наменклатура». М. С. Восленскі адзначае, што са сканчэннем Грамадзянскай вайны ў камуністычную партыю лінула маса «нахрапістых кар'ерыстаў», кожнага з якіх па асобнасці Ленін мог расстраляць, спаслаць, пасадзіць у турму, «але ўсе разам яны былі неадольныя». Узмацненне партыйнай бюракратыі наклалася на ўсеагульную стомленасць насельніцтва ад вайны (паводле выразу Троцкага, перамаглі настроі «не мы для рэвалюцыі, а зараз ужо рэвалюцыя для нас»).

На працягу 1922 года Леніну на нейкі час удалося вярнуцца да працы. Ён асабіста ўмяшаўся ў вострую дыскусію па нацыянальным пытанні, скрытыкаваўшы сталінскі план «аўтанамізацыі» РСФСР. Заявіўшы па адрасе Сталіна, што «абруселыя чужынцы часцяком перасольваюць па частцы праўдзіва рускага настрою», Ленін высунуў план ладу СССР як аб'яднання саюзных рэспублік. Таксама ў 1922 годзе Ленін прапанаваў Троцкаму стаць адным з чатырох намеснікаў Старшыні Саўнаркама; за прапанаваную Леніным рэзалюцыю прагаласавалі ўсе члены Палітбюро — усе, апроч самога Троцкага, незадаволенага такім нязначным, паводле яго думкі, прызначэннем.

Пасля свайго часовага вяртання да працы ў 1922 годзе Ленін быў паражаны бурным працэсам пабудовы дзяржапарату, які развярнуўся ў сувязі з сканчэннем Грамадзянскай вайны: за час хваробы Леніна Саўнаркам паспеў утварыць 120 новых камісій, тады як, па падліках Леніна, павінна было хапіць 16. У студзені 1923 года Ленін напісаў праграмны артыкул «Як нам рэарганізаваць Рабкрын», у якім спрабаваў зрабіць з гэтага органа процівагу бюракратыі. На думку Рычарда Пайпса,

Провал попыток экспортировать революцию означал, что возникает необходимость создать стабильное государство и профессиональное чиновничество для управления этим государством. Подобная задача требовала людей совершенно иного типа, чем профессиональный революционер, большую часть сознательной жизни проведший в подполье. … Соратники Ленина были неспособны руководить нормально функционирующим государством, иметь дело с ворохами всевозможной писанины, издавать инструкции разбросанным по всей стране партячейкам, назначать чиновников низшего уровня, — всё это казалось им невыносимо скучным. Сталин был единственным из числа крупных большевиков, у кого имелись и вкус и талант к подобной рутине. Это и стало решающим фактором его восхождения на вершину власти. … Советская бюрократия разрослась в таких неимоверных масштабах, потому что при коммунизме все без исключения, в чём участвовало двое или больше людей, должно было проходить под руководством партийных органов. Вся экономика страны, ранее находившаяся, главным образом, в частных руках, управлялась теперь из единого центра; точно так же обстояло дело со всеми общественными институтами, со всеми культурными объединениями, с духовенством, со всем вплоть до самых мельчайших ячеек общества, потому что, будучи опытными революционерами, большевики прекрасно понимали, что самые безобидные на первый взгляд организации могут служить ширмой для политической активности. Это означало создание гигантской бюрократической машины.

Па выразе М. С. Восленского, «калі чытаеш апошнія працы Леніна, выразна бачыш, як змешчаны на краі магілы правадыр кідаецца перад гэтай нечаканай праблемай»; па выразе самога Леніна, «самы горшы ў нас унутраны вораг — бюракрат. Гэта камуніст, які сядзіць на адказным (а потым і на неадказным) савецкім пасту і карыстаецца ўсеагульнай павагай, як чалавек сумленны».

У сваёй працы 1922 года «Да пытання пра нацыянальнасці ці пра „аўтанамізацыю“» Ленін вельмі рэзка крытыкаваў як узрост бюракратычнага апарата, гэтак і «вялікадзяржаўны» план «аўтанамізацыі» (улучэння былых нацыянальных ускраін Расійскай Імперыі ў склад РСФСР у якасці аўтаномных рэспублік замест праекта СССР), які прасоўваўся Сталіным:

…вся эта затея «автономизации» в корне была неверна и несвоевременна. Говорят, что требовалось единство аппарата. Но откуда исходили эти уверения? Не от того ли самого российского аппарата, который, как я указал уже в одном из предыдущих номеров своего дневника, заимствован нами от царизма и только чуть-чуть подмазан советским мирром… по совести сказать… [аппарат] на самом деле насквозь ещё чужд нам и представляет собой буржуазную и царскую мешанину. …"свобода выхода из союза", которой мы оправдываем себя, окажется пустою бумажкой, неспособной защитить российских инородцев от нашествия того истинно русского человека, великоросса-шовиниста, в сущности, подлеца и насильника, каким является типичный русский бюрократ. Нет сомнения, что ничтожный процент советских и советизированных рабочих будет тонуть в этом море шовинистической великорусской швали, как муха в молоке… приняли ли мы с достаточной заботливостью меры, чтобы действительно защитить инородцев от истинно русского держиморды? Я думаю, что мы этих мер не приняли…

З 1922 года, паралельна з узмацненнем уплыву Сталіна як кіраўнікі «тэхнічнага» апарата, таксама ўзмацняецца яго ўплыў як сакратара паступова адыходзячага ад спраў Леніна. Як лічыць Рычард Пайпс, Леніну ў гэтым дачыненні была куды зручней мець справа са Сталіным, чым са свавольным выбухоўным Троцкім:

когда Ленин, утратив способность заниматься государственными делами, жил в Горках, Сталин навещал его чаще, чем кто бы то ни было другой. Что же касается Троцкого, то в конце 1922 г. он расспрашивал, как проехать в Горки, — судя по всему, он там ни разу не был. Троцкий постоянно бомбардировал Ленина пространными меморандумами, в которых объяснял, сколь многое идёт вкривь и вкось в Советской России и как исправить допущенные ошибки. Ленин часто нацарапывал на этих меморандумах резолюцию «В архив», — это значило, что никаких действий по выводам и предложениям Троцкого предпринимать не следует. Сталин, напротив, посылал ему лишь кратенькие записки, содержащие разбитые по пунктам предложения относительно того, как лучше реализовать принятые Лениным решения, никогда не оспаривая сами эти решения.

Сам Троцкі ў сваёй аўтабіяграфічнай працы «Маё жыццё» прызнае па гэтай нагодзе: «няма ніякага сумневу ў тым, што для бягучых спраў Леніну было ў многіх выпадках зручней абапірацца на Сталіна, Зіноўева ці Каменева, чым на мяне… у мяне былі свае пагляды, свае метады працы, свае прыёмы… ён занадта добра разумеў, што я не падыходжу для даручэнняў».

Пасля другога інсульту, які здарыўся з Леніным 16 снежня 1922 гады, «тройка» Зіноўеў-Каменеў-Сталін са студзеня 1923 года канчаткова аформіла механізм сваёй працы. Адзін з сакратароў Сталіна Барыс Бажанаў так апісвае яго:

Политбюро — центральный орган власти. Оно решает все важнейшие вопросы управления страной (да и мировой революцией). …Но порядок дня заседания Политбюро… утверждает тройка. Накануне заседания Политбюро Зиновьев, Каменев и Сталин собираются, сначала чаще на квартире Зиновьева, потом обычно в кабинете Сталина в ЦК. Официально — для утверждения повестки Политбюро. Никаким уставом или регламентом вопрос об утверждении повестки не предусмотрен. …это заседание тройки и есть настоящее заседание секретного правительства, решающее, вернее, предрешающее все главные вопросы. Формально тройка решает, ставить ли вопрос на заседании Политбюро или дать ему другое направление. На самом деле члены тройки сговариваются, как этот вопрос должен быть решён на завтрашнем заседании Политбюро, обдумывают решение, распределяют даже между собой роли при обсуждении вопроса на завтрашнем заседании… Завтра на заседании Политбюро будет обсуждение, будут приняты решения, но всё главное обсуждено здесь, в тесном кругу; обсуждено откровенно, между собой (друг друга нечего стесняться) и между подлинными держателями власти. Собственно, это и есть настоящее правительство.

Як пасля сцвярджаў сам Троцкі, у снежні 1922 — студзені 1923 іх з Леніным пазіцыі зноў зблізіліся па пытаннях манаполіі вонкавага гандлю, нацыянальна-адміністрацыйнага ладу СССР (праект «саюзных рэспублік» супраць праекта «аўтанамізацыі РСФСР») і барацьбы з узмацненнем бюракратыі. План Леніна «па барацьбе з бюракратыяй» складаўся ў пашырэнні ЦК у некалькі разоў, узмацненні кантрольнага органа — Рабоча-сялянскай інспекцыі (Рабкрын), утварэнні камісіі ЦК па барацьбе з бюракратызмам. Прапанаваныя Леніным меры фармальна былі рэалізаваны «тройкай» Зіноўеў-Каменеў-Сталін: ЦК быў пашыраны з 27 да 40 чалавек (замест 50-100, якія прапаноўваліся Леніным), а размаітыя кантрольныя органы (Рабкрын, ЦКК і інш.) ніякіх поспехаў у барацьбе з бюракратыяй не дасягнулі. Паводле вынікаў XII З'езда РКП(б), што прайшоў у красавіку 1923 года, Рабкрын быў аб'яднаны з ЦКК на чале з прыхільнікам Сталіна Куйбышавым. Паводле прапаноў Леніна, у Рабкрын сапраўды былі ўведзены рабочыя «ад станка», аднак яны склалі толькі траціну членаў гэтага кантрольнага органа.

Л. Д. Троцкі ў 1923 годзе.

Барыс Бажанаў. Успаміны былога сакратара Сталіна

Першае, механізм улады… Справа пачынае змяняцца са сканчэннем грамадзянскай вайны. Ствараецца і хутка пачынае расці сапраўдны партыйны апарат. Тут па-цэнтралізатарску яднальную дзейнасць у справе кіравання, якую выконвае Палітбюро ў цэнтры, пачынаюць браць на сябе ў абласцях абласныя і краявыя Бюро ЦК, у губернях Бюро губкамаў. А ў губкамах на першае месца выходзіць сакратар — ён пачынае рабіцца гаспадаром сваёй губерні замест старшыні губвыканкама і розных упаўнаважаных цэнтра… Палітбюро абіраецца Цэнтральным Камітэтам. Майце ў сваіх руках большасць Цэнтральнага Камітэта, і вы выбераце Палітбюро, як вам трэба. Пастаўце ўсюды сваіх сакратароў губкамаў, і большасць з’езда і ЦК за вамі. …са студзеня 1926 года Сталін пасля з’езда пажынае плады сваёй шматгадовай працы — свой ЦК, сваё Палітбюро — і робіцца лідарам…

А далей? Куды гэта расце? … Тэарэтычна скіданне яго [Сталіна] магчыма толькі праз з’езд партыі — ён спыніць склікаць з’езды, калі ўся ўлада будзе ў яго руках.

10 сакавіка 1923 года з Леніным адбываецца трэці інсульт, і ён канчаткова адыходзіць ад спраў. Бальшавіцкі лідар апынаецца не ў стане выступаць з традыцыйнай Палітычнай справаздачай на XII з'ездзе РКП(бы), які адбыўся ў красавіку. Палітбюро нейкі час хістаецца, хто павінен будзе выступаць замест Леніна. Асноўныя прэтэндэнты на ўладу аддаюць перавагу манеўраваць. Сталін прапануе Троцкага, аднак Троцкі адмаўляецца і прапануе зачытаць даклад самому Сталіну, але і ён адмаўляецца. У выніку Палітбюро даручае зачытаць даклад Зіноўеву як старшыні Камінтэрна.

Пачынаючы з 1922 года Сакратарыят ЦК, які падначальваўся Сталіну, пачынае абыходзіць прынцып выбарнасці сакратароў ніжэйшых парткамаў на месцах, «рэкамендуючы» іх пад падставай барацьбы з «месніцкімі зацікаўленасцямі». На працягу 1923 года Сталін і далей умацоўвае сваю ўладу, пашырыўшы паўнамоцтвы Улікова-размеркавальнага аддзела ЦК (Учраспред), што ўваходзіў у склад Сакратарыята ЦК. Пасля XII З'езда Учраспред, які раней займаўся прызначэннямі ў межах парткамаў розных узроўняў, пачаў таксама ведаць перасоўваннямі ў практычна ўсіх дзяржаўных органах, ад прамысловасці да наркамата замежных спраў.

У другой палове 1923 года паміраючы Ленін ужо цалкам няздольны вясці якую-небудзь палітычную дзейнасць. Тым часам рэжым «нэпу» ўваходзіць у першы крызіс. Матэрыяльнае становішча працоўных у вялікіх гарадах, у першую чаргу ў Петраградзе і Маскве, усё яшчэ застаецца горшым, чым да 1914 года, з лета 1923 года ў краіне пачынаюцца страйкі. Працоўныя апазіцыянеры вінавацяць партыйныя вярхі ў «бюракратычным перараджэнні», іх вымогі часцяком балансуюць на грані анарха-сіндыкалізму і «інтэлігентаедскіх» прапаноў накшталт прымусовага пераводу партыйных інтэлігентаў да станка дзеля барацьбы з іх «адрывам ад мас». Пра сваю незадаволенасць заяўляюць і сяляне: па стане на кастрычнік 1923 года цэны на прамысловыя тавары склалі 276 % ад узроўня 1913 года, тады як на харчовыя — толькі 89 %. Ілюструючы становішча, якое склалася, на графіку, Троцкі заве гэту з'яву «нажніцамі цэн».

У ліпені 1923 года кантраляванае «тройкай» Зіноўеў-Каменеў-Сталін большасць ЦК складае камісію па праверцы становішча спраў у войскі пад падставай абвастрэння рэвалюцыйнай сітуацыі ў Германіі. Камісія была складзена з прыхільнікаў Сталіна і восенню 1923 вынесла прадказальную выснову пра тое, што армія «развалена», а Троцкі «не надае досыць увагі дзейнасці Рэўваенсавета». Ніякіх наступстваў, апроч гнеўнага адпавядання самога Троцкага, гэтыя высновы за сабой тады не пацягнулі. 23 верасня 1923 «тройка» пачынае вырашальны наступ на Троцкага, прапанаваўшы на пленуме ЦК пашырыць склад Рэўваенсавета за кошт прыхільнікаў тройкі. Прапанова хутка перарасла ў скандал: Троцкі, выдатна разумеючы, што адбываецца, прапануе ЦК адправіць яго «простым салдатам у наспяваючую германскую рэвалюцыю». Слова бярэ Зіноўеў, які здзекліва прапанаваў адправіць у Германію «салдатам рэвалюцыі» і яго, і Сталін, які запатрабаваў ад ЦК «не рызыкаваць двума каштоўнымі жыццямі сваіх любых правадыроў». Троцкі пакінуў пасяджэнне, Пленум ЦК адпраўляе за ім дэлегацыю з прапановай вярнуцца на пасяджэнне, аднак Троцкі вяртацца адмаўляецца.

8 кастрычніка 1923 года Троцкі піша ліст па гаспадарчых пытаннях у ЦК. Адзначыўшы наспелы гаспадарчы крызіс, ён заве становішча, якое склалася ў партыі, «сакратарскай іерархіяй», рэзка крытыкуе «партыйную бюракратыю», якую і вінаваціць у крызісе.

Ад членаў партыі з дарэвалюцыйным партстажам Палітбюро атрымлівае «Заяву сарака шасці». 19 кастрычніка большасць ЦК арганізуе сустрэчную заяву «Адказ членаў Палітбюро на ліст тав. Троцкага», у якім ён вінаваціўся ў арганізацыі фракцыйнай дзейнасці.

Сталін І.В. Пра дыскусію, аб Рафаіле, аб артыкулах Праабражэнскага і Сапронава і пра ліст Троцкага. 15 снежня 1923 года

Як думае лячыць Сапронаў нястачы нашага ўнутрыпартыйнага жыцця? Яго лекі такое ж простыя, як і дыягназ. “Перагледзець наш афіцэрскі склад”, зняць з пастоў цяперашніх працаўнікоў – такі сродак Сапронава. …У шэрагах апазіцыі ёсць такія, як Белабародаў, “дэмакратызм” якога дагэтуль застаўся ў памяці ў растоўскіх працоўных; Разенгольц, ад “дэмакратызму” якога не паздаровілася нашым воднікам і чыгуначнікам; Пятакоў, ад “дэмакратызму” якога не крычаў, а выў увесь Данбас; Альскі, “дэмакратызм” якога ўсім вядомы; Бык, ад “дэмакратызму” якога дагэтуль вые Харэзм. Ці думае Сапронаў, што калі цяперашніх “партыйных педантаў” зменяць менаваныя вышэй “шаноўныя таварышы”, дэмакратыя ўсярэдзіне партыі пераможа? Ды будзе мне дазволена трохі ўсумніцца ў гэтым.

11 снежня 1923 года ў «Праўдзе» публікуецца першы з чатырох артыкулаў «Новы курс» з рэзкім пратэстам супраць бюракратызацыі. Звярнуўшы ўвагу на сваю шырокую падтрымку сярод моладзі, якая вучыцца, Троцкі заяўляе: «Моладзь — найбольш верны барометр партыі — разчэй усяго рэагуе на партыйны бюракратызм». Аднак падчас унутрыпартыйнай барацьбы большасць партыйных арганізацый асуджае апазіцыю.

«Тройка» таксама робіць серыю паспяховых «падкопаў» пад асноўны пост Троцкага — намеснік Рэўваенсавета. На працягу 1923 года яна замяняе на сваіх прыхільнікаў камандуючых ваеннымі акругамі, пленум ЦК 16 студзеня 1924 года ўтварае падабраную з прыхільнікаў Сталіна камісію па абследаванні становішча ў РСЧА, 18 студзеня 1924 г. XIII партканферэнцыя вінаваціць Троцкага ў арганізацыі фракцыйнай дзейнасці, вызначае «трацкізм» як «дробнабуржуазны ўхіл», прыхільнікі Троцкага — Ёфэ, Красцінскі і Ракоўскі — былі адпраўлены пасламі ў Кітай, Германію і Англію адпаведна. У гэты перыяд Сталін скептычна адклікаецца пра паданыя Троцкім вінавачанні ва ўзурпацыі ўлады бюракратычным апаратам: «Для Троцкага гутаркі пра дэмакратыю — гэта проста манеўр», «Хто цябе, Ціт Цітыч, пакрыўдзіць? Ты сам кожнага пакрыўдзіш». Адным з ключавых рашэнняў XIII партканферэнцыі робіцца рашэнне пра масавы набор у партыю да 100 тысяч працоўных «ад станка» і забарону на прыём у партыю «асоб непралетарскага паходжання».

У самы разгар гэтых падрыхтовак 21 студзеня 1924 года памірае Ленін.

Барацьба за ўладу ўсярэдзіне УКП(б) пасля смерці Леніна

1924 год. Зрушэнне Троцкага з пасады намесніка РВС

Вестка пра смерць Леніна 21 студзеня 1924 года заспела Троцкага на наступны дзень, у дарозе на аздараўленчае падарожжа ў Сухум, на пахаванні ён не з'явіўся. На думку Троцкага, яго абманулі наконт даты пахаванняў.

На саміх пахаваннях Сталін выступаў толькі чацвёртым, прамовячы гучную «клятву», што пазначыла прэтэнзію на ролю аднаго з магчымых пераемнікаў Леніна.

Адным з пытанняў, з якім кіравальная «тройка» Зіноўеў-Каменеў-Сталін сутыкнулася адразу ж пасля смерці Леніна, было пытанне, хто зойме яго месца на пасту Старшыні Саўнаркама, які робіцца ўсё больш дэкаратыўным. Ніводзін з членаў «трыўмвірату» не вырашаецца высунуць у гэтай якасці сябе, бо гэта адразу выклікала б прэтэнзіі двух астатніх «трыўмвіраў». У выніку кантраляваная «тройкай» большасць Палітбюро ЦК прасоўвае прызначэнне на гэту пасаду другараднага і бяспечнага Рыкава А. І.

Троцкаму застаецца толькі нямогла назіраць за падзеямі. У лютым 1924 арганізаваная «тройкай» камісія прызнае «развал» у арміі, і пад падставай узмацнення яе кіраўніцтвы масамі ўводзіць у склад ваенных вярхоў многіх праціўнікаў Троцкага, аж да Варашылава. На працягу 1924 года Троцкі паступова губляе кантроль над арміяй. Камандуючы Заходнім фронтам Тухачэўскі перакладзены на пасаду памагатага начальніка штаба РСЧА ў Маскву. З Маскоўскай ваеннай акругі выдалены Муралаў, намеснікам Старышні РВС прызначаны Фрунзэ, яшчэ ў студзені ссунуты начальнік палітуправы Антонаў-Аўсеенка. Замянілы яго Бубноў увесну 1924 года выяўляе, што ў праграме палітпадрыхтоўкі ваяроў Чырвонай арміі ўсё яшчэ зацята захоўваецца тэма «Таварыш Троцкі — правадыр Чырвонай арміі». Сталін патрабуе заняцці па гэтай тэме прыбраць, выявіць і пакараць аўтара фармулёўкі, таксама замяніўшы яе на «Рэўваенсавет — правадыр Чырвонай арміі».

У маі 1924 года Троцкі падвяргаецца сапраўднаму цкаванню на XIII з'ездзе РКП(б), першым пасля смерці Леніна. Рыкаў выступае з асуджэннем «нападкаў» Троцкага на апарат, прыраўнаўшы іх да нападкаў і на саму партыю, таксама адпрэчвае заклік Троцкага «раўнавацца на моладзь», як на «верны барометр партыі». Зіноўеў канчаткова пазначае сваю прэтэнзію на лідарства ў кіруючым трыўмвіраце, выступіўшы на З'ездзе з Палітычным дакладам, што да сваёй хваробы рабіў толькі Ленін. Другі «трыўмвір», Каменеў, робіцца старшыням на гэтым з'ездзе. З'езд рэзка засудзіў «трацкізм», запатрабаваўшы ад Троцкага адмовы ад фракцыйнай дзейнасці і прызнання памылак. Троцкі ў сваім зваротным слове прызнаў правасць большасці ЦК і большасці партыі, аднак памылкі прызнаваць наадрэз адмовіўся.

Зіноўеў, выступіўшы на двух запар з'ездах РКП(б) з Палітычным дакладам, фактычна прэтэндуе на ролю асноўнага пераемніка Леніна. Хоць гэта ўсё менш адпавядае рэальнай расстаноўцы сіл усярэдзіне кіруючай «тройкі» Зіноўеў-Каменеў-Сталін, Сталін аддае перавагу пакуль што заставацца на другіх ролях. Амбіцыі Зіноўева прыводзяць толькі да таго, што асноўнай мішэнню для прыхільнікаў усё яшчэ небяспечнага Троцкага робіцца сам Зіноўеў, а не Сталін. Сталін жа аддае перавагу лавіраваць на выпадак, калі Троцкі нейкім дзівам прымудрыцца перамагчы. На гэтым этапе Сталін пазіцыянуе сябе, як «умеранага», і нават стрымлівае асабліва «крыважэрныя» вымогі Зіноўева (так, у студзені 1924 года Зіноўеў патрабаваў арыштаваць Троцкага, які, як меркавана, падрыхтоўвае «банапартысцкі» ваенны пераварот). Бажанаў сведчыць:

Члены тройки входят через три-четыре минуты один за другим — они, видимо, перед входом о чём-то совещались. Первым входит Зиновьев, он не смотрит в сторону Троцкого, и Троцкий тоже делает вид, что его не видит, и рассматривает бумаги. Третьим входит Сталин. Он направляется прямо к Троцкому и размашистым широким жестом дружелюбно пожимает ему руку. Я ясно ощущаю фальшь и ложь этого жеста; Сталин — ярый враг Троцкого и его терпеть не может. Я вспоминаю Ленина: «Не верьте Сталину: пойдёт на гнилой компромисс и обманет».

Тым часам Сталін, пачынаючы з 1922 года, метадычна расстаўляе на ўсе ключавыя пасты ў партыі сваіх прыхільнікаў. Асаблівую ўвагу ён надае сакратарам губернскіх і павятовых парткамаў, бо яны фармуюць дэлегацыі на партыйныя з'езды, а з'езды маюць права пераабіраць кіраўніцтва партыі.

Не перашкодзіла «тройцы» і «разарваная» у маі 1924 года «бомба», пакінутая Леніным перад сваёй смерцю — так званы «Тэстамент Леніна». У тэксце прапанавалася зрушыць Сталіна з паста генсака, як чалавека «грубага», які «засяродзіў у сваіх руках неабсяжную ўладу». Для Сталіна падобны «кампрамат» стаў цяжкім ударам. Разам з тым двухсэнсоўнасць «Тэстаменту» была і ў тым, што «кампрамат» абрынуўся на галовы ўсіх пагалоўна асноўных прэтэндэнтаў у барацьбе за ўладу. Каменеву і Зіноўеву Ленін спамянуў іх пазіцыю ў кастрычніку 1917 года, Троцкага звінаваціў у «празмерным захапленні чыста адміністрацыйным бокам справы», выяўна маючы на ўвазе дыскусію пра прафсаюзы. Бухарына Ленін назваў «найкаштоўнейшым тэарэтыкам» і «улюбёнцам партыі», але разам з тым абрынуў «кампрамат» і на яго, заявіўшы, што «яго тэарэтычныя гледжанні вельмі з вялікім сумневам могуць быць аднесены да цалкам марксісцкіх, бо ў ім ёсць штосьці схаластычнае (ён ніколі не вучыўся і, думаю, ніколі не разумеў цалкам дыялектыкі)».

1 мая 1924 на надзвычайным пленуме ЦК зачытваецца «тэстамент». Зіноўеў і Каменеў, лічачы Сталіна бяспечным, прапануюць яго з паста Генеральнага сакратара не здымаць. Кантраляваная «тройкай» большасць пераабірае Сталіна генсакам, Троцкаму застаецца толькі маляваць «энергічнай мімікай сваю крайнюю пагарду да ўсёй гэтай камедыі». Апроч таго, пленум пастанаўляе ліст не разгалошваць.

У лютым-жніўні 1924 года Сталін арганізуе так званы «ленінскі заклік» — масавы набор у партыю 230 тыс. працоўных, нават перавысіўшы прынятую на XIII партканферэнцыі лічбу ў 100 тыс. чал. Колькасць РКП(б) вырасла ў паўтара разы, якасна і рэзка змяніўшы настрой розумаў. «Ленінскі заклік» выклікаў масавы псіхоз у маштабе ўсёй краіны; усяго толькі за некалькі месяцаў было пададзена да 300 тыс. заяў на ўступ у партыю.

Вымогу правесці так званае «арабочванне» партыі пачало шырока гучаць, пачынаючы са з'яўлення «рабочай апазіцыі» пад канец 1920 — пачатку 1921 года, аднак на практыцы яно пачало масава ўвасабляцца з 1924. У перыяд, калі камуністычную партыю пачалі скалынаць асабліва бязлітасныя ідэалагічныя дыскусіі, у партыю былі ўлучаны велізарныя масы неадукаваных людзей, якія часцяком разумелі сэнс гэтых дыскусій толькі павярхоўна, затое выдатна разумелі свае прывілеі перад беспартыйнымі, і глядзелі на партыю, «як на пірог з начыннем». Гэтыя людзі добра бачылі, што велізарная беспартыйная большасць насельніцтва Расіі цалкам бяспраўная перад дыктатурай камуністычнай партыі і задушана тэрорам ДПУ, так што гучныя заклікі апазіцыянераў да «дэмакратызму» ва ўнутрыпартыйным жыцці яны ўспрымалі як фарс.

Правядзенне «ленінскага закліку», такім чынам, разгарнула праводжаную раней палітыку на 180°, ператварыўшы партыю з «элітарнай» у масавую. Разам з тым масавыя наборы адкрылі шлюзы для кар'ерыстаў, пагардліва ахарактарызаваных Троцкім як «дробнабуржуазныя элементы». «Навабранцы» 1924 года, абіраючы паміж асноўнымі прэтэндэнтамі, якія ўчапіліся адзін аднаму ў глоткі ў барацьбе за ўладу, усё часцей абіралі бок Сталіна, бо ад яго, як ад кіраўніка партыйнага апарата, у канчатковым рахунку залежала размеркаванне прызначэнняў, пайкоў, кватэр і размаітых прывілеяў. Паводзіны Сталіна ў 1920-я гады ашаламляльна адрозніваюцца ад той выявы «крыважэрнага дыктатара», з якім ён увайшоў у гісторыю. Сталін прымае і ўважліва выслухвае ўсіх ахвотнікаў, прыязна пыхкаючы сваёй трубкай, што складае рэзкі кантраст з ганарыстым напышлівым Троцкім.

У гэтым асяроддзі Троцкі рабіўся ўсё менш і менш запатрабаваны. Як адзначае Ісак Дойчэр, калі падчас Грамадзянскай вайны бурная энергетыка і тэатральныя эфектныя жэсты Троцкага былі цалкам дарэчныя, з наступам міру яны ўжо пачалі аддаваць істэрыкай. Калі ў 1917 годзе Троцкі збіраў у петраградскім цырку «Мадэрн» цэлыя натоўпы працоўных і салдат, якія слухалі яго яркія гаворкі як шчыроту, то ўжо ў 1923 годзе ён змог запаліць сваімі прамовамі толькі маладых фанатыкаў. Час фанатыкаў і ідэолагаў прайшоў, наступіў час арганізатараў, якія глядзелі на марксісцкую фразеалогію толькі як на зручную прыладу. Паводле выразу Васленскага, сэнс барацьбы за ўладу ў 1920-е — 1930-я гады быў у тым, што «камуністы па перакананні змяніліся камуністамі па назве». Ілюструючы запанавалыя настрой розумаў, сакратар Палітбюро Бажанаў прыводзіць наступны прыклад:

…В первое же время моего секретарствования на Политбюро моё ухо уловило иронический смысл термина «образованный марксист». Оказалось, что когда говорилось «образованный марксист», надо было понимать: «болван и пустомеля».

Бывало и яснее. Народный комиссар финансов Сокольников, проводящий дежурную реформу, представляет на утверждение Политбюро назначение членом коллегии Наркомфина и начальником валютного управления профессора Юровского. Юровский — не коммунист, Политбюро его не знает. Кто-то из членов Политбюро спрашивает: «Надеюсь, он не марксист?» — «Что вы, что вы, — торопится ответить Сокольников, — валютное управление, там надо не языком болтать, а уметь дело делать». Политбюро утверждает Юровского без возражений.

На працягу 1924 года Троцкі паступова губляе кантроль над арміяй, куды «тройка» уводзіць шэраг яго праціўнікаў. Троцкаму застаецца толькі апеляваць да свайго аўтарытэта дзеяча рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны, выкарыстоўваючы свае прамоўніцкія і публіцыстычныя здольнасці. Але аж да восені 1924 года Троцкі чакае зручнага моманту.

Пасіўнасць Троцкага прыводзіць да таго, што ўжо з чэрвеня 1924 года кіруючая «тройка» без агульнага ворага пачынае развальвацца. 17 чэрвеня Сталін, выступаючы на курсах сакратароў павятовых парткамаў пры ЦК РКП(б), абрынаецца на Зіноўева і Каменева, «прычапіўшыся» да абмоўкі «Расія нэпманаўская» замест «Расія нэпаўская» у цытаце Леніна «з Расіі нэпаўскай будзе Расія сацыялістычная». У становішчы панавальных тады бязлітасных ідэалагічных баталій падобная абмоўка азначала б прызнанне таго, што Расіяй кіруюць не камуністы, а нэпманы; сам факт падобнай абмоўкі быў ахарактарызаваны Сталіным, як «перакручванне ленінізму». Захапіўшыся, Сталін абрынуўся на абвешчаную Зіноўевым на XII з'ездзе дактрыну «дыктатуры партыі», назваўшы яе «глупствам», бо марксісцкая тэорыя вызначала «дыктатуру пралетарыяту», а не «дыктатуру партыі». Зіноўеў у адказ арганізуе нараду ЦК, што зганіла тэзу Сталіна пра «дыктатуру партыі», як «хібную».

Адначасна Зіноўеў і Каменеў узмацняюць ціск на Троцкага, патрабуючы яго выключэння з партыі, але не збіраюць большасці ЦК. Тым часам Сталін, лавіруючы паміж дзвюма групоўкамі, пратэстуе супраць выключэння Троцкага з партыі.

Убачыўшы, што «тройка» фактычна раскалолася, Троцкі вырашае ісці ў наступленне. У кастрычніку 1924 года ён публікуе артыкул «Урокі Кастрычніка», змешчаны ў трэці том збору складанняў Троцкага ў якасці прадмовы. У гэтым артыкуле Троцкі напамінаў пра сваю ролю арганізатара Кастрычніцкай рэвалюцыі, і ў парадку «кампрамату» напамінае чытачам, што Зіноўеў і Каменеў зусім былі супраць выступлення, а Сталін у ім ніякай ролі не згуляў. Артыкул справакаваў так званую «літаратурную дыскусію», у якой «тройка» абрынулася на Троцкага з сустрэчным «кампраматам», спамянуўшы яму небальшавіцкае мінулае і ўзаемную лаянку з Леніным да рэвалюцыі.

Сталін пагардліва характарызуе спробы Троцкага нагадаць пра свае заслугі як «арабскія казкі», і заяўляе, што «гутаркі пра асаблівую ролю Троцкага ёсць легенда, што шырыцца паслужлівымі „партыйнымі кумачкамі“».

1925 год. Раскол «тройкі». Сталін супраць Зіноўева і Каменева

Каменеў Л. Б., прамова на XIV з'ездзе УКП(б), снежань 1925 года

{{{Утрыманне}}}

Пачатая Троцкім «вайна кампраматаў» абрынулася на яго ж, пашкодзіўшы яго аўтарытэту значна мацней, чым «трыўмвірам», якія ізноў аб'ядналіся на нейкі час. На пленуме ЦК у студзені 1925 года Зіноўеў і Каменеў патрабуюць выключыць Троцкага з партыі. Сталін, працягваючы лавіраваць, прапануе Троцкага не толькі не выключаць, але нават пакінуць яго ў ЦК і Палітбюро, адабраўшы ў яго нарэшце толькі ключавыя пасты наркамваенмора і намесніка РВС. Новым наркамваенморам робіцца Фрунзэ, а яго намеснікам — Варашылаў.

Па сцвярджэнні самога Троцкага, ён нават з палёгкай успрыняў сваё «скіданне», бо гэта ў нейкай меры адводзіла вінавачанні ў падрыхтоўцы «банапартысцкага» ваеннага перавароту. Троцкі просіць ЦК скіраваць яго на гаспадарчую дзейнасць, бо са сканчэннем Грамадзянскай вайны яна набывае ўсё большае значэнне. Пленум ЦК прызначае Троцкага на шэраг другарадных пастоў: старшыня Галоўнага камітэта па канцэсіях (Главконцесском), старшыня асобай нарады пры ВСНГ па якасці прадукцыі, старшыня Электратэхнічнага камітэта.

Пасля такога ўдару па Троцкім «тройка» Зіноўеў-Каменеў-Сталін канчаткова распадаецца, прыхільнікі Зіноўева і Каменева фармуюць так званую «новую апазіцыю». Асноўнай падставай для расколу робіцца распрацаваная Сталіным дактрына «пабудовы сацыялізму ў асобна ўзятай краіне».

Як паказвае даследчык Вольскі-Валянцінаў, немагчымасць «пабудовы сацыялізму ў асобна ўзятай краіне» была выяўнай для Леніна аж да, прынамсі, 1922 года. Патрэба «сусветнай рэвалюцыі» была ясная як Троцкаму ці Зіноўеву з Каменевым, гэтак і Сталіну, які яшчэ ў красавіку 1924 года сцвярджаў, што

Свергнуть власть буржуазии и поставить власть пролетариата в одной стране ещё не значит обеспечить полную победу социализма. Главная задача социализма — организация социалистического производства — остаётся ещё впереди. Можно ли разрешить эту задачу, можно ли добиться окончательной победы социализма в одной стране, без совместных усилий пролетариата нескольких передовых стран? Нет, невозможно. Для свержения буржуазии достаточно усилий одной страны — об этом говорит нам история нашей революции. Для окончательной победы социализма, для организации социалистического производства, усилий одной страны, особенно такой крестьянской, как Россия, уже недостаточно, для этого необходимы усилия пролетариев нескольких передовых стран. Поэтому развитие и поддержка революции в других странах является существенной задачей победившей революции. Поэтому революция победившей страны должна рассматривать себя не как самодовлеющую величину, а как подспорье, как средство для ускорения победы пролетариата в других странах.

Аднак «літаратурная дыскусія» увосень 1924 года заахвоціла Сталіна ўмацаваць свае пазіцыі ў барацьбе за ўладу, пачаўшы пазіцыянаваць сябе, як тэарэтыка камуністычнай ідэалогіі, у процівагу Троцкаму і Зіноўеву. Пасля «стараннага аналізу прац Леніна» Сталін ужо 17 снежня 1924 года выступае супраць прасоўванай Троцкім ідэі шырання рэвалюцыі на Захад («перманентная рэвалюцыя»). Канчаткова новая дактрына афармляецца на XIV партканферэнцыі 27-29 красавіка 1925 года.

Сталінскае ідэалагічнае новаўвядзенне супярэчыла Энгельсу, які сцвярджаў, што «Камуністычная рэвалюцыя будзе не толькі нацыянальнай, але адбудзецца адначасна ўва ўсіх цывілізаваных краінах …Яна ёсць сусветная рэвалюцыя і будзе таму мець сусветную арэну», аднак было вельмі дарэчы краіне, што стамілася ад вайны — спачатку Першай суветнай, а потым Грамадзянскай. Аднак яно раскрытыкавана Зіноўевым. Зіноўеў сам распрацаваў дактрыны «трацкізму», як «дробнабуржуазнай і варожай ленінізму плыні», і «сацыял-фашызму» (цэтлік, навешаны на еўрапейскую сацыял-дэмакратыю), і прэтэнзія Сталіна на ролю буйнага тэарэтыка Зіноўева вельмі раздражняла.

Рэзалюцыя XIV партканферэнцыі яшчэ прыняла кампрамісны паміж Сталіным і Зіноўевым характар, аднак на працягу 1925 года наспявае бурны антаганізм. 4 верасня фармуецца «платформа чатырох» Зіноўеў-Каменеў-Крупская-Сакольнікаў. На XIV з'ездзе РКП(б) у снежні 1925 года Зіноўеў заявіў, што сталінская дактрына «аддае прыпахам нацыянальнай абмежаванасці».

Як мяркуе сакратар Сталіна Бажанаў, да 1925 года Сталін ужо ў агульных рысах завяршыў працэс расстаноўкі сваіх прыхільнікаў на ключавыя пасады сакратароў губернскіх парткамаў:

Чтобы быть у власти, надо было иметь своё большинство в Центральном Комитете. Но Центральный Комитет избирается съездом партии. Чтобы избрать свой Центральный Комитет, надо было иметь своё большинство на съезде. А для этого надо было иметь за собой большинство делегаций на съезд от губернских, областных и краевых партийных организаций. Между тем эти делегации не столько выбираются, сколько подбираются руководителями местного партийного аппарата — секретарём губкома и его ближайшими сотрудниками. Подобрать и рассадить своих людей в секретари и основные работники губкомов, и таким образом будет ваше большинство на съезде. Вот этим подбором и занимаются систематически уже в течение нескольких лет Сталин и Молотов. Не всюду это проходит гладко и просто. Например, сложен и труден путь ЦК Украины, у которого несколько губкомов. Приходится комбинировать, смещать, перемещать, то сажать на ЦК Украины первым секретарём Кагановича, чтоб навёл в аппарате порядок, то перемещать, выдвигать и удалять строптивых украинских работников. Но в 1925 году основное в этом рассаживании людей проделано.

Асноўныя праціўнікі Сталіна таксама расстаўлялі сваіх прыхільнікаў на ключавыя пасты. Троцкі абмяжоўваўся прасоўваннем сваіх прыхільнікаў, да 1925 года ўжо па большай частцы ссунутых, у межах арміі (Склянскі, Гамарнік, Міхаіл Мікалаевіч Тухачэўскі, Антонаў-Аўсеенка і інш.), Зіноўеў насадзіў свой «клан» у Петраградзе і ў Камінтэрне, Бухарын фактычна кантраляваў газету «Праўда» і Інстытут чырвонай прафесуры, а Каменеў падобнай дзейнасцю зусім не займаўся, і, паводле выразу Б. Г. Бажанава, «сядзеў на Маскве па інэрцыі». Сталін жа, узначаліўшы партыйны апарат, атрымаў магчымасць прасоўваць сваіх прызначэнцаў з асаблівым размахам.

31 кастрычніка 1925 года на аперацыйным стале памірае Фрунзэ, што замяніў Троцкага на пастах наркамваенмора і наместнік рэўваенсавета. Гэта смерць дагэтуль здаецца шэрагу даследчыкаў падазронай. Прыхільнікі Троцкага вінавацяць у гэтай смерці Сталіна. Барыс Пільняк у 1926 годзе абгульвае гэту версію ў сваёй кнізе «Аповесць непагашанага месяца». З іншага боку, Барыс Бажанаў, што быў падчас гэтых падзей сакратаром Сталіна, знаходзіць дзейнасць Фрунзэ ў 1924—1925 гадах вельмі падазронай. Так, Фрунзэ дамогся рэарганізацыі арміі, скасавання палітычнага кантролю камісараў, які раздражняў камандзіраў часцей і аб'яднанняў, і расставіў на шэраг ключавых пасад у арміі далёкіх ад камунізму вайскоўцаў. Сам Фрунзэ пры гэтым не ўспрымаўся сучаснікамі, як сталінец, хоць і быў высунуты Сталіным асабіста. Усе гэтыя акалічнасці выклікалі ў Бажанава моцныя падазрэнні, што Фрунзэ меркавана вёў сваю ўласную гульню, і рыхтаваў ваенны пераварот, як антытрацкісцкі, гэтак і антысталінскі. Па сцвярджэнні Бажанава, дакладна такія ж падазрэнні паўсталі і ў аднаго з набліжаных Сталіна, Л. З. Мехліса, і, мабыць, і ў самога Сталіна таксама.

На працягу ўсяго 1925 года Сталін «падкопваецца» пад Зіноўева. З дапамогай Молатава яму атрымоўваецца схіліць на свой бок кіраўніка Маскоўскай партыйнай арганізацыі, зіноўеўскага прызначэнца М. А. Угланава, а адзін з найбліжэйшых прыхільнікаў Сталіна Л. М. Кагановіч уладкоўвае чышчанне ад зіноўеўцаў на Украіне.

Да снежня сітуацыя асабліва абвастраецца: ленінградская і маскоўская партыйныя арганізацыі мяняюцца вінавачаннямі ў адрас адзін аднаго, Зіноўеў вінаваціць маскоўскую арганізацыю ў «ліквідатарскай няверы ў перамогу сацыялізму», а Сталіна ў «паўтрацкізме». Узначаленая Зіноўевым ленінградская партыйная арганізацыя спрабуе друкаваць апазіцыйную літаратуру, што сталінская большасць характарызуе, як арганізацыя фракцыйнай дзейнасці.

На XIV З'ездзе УКП(б) выявілася, што на баку Зіноўева з «маналітным адзінствам» выступіла адна толькі ленінградская дэлегацыя, але Сталін выставіў супраць яе ўсе астатнія дэлегацыі, што таксама дзейнічалі ў такім жа «маналітным адзінстве». Надзеі Зіноўева-Каменева на падтрымку маскоўскай і ўкраінскай дэлегацый не апраўдаліся. Разгром «новай апазіцыі» быў поўным: Зіноўеў губляе свае ключавыя пасты часткі Ленсавета і Камінтэрна, а Каменеў — пост кіраўніка Масквы.

Троцкі тым часам цалкам ігнаруе палітыку, з галавой пойдучы ў працу на пададзеных яму «тэхнакратычных» пасадах.

..я усердно посещал многочисленные лаборатории, с огромным интересом присутствовал на опытах, выслушивал объяснения лучших учёных, штудировал в свободные часы учебники химии и гидродинамики и чувствовал себя наполовину администратором, наполовину студентом… В качестве начальника электротехнического управления я посещал строящиеся электростанции и совершил, в частности, поездку на Днепр, где производились широкие подготовительные работы для будущей гидростанции. Два лодочника спустили меня меж порогов по водоворотам на рыбачьей ладье, по старому пути запорожских казаков. Это был, разумеется, чисто спортивный интерес. Но я глубоко заинтересовался днепровским предприятием, и с хозяйственной точки зрения, и с технической. Чтоб застраховать гидростанцию от просчётов, я организовал американскую экспертизу, дополненную впоследствии немецкой. Свою новую работу я пытался связывать не только с текущими задачами хозяйства, но и с основными проблемами социализма. В борьбе против тупоумного национального подхода к хозяйственным вопросам («независимость» путём самодовлеющей изолированности) я выдвинул проблему разработки системы сравнительных коэффициентов нашего хозяйства и мирового. Эта проблема вытекала из необходимости правильной ориентировки на мировом рынке, что должно было, в свою очередь, служить задачам импорта, экспорта и концессионной политики. По самому существу своему проблема сравнительных коэффициентов, вытекавшая из признания господства мировых производительных сил над национальными, означала поход против реакционной теории социализма в отдельной стране.

Ахова Таўрычаскага палаца падчас Другога абласнога з'езда Саветаў (Петраград, 1918). У сярэднім шэрагу (злева направа): Л. Д. Троцкі (11) і Г. Е. Зіноўеў (12).

Зрэшты, ніякіх значных вынікаў дзейнасць Троцкага на гэтых пасадах не прынесла, бо і самі гэтыя пасты былі другараднымі і малазначнымі. Паводле ацэнкі Барыса Бажанава, «Прызначэнні гэтыя былі і правакацыйныя, і камічныя… Троцкі мала падыходзіў для гэтых ашуканскіх аперацый — таму, напэўна, яго туды і прызначылі. Яшчэ менш ён падыходзіў для назірання за якасцю прадукцыі савецкіх заводаў. Бліскучы прамоўца і палеміст, трыбун цяжкіх пераломных момантаў, ён быў смешны ў якасці назіральніка за якасцю савецкіх портак і цвікоў. Зрэшты, ён зрабіў спробу сумленна выканаць і гэта заданне ўскладзенае на яго партыяй; стварыў камісію спецыялістаў, аб'ехаў з ёй шэраг заводаў і прадставіў вынікі вывучэння Вышэйшаму Савету Народнай Гаспадаркі; заключэнні яго ніякіх наступстваў, зразумела, не мелі».

Пачынаючы са свайго разгрому ў студзені, на працягу ўсяго 1925 года Троцкі не займаецца ніякай колькі-небудзь заўважнай палітычнай дзейнасцю, і нават не выступае на XIV З'ездзе УКП(б), зларадна назіраючы з боку за разгромам Зіноўева і Каменева. Тым не менш, менавіта ў 1925 годзе Троцкі ўмацоўвае свае пазіцыі ідэолага, апублікаваўшы ў «Праўдзе» серыю праграмных артыкулаў «Да сацыялізму ці капіталізму?», што развівалі ідэі сваіх прыхільнікаў Праабражэнскага, Пятакова і Смірнова. Артыкулы Троцкага абапіраліся ў першую чаргу на апублікаваную таксама ў 1925 годзе працу Праабражэнскага «Закон сацыялістычнага выточнага назапашання».

Ва ўсіх гэтых працах Троцкі і яго прыхільнікі высунулі ідэалагічную дактрыну так званай «звышіндустрыялізацыі». Адна з самых фундаментальных супярэчнасцей паміж артадаксальным марксізмам XIX стагоддзя і яго рэальным увасабленнем была выяўна ўжо з 1917 года — рэвалюцыя перамагла ў сялянскай Расіі, тады як Маркс і Энгельс пры сваім жыцці выяўна меркавалі, што гэта адбудзецца ў індустрыяльнай Заходняй Еўропе. Троцкі прапануе ліквідаваць гэту супярэчнасць, прыступіўшы да фарсаванай індустрыялізацыі за кошт вёскі. Б. Г. Бажанаў скаментаваў гэта так: «чыста бальшавіцкі падыход: каб нешта зрабіць, трэба некага зрабаваць».

Троцкі і Ягораў у Харкаве.

Асноўную ўвагу Троцкі прапануе надаваць развіццю ў першую чаргу ваеннай прамысловасці, і цяжкай прамысловасці, вытворчасці сродкаў вытворчасці. Падобныя пагляды пачынаюць перагукацца з платформай Зіноўева і Каменева. Да 1925 года матэрыяльны ровень жыцця працоўных у вялікіх прамысловых гарадах усё яшчэ быў ніжэй узроўня 1913 года. У звязку з гэтым у вялікіх гарадах, у першую чаргу ў Ленінградзе і ў Маскве ўсё мацней нарастала незадаволенасць рэжымам «нэпа»; падобная незадаволенасць персаніфікавалася ў выявах «нэпмана» і «кулака». Зіноўеў і Каменеў, як кіраўнікі Ленінградскай і Маскоўскай партыйных арганізацый, сталі правадырамі падобнай незадаволенасці.

Дактрына «звышіндустрыялізацыі», да якой паралельна прыходзяць група Троцкага і група Зіноўева-Каменева, дае ім у рукі зручную падставу абрынуцца на Сталіна. Не жадаючы даваць сваім канкурэнтам козыр у рукі, Сталін у якасці «процівагі» звяртаецца да будучага блока «правых» — Бухарын, Рыкаў, Томскі. Бухарын высоўвае канкуруючую ідэалагічную дактрыну «урастання селяніна ў сацыялізм», і паддае жорсткай крытыцы дактрыну «звышіндустрыялізацыі», звінаваціўшы прыхільнікаў Троцкага ў насаджэнні «унутранага каланіялізму» і рабаванні вёскі.

1926—1927 гады. «Аб'яднаная апазіцыя» супраць блока Сталін-Бухарын

Да пачатку 1926 года адбываецца збліжэнне палітычных платформаў групы Троцкага і групы Зіноўева-Каменева на глебе адзінства паглядаў па пытанні магчымасці «пабудовы сацыялізму ў адной краіне» і «звышіндустрыялізацыі». У красавіка-ліпені 1926 «старая» («трацкісцкая») і «новая» (зіноўеўска-каменеўская) апазіцыі яднаюцца («трацкісцка-зіноўеўскі блок»), што выяўна пазначылася на праходзілых у красавіку і ў ліпені пленумах ЦК. Да блока прылягаюць таксама з боку Троцкага Ёфэ, Антонаў-Аўсеенка, Праабражэнскі, Красцінскі, Радэк, Белабародаў А. Г., Смілга і інш., з боку Зіноўева — Сакольнікаў, Лашэвіч. Да апазіцыянераў далучаюцца таксама ўдава Леніна Крупская і аскепкі разгромленай «рабочай апазіцыі», перадусім Шляпнікаў

Да 1926 году асноўныя апазіцыянеры ўжо цалкам страцілі рэальную ўладу. Троцкі пазбавіўся пастоў наркамваенмора і намесніка РВС, Зіноўеў — старшыні выканкама Ленсавета і старшыні выканкама Камінтэрна, Каменеў — кіраўніка Маскоўскай партыйнай арганізацыі, замнамессаўнаркама і старшыні Савета Працы і Абароны. Хоць яны ўсё яшчэ захоўваюць членства ў ЦК, і нават членства ў Палітбюро, на ўсіх пленумах ЦК, пасяджэннях Палітбюро і на ўсіх партыйных з'ездах яны ўжо аказваюцца ў меншасці. Без любой улады апазіцыянерам застаецца толькі перанесці сваю барацьбу са Сталіным у вобласць чыстай ідэалогіі ў надзеі схіліць на свой бок партыйную большасць. Апазіцыя бязлітасна вінаваціць Генеральнага сакратара ў «бюракратычным перараджэнні партыі», «руху да тэрмідора», нежаданні праводзіць «звышіндустрыялізацыю» і сабатажы будаўніцтва «міжнароднай сістэмы сацыялізму».

На думку Барыса Бажанава, да 1926 года Сталін ужо ў цэлым завяршыў працэс расстаноўкі сваіх прыхільнікаў на ўсе ключавыя пасты ў партыі, і «працягваў гэту шуміху з апазіцыяй толькі для таго, каб выявіць сваіх утоеных ворагаў».

Як адзначае даследчык Рагавін, аб'яднанне групы Троцкага і групы Зіноўева-Каменева, якія яшчэ зусім нядаўна варагавалі, на справе прывяло толькі да іх узаемнай дыскрэдытацыі. Яшчэ ў 1924 годзе Зіноўеў бязлітасна атакаваў Троцкага, распрацаваўшы дактрыну «трацкізму», як «варожай ленінізму дробнабуржуазнай плыні». У 1926 годзе ён аддаў перавагу блакавацца з тым жа самым Троцкім. Як адзначаў пазней Кіраў, «нідзе трацкізм не быў так пабіты… як у Ленінградзе [узначаленым Зіноўевым],.. потым раптам нечакана адбылося знакамітае братанне паміж Зіноўевым і Троцкім. Гэты крок здаўся ленінградскай арганізацыі нечым зусім чароўным».

Сталін тым часам выкарыстоўвае «кампрамат» уласных праціўнікаў, вінавацячы ў «трацкізме» зараз і аўтара самога «трацкізму» Зіноўева, раз ужо ён склаў з Троцкім блок. Падчас «літаратурнай дыскусіі» 1924 года Троцкі «спамянуў» Зіноўеву і Каменеву іх пазіцыю ў кастрычніку 1917 года; зараз жа Сталін з задавальненнем «перахапляе» і гэтыя лозунгі. Удава Леніна Крупская на XIV З'ездзе УКП(б) беспаспяхова спрабуе заклікаць да «партыйнага дэмакратызму», нагадаўшы дэлегатам, што і сам Ленін на «стакгольмскім» з'ездзе быў у меншасці, але яе ўжо ніхто не слухаў. Сталін парыруе выступленне Крупскай заявай: «А чым, уласна, адрозніваецца тав. Крупская ад любога іншага адказнага таварыша? Ці не думаеце вы, што зацікаўленасці асобных таварышаў павінны быць пастаўлены вышэй зацікаўленасцей партыі і яе адзінства? Хіба таварышам з апазіцыі не вядома, што для нас, для бальшавікоў, фармальны дэмакратызм — пустышка, а рэальныя зацікаўленасці партыі — усё?».

Усё часцей і часцей у папрок Троцкаму пачынае ставіцца і яго нацыянальнасць, у прэзідыумы пачынаюць усё часцей падаваць запіскі з месцаў з заявамі накшталт «Троцкі адпрэчвае магчымасць пабудовы сацыялізму ў адной краіне, таму што з-за сваёй нацыянальнасці не верыць у сілу рускага народа», «Троцкі не мог быць камуністам, што сама яго нацыянальнасць паказвае, што яму патрэбна спекуляцыя». У 1927 годзе Троцкі абрынаецца на падобныя запіскі, завучы іх «чарнасотнікавымі»: «чорт ведае што, пытаюць, на якія-дэ „сродкі“ апазіцыя вядзе сваю „працу“». Сталін і тут пазіцыянуе сябе, як «умеранага», выступіўшы з двухсэнсоўнай заявай, што «мы змагаемся супраць Троцкага, Зіноўева і Каменева не таму, што яны яўрэі, а таму, што яны апазіцыянеры».

Імкнучыся знайсці процівагу ідэалагічным навінам апазіцыянераў, Сталін яднаецца з групай Бухарын — Рыкаў — Томскі, пагляды якіх пазней былі асуджаны, як «правы ўхіл». Бухарын бязлітасна атакуе «левых» апазіцыянераў, вінавацячы іх дактрыну «звышіндустрыялізацыі» у будаванні «унутранага каланіялізму» і падрыве «смыкі» паміж горадам і вёскай. З пункту гледжання «правых», адным з грахоў «трацкізму» была празмерная апора толькі на працоўных і грэбаванне сялянствам. На гэтым этапе Сталін усё яшчэ пазіцыянуе сябе, як «умеранага» цэнтрыста, які стрымлівае радыкалізм як левага, гэтак і правага крыла партыі. З аднаго боку, Сталін супрацьстаіць левым з іх вымогай працягу знясільваючай «сусветнай рэвалюцыі» і не менш за знясільваючую індустрыялізацыю. З іншага боку, Сталін таксама «абсякае» Бухарына, засудзіўшы яго знакаміты лозунг сялянам «Узбагачайцеся!», як «не наш».

Троцкі ў 1927 годзе апісвае сталінскую ролю «міратворца» наступным чынам:

На всех ячейках докладчики, специально дрессированные, ставят вопрос об оппозиции так, что поднимается рабочий, чаще всего по наряду, и говорит: «чего же вы возитесь с ними, не пора ли их расстрелять?» Тогда докладчик со скромно-лицемерной миной возражает: «товарищи, не нужно спешить». … всё это для того, чтобы вызвать у обманутых слушателей, у сырых молодых партийцев, которыми вы искусственно заполняете партийные ряды, бешеную реакцию, и чтобы потом иметь возможность сказать: «смотрите, мы готовы бы терпеть, но массы требуют».

У студзені 1924 года Сталін стрымаў Зіноўева, які патрабаваў арыштаваць Троцкага за меркаваную падрыхтоўку «банапартысцкага» ваеннага перавароту, у ліпені і ў снежні Зіноўеў патрабуе выключыць Троцкага з партыі. У снежні 1925 Сталін бароніць ад атак Зіноўева ўжо Бухарына. У 1926—1927 гадах Бухарын, Рыкаў і Томскі цалкам пэўна «забягаюць наперад» Сталіна, патрабуючы рэпрэсій. Так, Бухарын у лістападзе 1926 года заяўляе:

Тов. Зиновьев говорил… как хорошо Ильич поступил с оппозицией, не выключая всех тогда, когда он имел только два голоса из всех на профессиональном собрании. Ильич дело понимал: ну-ка, исключи всех, когда имеешь два голоса (Смех). А вот тогда, когда имеешь всех, и против себя имеешь два голоса, а эти два голоса кричат о термидоре, — тогда можно и подумать. (Возгласы «Правильно». Аплодисменты, смех. Сталин с места: «Здорово, Бухарин, здорово. Не говорит, а режет.»)

Томскі ў лістападзе 1927 года выражаецца больш пэўна:

Оппозиция очень широко распространяет слухи о репрессиях, об ожидаемых тюрьмах, о Соловках и т. д. Мы на это скажем нервным людям: «Если вы и теперь не успокоитесь, когда мы вас вывели из партии, то теперь мы говорим: нишкните, мы просто вежливо попросим вас присесть, ибо вам стоять неудобно. Если вы попытаетесь выйти теперь на фабрики и заводы, то мы скажем „присядьте, пожалуйста“ (Бурные аплодисменты), ибо, товарищи, в обстановке диктатуры пролетариата может быть и две и четыре партии, но только при одном условии: одна партия будет у власти, а все остальные в тюрьме.» (Аплодисменты).

У такім жа духу выступае і Рыкаў, які на XV з'ездзе УКП(б) у снежні 1927 года заўважыў: «Няможна ручацца за тое, што насельніцтва турмаў не давядзецца хуткім часам некалькі павялічыць». У якасці падарунка дэлегатам з'езда са Сталінграда даслалі венік. Рыкаў асабіста ўручыў яе Сталіну са словамі: «я перадаю венік таварышу Сталіну, хай ён вымятае ёю нашых ворагаў».

Арганізаваная Сталіным большасць уся больш выцясняе апазіцыянераў з легальнага поля, лішаю іх магчымасці весці дыскусіі на пленумах, з'ездах, у пячаткі. У ліпені 1926 года зіноўевец Лашэвіч арганізоўвае ў падмаскоўным лесе нелегальны сход апазіцыі, завошта Зіноўеў выводзіцца з Палітбюро, як «кіроўны фракцыйнай дзейнасцю». Напал жарсцяў прыводзіць да таго, што падчас супольнага ліпеньскага пленума ЦК і ЦКК проста ў зале паседжанняў у Дзяржынскага адбываецца сардэчны прыступ, 20 ліпеня ён памірае.

Восенню 1926 года апазіцыя спрабуе арганізаваць агітацыю на «нізавых» партыйных вочках, што суправаджаецца добра арганізаванымі абструкцыямі, і выключэннямі прыхільнікаў апазіцыі з партыі «за фракцыйную дзейнасць». Троцкі люта атакуе Сталіна, заяўляючы: «Ідэйнае ўбоства заменена апаратнай усёмагутнасцю», і «наверсе стварылася каста, што адарвалася ад мас».

Аппарат дал бешеный отпор. Идейная борьба заменилась административной механикой: телефонными вызовами партийной бюрократии на собрания рабочих ячеек, бешеным скоплением автомобилей, рёвом гудков, хорошо организованным свистом и рёвом при появлении оппозиционеров на трибуне. Правящая фракция давила механической концентрацией своих сил, угрозой репрессий. Прежде чем партийная масса успела что-нибудь услышать, понять и сказать, она испугалась раскола и катастрофы.

Разам з тым апазіцыянеры Зіноўеў, Петэрсан, Муралаў і Троцкі ў сваім лісце Палітбюро ЦК УКП(б), Прэзідыум ЦКК і Выканкам Камінтэрна ад 6 верасня 1927 года прызнаюць: «У мінулым нашай партыі такія сродкі [зрыванне сходаў] ужываліся намі на сходах, скліканых буржуазнымі партыямі, а таксама — на сходах з меншавікамі пасля канчатковага расколу з імі. Усярэдзіне нашай партыі падобныя метады павінны быць самым рашучым чынам забаронены, бо яны замінаюць рашэнню партыйных пытанняў партыйным шляхам».

Паступовае «выдушванне» апазіцыянераў за рамкі «савецкай легальнасці» прыводзіць да таго, што пад падставай «парушэння партыйнай дысцыпліны» Троцкі і Каменеў у кастрычніку 1926 года выключаюцца з Палітбюро. Таксама ўвосень 1926 года ад апазіцыянераў адыходзіць Крупская, якая заявіла: «Апазіцыя зайшла занадта далёка». Тым не менш, Троцкі застаецца ў складзе ЦК, час ад часу люта атакуючы Сталіна на яго пленумах. 26 лістапада 1926 года Каменеў быў выдалены з СССР і адпраўлены ў Італію ў якасці паўпрада. Адзін з асноўных «зіноўеўцаў», Сакольнікаў, яшчэ 16 студзеня 1926 года пераведзены з пасады наркамфіна на пасаду намесніка старшыні Дзяржплана СССР.

Паступовая «агонія» апазіцыі на нейкі час адсоўваецца палітычным крызісам у Кітаі. Пад канец 1926 года блок Сталін-Бухарын настойваў на правядзенні Камуністычнай партыяй Кітая ўмеранай палітыкі і складанні альянсу з узначаленым Чан Кай Шы рухам Гаміньдан. Падобная тактыка рэзка адрознівалася ад тактыкі саміх камуністаў у 1917 годзе і скончылася правалам; у красавіку 1927 года Чан Кай Шы, асцерагаючыся саперніцтва з кітайскімі камуністамі, разагнаў іх сілай.

Палітычны крызіс у Кітаі быў шырока выкарыстаны апазіцыяй для крытыкі Сталіна, як «сабатаж будаўніцтва міжнароднай сістэмы сацыялізму». Троцкі ахарактарызаваў кітайскія падзеі, як «выяўнае банкруцтва сталінскай палітыкі».

У чэрвені 1927 года галоўны кантрольны арган партыі, ЦКК разглядае справы Зіноўева і Троцкага, аднак вырашае іх з партыі не выключаць. У ліпені Троцкі высоўвае двухсэнсоўную «тэзу Клемансо», якую Сталін 1 жніўня на аб'яднаным пленуме ЦК і ЦКК ахарактарызаваў, як абяцанне «захапіць паўстанцкім шляхам уладу ў выпадку вайны», арганізаваная Сталіным большасць асуджае Троцкага за «умоўнае абаронніцтва» і імкненне «арганізаваць другую партыю». У той жа час Сталін выступае супраць выключэння Троцкага з партыі, у выніку пленум абмяжоўваецца аб'явай Зіноўеву і Троцкаму строгай вымовы.

Восенню 1927 года Сталін канчаткова «выціскае» левую апазіцыю за рамкі «савецкай легальнасці». У верасні апазіцыянеры арганізуюць у Маскве і Ленінградзе нелегальныя працоўныя сходкі, якія наведалі да 20 тыс. чал. У шэрагу гарадоў выступленні апазіцыянераў на сходах партактываў перапыняюцца крыкамі і свістам; у Ленінградзе падчас выступлення апазіцыі ў зале паседжанняў было адключана святло, на сходзе партактыву Петраградскага раёна на выступалага апазіцыянера напалі, і разарвалі праект рэзалюцыі, які прапаноўваўся ім. Шэраг апазіцыянераў атрымвае прызначэнні за мяжу, у прыватнасці, ніколі не працавалы ў гандлі Сафараў «высылаецца» ў савецкае гандпрадства ў Турцыі, аднак выехаць адмовіўся. Разгортваюцца масавыя выключэнні з партыі радавых апазіцыянераў, якія да лістапада 1927 года дайшлі прынамсі да 600 чалавек, 26 жніўня з'яўляецца дырэктыва не прымаць у члены партыі кандыдатаў-апазіцыянераў.

Для друку агітацыйнай літаратуры арганізуецца нелегальная друкарня на ўзор дарэвалюцыйнай падпольнай дзейнасці.

27 верасня 1927 года на супольным пасяджэнні Прэзідыума ВККІ і Інтэрнацыянальнай кантрольнай камісіі Троцкі быў аднагалосна выключаны з кандыдатаў у члены Выканкама Камінтэрна.

7 лістапада 1927 года праходзяць апазіцыйныя дэманстрацыі ва ўгодкі Кастрычніцкай рэвалюцыі. Адна дэманстрацыя, пад кіраўніцтвам Смілгі і Праабражэнскага, была арганізавана ў Маскве (каля былой гасцініцы «Парыж» на вугле Ахвотнага шэрага і Цверскай вуліцы), другая, пад кіраўніцтвам Зіноўева, Радэка і Лашэвіча, — у Ленінградзе. Гэтыя дэманстрацыі былі атакаваны натоўпамі, якія закідвалі іх «крыгамі, бульбай і дровамі» і выкрыквалі лозунгі: «Бі апазіцыю!», «Далоў жыдоў-апазіцыянераў!» і г.д. Смілга, Праабражэнскі, Грунштэйн, Янукідзэ і інш. былі выцягнуты з гаўбца натоўпам і збіты, услед машыне з Троцкім, Каменевым і Муралавым было зроблена некалькі стрэлаў, пасля чаго невядомымі была распачата спроба выцягнуць іх з машыны.

11 лістапада ЦК УКП(б) патрабуе ад апазіцыянераў спыніць нелегальныя сходы на прыватных кватэрах (так званыя «смыкі»), якія ў некаторых выпадках збіралі па некалькі сотняў чалавек, і праходзілі, у прыватнасці, у Тэхнічным вучылішчы. Шэраг падобных сходаў суправаджаюцца сутыкненнямі з прыхільнікамі Сталіна, у прыватнасці, па цверджанні Троцкага, у Харкаве дападка да «рэвальверных выстралаў».

На супольным XIII з'езда РКП(бы) (май, 1924) Пленуме ЦК і ЦКК Троцкі патрабуе абвясціць «Тэстамент Леніна», і, у адпаведнасці з ім, зняць Сталіна з паста Генеральнага сакратара. Сталін абвяшчае тэкст «Тэстаменту». На XIII з'езда РКП(б) (май, 1924) Сталін просіць ад пленума ЦК прыняць яго адстаўку з паста Генсака, аднак ЦК адстаўку не прымае.

Арганізацыя апазіцыянерамі нелегальнай друкарні і нелегальнай кастрычніцкай маніфестацыі робіцца нагодай для выключэння Зіноўева і Троцкага з партыі 16 лістапада 1927 года. Падчас гэтых падзей сканчае жыццё самагубствам адзін з асноўных прыхільнікаў Троцкага, смяротна хворы Ёфэ.

Высылка ў Алма-Аце

Асноўны артыкул: Высылка Троцкага ў Алма-Аце

Высылка Л. Д. Троцкага ў Алма-Аце ў 1928—1929 гадах.

Выгнанне з СССР

Л. Д. Троцкі. Фатаграфія прыкладна 1929 года.

У 1929 годзе на савецкім судне «Ільіч» (былы «Мікалай II») з порта горада Поці быў высланы за межы СССР — у Турцыю на востраў Бююкада ці Прынкіпа — самы буйны з Прынцавых астравоў у Мармуровым моры каля Стамбула. У гэты перыяд апублікавала свая фундаментальная гістарычная праца «Гісторыя рускай рэвалюцыі». У 1932 годзе пазбаўлены савецкага грамадзянства. У 1933 пераехаў у Францыю, у 1935 у Нарвегію. Нарвегія, баючыся пагоршыць адносіны з СССР, усімі сіламі імкнулася пазбавіцца ад непажаданага імігранта, канфіскаваўшы ў Троцкага ўсе творы і змясціўшы яго пад хатні арышт, таксама Троцкаму высоўваліся пагрозы выдаць яго савецкаму ўраду. Не вытрымаўшы ўціскаў, Троцкі ў 1936 годзе эміграваў у Мексіку, дзе жыў у доме сям'і мастакоў Фрыды Кало і Дыега Рыверы.

У пачатку жніўня 1936 года Троцкі скончыў працу над кнігай «Здраджаная рэвалюцыя», у якой ён назваў тое, што адбывалася ў Савецкам Саюзе, «сталінскім тэрмідорам». Сталіна Троцкі вінаваціў у банапартызме.

Троцкі пісаў, што «свінцовы зад бюракратыі пераважыў галаву рэвалюцыі», пры гэтым ён канстатаваў, што «з дапамогай дробнай буржуазіі, бюракратыі атрымалася звязаць па руках і па нагах пралетарскі авангард і раздушыць бальшавіцкую апазіцыю»; у прыватнасці, ён злічыў праявай гэтага і палітыку на ўмацаванне сям'і ў СССР: «Рэвалюцыя зрабіла гераічную спробу разбурыць так званы „сямейны агмень“, то бок архаічную, прытхлую і косную ўстанову… Месца сям'і… павінна была, па задуме, заняць скончаная сістэма грамадскага сыходу і абслугоўвання…». Нягледзячы на гэта, ён працягваў лічыць СССР рабочай дзяржавай і заклікаў сваіх прыхільнікаў бараніць яго ад любых вонкавых ворагаў.

У 1938 абвясціў стварэнне Чацвёртага інтэрнацыянала, спадчыннікі якога існуюць і дагэтуль.

У 1938 годзе ў Парыжы ў лякарні пасля аперацыі памёр старэйшы сын Троцкага — Леў Сядоў.

У апошні перыяд свайго жыцця Троцкі працаваў над другім томам кнігі «Сталін», дзе, у прыватнасці, развіваў гіпотэзу пра атручванне Леніна Сталіным.

Забойства

Асноўны артыкул: Забойства Троцкага

У маі 1940 года было здзейснена няўдалы замах на жыццё Троцкага. Кіраваў замахам таемны агент НКУС Грыгулевіч. Групу налётчыкаў узначаліў мексіканскі мастак і перакананы сталініст Сікейрас. Уварваўшыся ў пакой, дзе знаходзіўся Троцкі, налётчыкі расстралялі ўсе патроны і паспешна схаваліся. Троцкі, які паспеў схавацца за ложкам з жонкай і ўнукам, не пацярпеў. Па ўспамінах Сікейраса, няшчасце было злучана з тым, што члены яго групы былі неспрактыкаваны і вельмі хваляваліся.

Рана раніцай 20 жніўня 1940 года агент НКУС Рамон Меркадэр, які пракраўся раней у атачэнне Троцкага як перакананы яго прыхільнік, прыйшоў да Троцкага, каб паказаць свой рукапіс. Троцкі сеў яе чытаць, і тым часам Меркадэр нанёс яму ўдар па галаве ледасекам, які пранёс пад плашчом. Удар быў нанесены ззаду і зверху па прысутным Троцкім. Рана дасягала 7 сантыметраў у глыбіню, але Троцкі пасля атрыманай раны пражыў яшчэ амаль суткі і 21 жніўня памёр. Пасля крэмацыі быў пахаваны ў двары дома ў Каяакане.

24 жніўня газета «Праўда» публікуе некралог «Ганебная смерць Троцкага» за аўтарствам Сталіна. Савецкая ўлада публічна адпрэчыла сваё дачыненне да забойства. Забойца быў прысуджаны мексіканскім судом да дваццацігадовага турэмнага зняволення; у 1960 годзе Рамону Меркадэру, які вызваліўся з месцаў зняволення і прыехаў у СССР, было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна.

Рэабілітацыя

Леў Троцкі не быў афіцыйна рэабілітаваны савецкай уладай. І нават у перыяд Перабудовы і галоснасці М. С. Гарбачоў ад асобы КПСС асуджаў гістарычную ролю Троцкага.

Узнагароды

Перыяд знаходжання Троцкага на пасту намесніка РВС і наркамваенмора супаў са станаўленнем новай дзяржаўнай, ваеннай і прапагандысцкай машыны, адным з заснавальнікаў якой быў і сам Троцкі. Неадымнай часткай пабудаванай бальшавікамі сістэмы прапаганды было ўслаўленне заслужаных дзеячаў рэвалюцыі, абранне іх у «ганаровыя прэзідыумы» самых розных з'ездаў і сходаў (пачынаючы ад з'ездаў партыі, і сканчаючы школьнымі сходамі), атрыманне рознага роду ганаровых званняў («ганаровага гарняка», «ганаровага металурга», «ганаровага чырвонаармейца» і г.д.), пераназванні гарадоў, вывешванне партрэтаў і публікацыя рамантызаваных біяграфій.

Адной з форм услаўлення заслужаных дзеячаў рэвалюцыі ў раннесавецкай прапагандзе быў «культ асобы», які з'явіўся яшчэ да кастрычніка 1917 года. Яшчэ атаман Каледзін у жніўні 1917 года называў сябе «правадыром арміі», а адной з выяўных праяў «культу асобы» быў ярка выяўлены культ папулярнага сярод салдат вялікага князя Мікалая Мікалаевіча, які пашырыўся прынамсі з 1915 года. У савецкай жа прапагандзе Ленін звычайна называўся «правадыром рэвалюцыі», а Троцкі — «правадыром Чырвонай арміі». Падчас Грамадзянскай вайны імем Троцкага былі названы два бронецягнікі, № 12 імя Троцкага і № 89 імя Троцкага.

Падобныя назвы былі даволі звычайнымі; у складзе Чырвонай арміі былі таксама, прыкладам, бронецягнік № 10 імя Розы Люксембург, № 44 імёны Валадарскага, ці № 41 «Славный вождь Красной Армии Егоров».

Прынамсі з 1919 года, традыцыйным стала абранне «Леніна і Троцкага» у так званыя «ганаровыя прэзідыумы». Так, 4.11.1923 Ленін, Троцкі і Рыкаў былі абраны ў ганаровы прэзідыум завода «Чырвоны каўчук». У жніўні 1924 года Рыкаў і Троцкі (згадваліся ў такім парадку) абраны ў ганаровы прэзідыум I Усесаюзнага шахматна-шашачнага з'езда. У сваіх мемуарах Троцкі згадвае і іншыя прыклады: яшчэ ў лістападзе 1919 года II Усерасійскі з'езд мусульманскіх камуністычных народаў Усходу абірае сваімі ганаровымі членамі Леніна, Троцкага, Зіноўева і Сталіна, у красавіку 1920 года той жа склад абіраецца ганаровым прэзідыумам I Усерасійскага з'езда чувашскіх камуністычных секцый.

У 1923 годзе ў знак заслуг Троцкага перад бальшавізмум падчас барацьбы з сіламі Керанскага-Краснова ў 1917 годзе і падчас абароны Петраграда ў 1919 годзе горад Гатчына была пераназвана ў горад Троцк, прытым 5 лістапада 1923 года гарсавет нават абраў сваімі «ганаровымі старшынямі» Леніна, Троцкага і Зіноўева.

Фактычна, да канца Грамадзянскай вайны фармуецца «культ Троцкага», як заслужанага дзеяча рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны. Яго асаблівасцю ў параўнанні з пазнейшым «культам асобы Сталіна» было тое, што «культ Троцкага» існаваў паралельна з цэлым шэрагам іншых «культаў», супастаўных па памеры: культам асобы Леніна, культам «ленінградскага правадыра» і «правадыра Камінтэрна» Зіноўева, культамі Крупскай, Томскага, Рыкава, Касіёра, Калініна, культамі шэрага палкаводцаў Грамадзянскай вайны (Тухачэўскага, Фрунзэ, Варашылава, Будзёнага), і г.д., аж да драбнейшага культу вядомага паэта Дзям'яна Беднага, у гонар якога ў 1925 годзе быў названы горад Спаск. Даследнік Сяргей Фірсаў лічыць бальшавіцкія культы дзеячаў рэвалюцыі «перавернутым» варыянтам хрысціянскага культу святых. Паводле ацэнкі Сяргея Фірсава, пасля выключэння Троцкага з партыі ў 1927 годзе і выгнання з СССР у 1929 годзе пачаўся працэс яго «дэсакралізацыі», які прасочваецца па біяграфічных даведках у нататках да выданняў сходу складанняў Леніна. У 1929 годзе Троцкі пазначаны ў іх як «высланы з СССР», у 1930-м як «сацыял-дэмакрат», у 1935 яго «сацыял-дэмакратызм»-«трацкізм» ужо ахарактарызаваны як «перадавы атрад контррэвалюцыйнай буржуазіі». Ужо пачынючы з 1938 года Троцкі апісваецца як універсальны злодзей, вырадак «буржуазна-фашысцкага» пекла, дэман сусветнай камуністычнай сістэмы.

• Ордэн Чырвонага Сцяга на знак заслуг перад сусветнай пралетарскай рэвалюцыяй і рабоча-сялянскай арміяй, а менавіта — за абарону Петраграда, — пастановай ВЦВК Савета рабочых, сялянскіх, казачых і чырвонаармейскіх дэпутатаў ад 7 лістапада 1919 года.

Літаратура

Поўныя біяграфіі

• Четырёхтомная биография Ю. Фельштинского и Г. Чернявского (2012—2013):
  • Фельштинский Ю., Чернявский Г. Лев Троцкий. книга 1. Революционер. 1879—1917 гг. — М.: Центрполиграф, 2012. — 448 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-5-227-03783-1.
  • Фельштинский Ю., Чернявский Г. Лев Троцкий. книга 2. Большевик. 1917—1923 гг. — М.: Центрполиграф, 2012. — 512 с. — ISBN 978-5-227-03802-9.
  • Фельштинский Ю., Чернявский Г. Лев Троцкий. книга 3. Оппозиционер. 1923—1929 гг. — М.: Центрполиграф, 2013. — 464 с. — ISBN 978-5-227-04064-0.
  • Фельштинский Ю., Чернявский Г. Лев Троцкий. книга 4. Враг №1. 1929—1940 гг. — М.: Центрполиграф, 2013. — 544 с. — 2 500 экз. — ISBN 978-5-227-04154-8.
• Трилогия Дойчера (1954—1963):
  • Дойчер И. Троцкий. Вооруженный пророк. 1879—1921 / Пер. с англ. Т. М. Шуликовой. — М.: Центрполиграф, 2006. — 527 с. — ISBN 5-9524-2147-4.
  • Дойчер И. Троцкий. Безоружный пророк. 1921—1929 / Пер. с англ. Л. А. Игоревского. — М.: Центрполиграф, 2006. — 495 с. — ISBN 5-9524-2155-5.
  • Дойчер И. Троцкий. Изгнанный пророк. 1929—1940 / Пер. с англ. А. С. Цыпленкова. — М.: Центрполиграф, 2006. — 526 с. — ISBN 5-9524-2157-1.
• Волкогонов Д. А. Троцкий. Политический портрет. — М.: АСТ, 1998. — Т. 1, 2. — 416 с. — (Всемирная история в лицах). — ISBN 5-237-00974-3.
• Service R. Trotsky: A Biography. — Cambridge: Belknap Press / Harvard University Press, 2009. — 648 p. — ISBN 978-0674036154.
• Thatcher I. D. Троцкий = Trotsky. — Routledge, 2005. — 264 p. — (Routledge Historical Biographies). — ISBN 9781134572144. — ISBN 113457214X.
• Broué P. Троцкий = Trotsky. — Fayard, 1988. — 1105 p. — ISBN 9782213022123.
• Swain G. Trotsky. — Pearson Education, 2006. — 237 p. — (Profiles in power). — ISBN 9780582771901.
• ЛеБланк П Leon Trotsky. — Reaktion Books, 2015. — 224 p. — (Critical Lives). — ISBN 978-1780234304.
• Чернявский Г. Лев Троцкий. — М.: Молодая гвардия, 2010. — 665 с. — (Жизнь замечательных людей: сер. биогр.; вып. 1261). — ISBN 978-5-235-03369-6.
• Dave Renton. Trotsky. — Haus Publishing, 2004. — 180 p. — (Life & times). — ISBN 9781904341628. — ISBN 1904341624.

Іншыя працы

• Иванов А. А. Первая спасылка Льва Троцкого // Клио. — 2013. — В. 9 (81). — С. 120—127. — ISSN 2070-9773.
• Thatcher I. D. Leon Trotsky and 1905 // The Russian Revolution of 1905: Centenary Perspectives / ed. A. J. Heywood, J. D. Smele. — Routledge, 2013. — 336 p. — (Routledge Studies in Modern European History, Vol. 9). — ISBN 9781134253302. — ISBN 1134253303.
• Л. Д. Троцкий: pro et contra, антология / Сост., вступ. артыкул, коммент. А. В. Резника. — СПб.: РХГА, 2016.
• Резник А.В. Троцкизм и Левая оппозиция в РКП(б) в 1923-1924 годы. — М.: Свободное марксистское выдавецтва, 2010. — 112 с. — ISBN 978-5-98063-017-1.
• Смирнов И. В. Пророчество Троцкого.
• А. А. Гусейнов. Этика Троцкого // Этическая мысль: Научно-публицистические чтения / Под ред. А. А. Гусейнова. М.: Республика, 1992. С. 264—285. Архівавана 8 чэрвеня 2017.
• Вишняк М. В. ОКТЯБРЬ ВЪ «АВТОБИОГРАФІИ» Л. ТРОЦКАГО
• Аксельрод Ю. С. Мой дед Лев Троцкий и его семья: Личный взгляд, воспоминания, материалы, документы. — М.: Центрполиграф, 2013. — 445 с., ил. — 2500 экз. — ISBN 978-5-227-04169-2.
• Резник А. В. Троцкий и товарищи: левая оппозиция и политическая культура РКП (б), 1923—1924 годы. — СПб.: выдавецтва Европейского университета в Сант-Петербурге, 2017. — 382. - ISNB 978-5-94380-224-9
• Давид Кинг. Троцкий. Биография в фотодокументах. — Екатеринбург: «СВ-96», 2000. — ISBN 5-89516-100-6.
• Вадим Роговин. «Была ли альтернатива?»: «„Троцкизм“-взгляд через годы», «Власть и оппозиции», «Сталинский неонэп», «1937», «Партия расстрелянных», «Мировая революция и мировая война», «Конец означает начало». [1][2]
• Сироткин, Владлен Г. Почему Троцкий проиграл Сталину? — M.: Алгоритм, 2004.
• Leon Trotsky: the Man and His Work. Reminiscences and Appraisals, ed. Joseph Hansen. New York, Merit Publishers, 1969.
• The Unknown Lenin, ed. Richard Pipes (New Haven, Yale University Press, 1996).
• Михаил Станчев, Георгий Чернявский. Л. Д. Троцкий, Болгария и болгары. — София: БАН, 2008.
• Isaac Don Levine. The Mind of an Assassin, New York, New American Library/Signet Book, 1960.
• Кембаев Ж. М. Идея «Соединённых Штатов Европы» в политико-правовых взглядах В. И. Ленина и Л. Д. Троцкого // Право и политика. 2011. № 9. С.1551-1557.
• Фесенко A. М. К вопросу о «Новом курсе» Л. Д. Троцкого // Записки історичного факультету Одеського державного університету ім. І.І. Мечникова. — Одеса, 1999. — Вип. 9. — С. 261—266.
• Энтони Брентон. Историческая неизбежность? Ключевые события Русской революции (Сборник статей) = Tony Brenton. Historically Inevitable?: Turning Points of the Russian Revolution. — М.: Альпина Нон-Фикшн, 2017. — 414 p. — ISBN 978-5-91671-757-0.
• Г. А. Зив «Троцкий. Характеристика (По личным воспоминаниям)», 1921, изд. «Народоправство», Нью-Йорк.

Забойства Троцкага

• Вишлев О. В. Накануне 22 июня 1941 года.
• Колпакиди А. И. Ликвидаторы КГБ. — М.: Яуза Эксмо, 2009. — С. 85-102. — 768 с. — (Энциклопедия спецслужб). — 3 000 экз. — ISBN 978-5-699-33667-8.
• Папоров Ю. Н. Троцкий. Убийство "большого затейника". — СПб: ИД "Нева", 2005. — С. 384. — ISBN 5-7654-4399-0.

Спасылкі

• Генеалогия семьи Троцкого
• Биография Льва Троцкого в журнале GQ(недаступная спасылка)
• О жизни Лева Давидовича Бронштейна (Троцкого)(недаступная спасылка)
• Фельштинский, Юрий Григорьевич на lib.ru (большое количество документов, связанных с Троцким и/или троцкизмом)
• Биография на hrono.ru
• Постановление об исключении тт. Зиновьева и Троцкого из ЦК ВКП Архівавана 31 жніўня 2017.. 23.10.1927. Проект Российского военно-исторического общества «100 главных документов российской истории».
• In the Trotsky compound
• Leon Trotsky’s Home In Mexico City
• Музей Троцкага ў Мехіка
• Убийство Льва Троцкого Архівавана 23 верасня 2020.

Работы Троцкага

• Леў Давідавіч Троцкі у бібліятэцы Максіма Машкова
• Подборка основных сочинений Троцкого Архівавана 6 сакавіка 2016.
• Trotsky.net — англамоўны архіў
• Сайт, посвящённый Льву Троцкому и троцкистскому движению
• Работы Л. Троцкого Архівавана 21 лютага 2008.
• The Lubitz TrotskyanaNet dealing with Leon Trotsky, Trotskyism and Trotskyists (english)

Дакументы, сведчанні сучаснікаў

• Архивы Кремля. Политбюро и Церковь. 1922-25 гг. Под ред. Н. Н. Покровского и С. Г. Петрова (большой материал об участии Троцкого в антицерковных репрессиях)
• Судоплатов П. А. Спецоперации. Глава 4. Ликвидация Троцкого
• Куприн А. И. Троцкий. Характеристика
• Бюллетень оппозиции (Большевиков-ленинцев).
• Послушать Троцкий, «Речь о союзе советских республик» Архівавана 10 ліпеня 2009.
• Фрида Кало и Диего Ривера навещают Троцкого в Мексике Архівавана 5 кастрычніка 2017.

Відэаматэрыялы і дакументальныя фільмы

Фатаграфіі

Фото Лейбы Бронштейна, сделанное после его ареста. 1899 г.

Советскую делегацию встречают на вокзале Брест-Литовска. 8 января 1918 г.

Л. Д. Троцкий в Брест-Литовске. 1918 г.

Л. Д. Троцкий в Брест-Литовске. 1918 г.

Lev Trotsky inspects the elite Latvian Rifle Division in 1918. At far left is the commander of the elite Latvian Rifles, Ioakim Vatsetis

Л. Д. Троцкий на пароходе «Григорий» недалеко от Казани. Август 1918 г.(недаступная спасылка)

Пароход «Григорий»; в 1919 г. переименован в «Товарищ Троцкий», затем в «Первое мая»

Пароход «Первое мая», бывший «Товарищ Троцкий»

Л. Д. Троцкий на пароходе «Скворцов» у Саратова. 1919 г.

Л. Д. Троцкий выступает перед красноармейцами. 1919 г.

Л. Д. Троцкий выступает перед войсками, отправляющимися на польский фронт. Москва, площадь Свердлова, 5 мая 1920 г.

Л. Д. Троцкий, В. И. Ленин и Л. Б. Каменев. Москва, площадь Свердлова, 5 мая 1920 г.

Л. Д. Троцкий выступает на юбилее Коммунистического университета. 1923 г.

На трибуне первого Мавзолея

Отъезд в сопровождении жены на лечение в Сухум. Март 1924 г.

Вожди оппозиции среди исключённых из партии за организацию подпольных типографий. Осень 1927 г.

Заседание Международной комиссии по расследованию московских процессов. Мехико, апрель 1937 г.

Презентация книги Макса Шехтмана «Behind the Moscow Trial». Мехико, 26 февраля 1938 г.

Полицейские чины Мехико демонстрируют орудие убийства

Троцкий в больнице

Жизненный путь революционера закончен

Вскрытие тела Троцкого. Мехико, 21 августа 1940 г.

Бюст Троцкого

За дверцей внизу — урна с прахом Троцкого

• Троцкий на пароходе смотрит в бинокль. Около 1918.(недаступная спасылка)
• Троцкий в Мексике выступает с речью о процессе Зиновьева. (на английском)(недаступная спасылка)
• Ледоруб для Троцкого. Хроника одной мести. Документальный фильм на Россия 1. Архівавана 9 сакавіка 2010.
• «Троцкий против Сталина». Фильм Леонида Млечина. Архівавана 11 студзеня 2012.
• «Сталин против Троцкого». Фильм Леонида Млечина. Архівавана 11 студзеня 2012.
• Лев Троцкий. Тайна мировой революции. Документальный фильм на Россия 1. Архівавана 4 лютага 2011.

Фільмы пра Троцкага на IMDB

• The Assassination of Trotsky на IMDB
• Троцкі на IMDB