Чавусы

Ча́вусы (трансліт.: Čavusy) — горад раённага падпарадкавання ў Магілёўскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Чавускага раёна, на р. Бася. За 41 км ад г. Магілёў, за 5 км ад чыгуначнай станцыі Чавусы на лініі Магілёў — Крычаў. Вузел аўтадарог на Магілёў, Крычаў, Мсціслаў, Чэрыкаў. Насельніцтва 10 525 чал. (2017).

Горад Чавусы Чыгуначная станцыя Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Магілёўская Раён Чавускі Каардынаты 53°48′ пн. ш. 30°58′ у. д. Першая згадка 1581 Плошча 1 471 км² Вышыня цэнтра 176 м Насельніцтва ▼9 944 чал. (1 студзеня 2023) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код 2242 Паштовы індэкс 213206 Аўтамабільны код 6 СААТА 7254501000 Афіцыйны сайт chausy.mogilev-region.by Чавусы на карце Беларусі ±

Чавусы на Вікісховішчы

Назва

У варыянце назвы «Чавусы» гук -в- з’яўляецца пазнейшым і ўстаўным, які, згодна з беларускім вымаўленнем, раздзяляе два галосныя, калі другі з іх -у-. Больш аўтэнтычным з’яўляецца варыянт «Чаусы». На гэта паказваюць дзве версіі паходжання назвы, антрапанімічная і гідранімічная.

Згодна з антрапанімічнай версіяй, назва «Чаусы» звязаная з зафіксаванымі на Верхнім Падняпроўі антрапонімамі (прозвішчамі) тыпу Чаус, Чаусаў, Чэус. У іх корань Ча- / Чэ- і пашыральнік -ус. Той жа пашыральнік у падняпроўскіх прозвішчах тыпу Браусаў, Брэусаў, Леус, Паус, Рэус. Гэтыя карані могуць пашырацца іншымі пашыральнікамі (Паутаў, Пауля; Леут, Леурда; Рэутаў). Значэнні ў такіх «адкрытых» (са сканчэннем на галосны) каранёў тыпу Ча-, Бра-, Ле- і інш. застаюцца непрасветленыя, у беларускай антрапаніміі такія прозвішчы пакідаюцца без вытлумачэння.

Антрапанімічнага паходжання таксама тапонім Чаусы каля ўтоку ракі Судасць у Дзясну.

Паўночнасмаленскі тапонім Чаусава, аднак, гідранімічнага паходжання, стаіць на рацэ Чэусаўка. Той жа корань Чэус- у назвах малых ручаін Чэусен (у вярхоўях ракі Угры), Чэусаўская (прыток ракі Клядзейкі каля Серпухава). У гэтых гідронімах корань Čaus- / Čeus- (можа быць з балцкім пашыральнікам -in-) суадносіцца з балцкімі гідронімамі літ. Čiauša, лат. Čauša (ад *Kiauša). Яны звязаныя з літоўскім kiaušinti «павольна ісці», kiausti «знікаць, спыняцца ў росце» і пазначалі павольную плынь, далей да індаеўрапейскага *(s)keu-.

Існуюць і іншыя версіі. Ад імя «ханскага пасла мурзы Чавуса» прапаноўваў выводзіць назву Чавусаў географ В. Жучкевіч. Ён спасылаўся на мастацкі твор пісьменніка Г. Сянкевіча раман «Агнём і мячом», дзе фігуруе гэты персанаж. Прапаноўвалі таксама выводзіць назву з цыганскай мовы, у якой «чавус» нібыта значыць «намёт». Аднак па-цыганску «намёт» (палатка, шацёр) — «цэра».

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Гістарычны герб

Першы пісьмовы ўпамін пра вёску Чавусавічы датуецца 1581. З 1589 яны ўваходзілі ў склад Магілёўскай эканоміі. У 1604 паселішча атрымала статус горада.

12 жніўня 1634 кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў Чавусам Магдэбургскае права і герб: «у блакітным полі на белым кані Св. Марцін з мячом у руцэ, на плячах чырвоны плашч». На 1648 тут было 176 дымоў.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Чавусы апынуліся ў цэнтры ваенных дзеянняў, маскоўскія войскі акупавалі і спустошылі мясціну. З вясны 1656 тут размяшчалася рэзідэнцыя казацкага палкоўніка І. Нячая. Увосень 1660 войскі Вялікага Княства Літоўскага вызвалілі Чавусы. На 1676 тут было 109 будынкаў.

У часы Вялікай Паўночнай вайны ў 1708 Чавусы разрабавалі шведскія войскі. На 1737 у горадзе дзейнічалі 3 царквы, меўся мытны пункт, дзясятую частку жыхароў складалі рамеснікі. У 1770-я тут было больш за 420 дамоў, штогод праводзіўся кірмаш.

Расійская імперыя

Праект перапланіроўкі Чавусаў 1839 года

Ратуша, чарцёж другой паловы XIX ст.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Чавусы апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, дзе сталі цэнтрам павета Магілёўскай, пазней Беларускай губерні. У 1778 расійскія ўлады зацвердзілі план забудовы горада і надалі яму новы герб. З 1789 пачало працаваць 2-класнае павятовае вучылішча. На 1803 у Чавусах быў 461 будынак, дзейнічалі касцёл пры кляштары кармелітаў і 4 царквы. На 1825 — 569 дамоў, 5 цэркваў, 30 крам, штогод праводзіліся 2 кірмашы. На 1829 — 584 дамы, дзейнічалі касцёл, 4 царквы, 6 сінагог. У 1839 працавала палатняная мануфактура. На 1840 — 4 мураваныя і 808 драўляных дамоў, працавалі 26 крам і 23 карчмы, штогод праводзіліся 2 кірмашы.

У 1860 у Чавусах было 676 двароў, дзейнічалі 4 царквы, 2 сінагогі і 7 іўдзейскіх малітоўных дамоў, працавалі бальніца, 2-класнае павятовае і прыходскае вучылішча, 73 крамы, аптэка. 12 жніўня 1881 пачала працаваць тэлеграфная станцыя. У 1901 адкрылася 3-класнае гарадское вучылішча, на 1904 — працавала 41 прамысловае і 41 рамеснае прадпрыемствы, бальніца на 24 ложкі, друкарня, бібліятэка-чытальня, штогод праводзілася чатыры кірмашы.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Чавусы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай I з’езду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 Чавусы вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёна Магілёўскай вобласці. У Другую сусветную вайну з чэрвеня 1941 да чэрвеня 1944 года горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

13 чэрвеня 2002 года ў склад Чавус уключана вёска Забалацце.

3 студзеня 2005 адбылося афіцыйнае зацверджанне герба Чавусаў. З невядомых прычын улады выбралі пазнейшы расійскі, а не гістарычны герб часоў Вялікага Княства Літоўскага.

• Горад на старых здымках
• 

  Рынак. Касцёл і кляштар кармелітаў, 1905

• 

  Зарэчча. Царква Святога Мікалая, 1905

• 

  Вуліца Прабойная. Царква Святога Георгія, 1905

• 

  Вуліца Чырвоная. Інтэр'ер новага касцёла, 1913

• 

  Вуліца Прабойная. Царква Святога Георгія

• 

  Млын на рацэ Бася

Насельніцтва

• XVIII стагоддзе: 1770-я — 2 530 чал.
• XIX стагоддзе: 1825 — 4 тыс. чал.; 1840 — 5 150 чал.; 1860 — 4 579 тыс. чал.; 1880 — 4 167 чал.; 1884 — 2 579 чал. (2 332 муж. і 2 247 жан.), у тым ліку праваслаўных — 960 муж. і 940 жан., каталікоў — 8 муж. і 13 жан., іўдзеяў — 1 364 муж. і 1 294 жан.; 1897 — 4 690 чал., з іх 41,1 % пісьменных
• XX стагоддзе: 1904 — 6,1 тыс. чал.; 1912 — 6 991 чал.; 1926 — 5 409 чал.; 1939 — 7,2 тыс. чал.; 1959 — 7,8 тыс. чал.; 1991 — 12,5 тыс.
• XXI стагоддзе: 2002 — 10,9 тыс. чал.; 2004 — 10,5 тыс. чал.; 2006 — 10,5 тыс. чал.; 2008 — 10,4 тыс. чал.; 2009 — 10 692 чал. (перапіс); 2016 — 10 525 чал.; 2017 — 10 525 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, будматэрыялаў, першаснай апрацоўкі лёну прамысловасці. Гасцініца.

• ААТ «Чавускі масларобна-сыраробны завод»
• ПУП «Чавускі камбінат кааператыўнай прамысловасці»
• ААТ «Чавускі завод жалезабетонных вырабаў»
• РУВП «Чавускі льнозавод»

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, 2 бібліятэкі, Чавускі гісторыка-краязнаўчы музей.

Адукацыя

У Чавусах працуюць 2 сярэднія, спартыўная базавая школы, школа-інтэрнат, школа мастацтваў.

Забудова

У Чавусах налічваецца 94 вуліцы і 49 завулкаў. Рака і аўтамагістраль Магілёў — Чэрыкаў падзяляюць сучасны горад на 4 планіровачныя раёны. У забудове пераважаюць дамы сядзібнага тыпу, таксама ўтварыўся мікрараён з 2—5-павярховымі пабудовамі.

Славутасці

• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1997—2002 г., мураваны).
• Спаса-Ушэсцеўская царква (1992—2012 г., мураваная).
• Будынак былога казначэйства (1902 г., мураваны).
• Гарадскі парк (закладзены ў 1884 годзе) — помнік прыроды.
• Археалагічныя помнікі: стаянка эпохі неаліту, 2 паселішчы, курганныя могільнікі.
• Гістарычная забудова (XIX — пачатак XX ст.; фрагменты).
• Брацкія магілы савецкіх вайскоўцаў.

Страчаная спадчына

• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар кармелітаў (1653—1950-я г., мураваны).
• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1913—кан.1950-х—пач.1960-х г., мураваны).
• Чавуская ратуша (1780—1840 г., мураваная).
• Сінагога
• Царква Святога Георгія (кан. XIX ст.)
• Царква Святога Мікалая (кан. XIX ст.)

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Чавусаў

• Аляксандр Рыгоравіч Акенцьеў (нар. 1950) — беларускі архітэктар.
• Гершэль Даніловіч (1884, паводле іншых звестак, нарадзіўся ў Гомелі) — бацька Кірка Дугласа, дзед Майкла Дугласа.
• Ісак Саламонавіч Гінзбург (1897—1974) — савецкі хірург, заснавальнік анкалагічнай і дзіцячай хірургічнай службы ў Азербайджане.
• Уладзімір Мікалаевіч Кудрэвіч (1884—1957) — беларускі мастак.
• Юрка Лявонны (1908—1937) — беларускі паэт.
• Сцяпан Парфёнавіч Маргунскі (1912—1978) — беларускі юрыст.
• Леў Яфімавіч Маневіч (1898—1945) — савецкі разведчык, Герой Савецкага Саюза.
• Мікалай Андрыянавіч Міхін (1872—1946) — вучоны ў галіне мікрабіялогіі, доктар ветэрынарных навук, першы рэктар Маскоўскага ветэрынарнага інстытута.
• Любоў Васілеўна Ракава (нар. 1948) — беларускі этнограф.
• Канстанцін Густававіч Рэнард (1884—1961) — вучоны ў галіне селекцыі раслін і насенняводства.
• Берта Майсееўна Сосіна-Ізраіцель (1903—1982) — беларускі рэнтгенолаг.
• Раман Ігаравіч Ялётнаў (нар. 1993) — беларускі біятланіст.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 735. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2009. — 544 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0452-5.
• Зубовіч Я. Чавусы — горад Святога Марціна: (нарысы па гісторыі ад заснавання да 1917 г.). — Магілёў: Магілёўская абласная тыпаграфія, 2008. — 254, [1] с.: іл., факсім. ISBN 978-985-6848-34-9
• Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2003. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna (польск.). — Warszawa, 1880.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чавусы

• Геаграфічныя звесткі па тэме Чавусы на OpenStreetMap
• м. Чавусы на Radzima.org
• Чавусы на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• Чавусы — парафія Найсвяцейшай Дзевы Марыі Маці Касцёла на Catholic.by
• Здымкі на globustut.by
• Сайт горада Чавусы і Чавускага раёна — навіны, гісторыя, фотаальбом, Форум, Чат Архівавана 22 ліпеня 2011.
• Надвор’е ў горадзе Чавусы