Чавусы

Ча́вусы (афіц. транс.: Čavusy) — горад раённага падпарадкавання ў Магілёўскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Чавускага раёна, на р. Бася. За 41 км ад г. Магілёў, 5 км ад чыгуначнай станцыі Чавусы на лініі Магілёў—Крычаў. Вузел аўтадарог на Магілёў, Крычаў, Мсціслаў, Чэрыкаў. Насельніцтва 10 525 чал. (2017).

Горад Чавусы Чыгуначная станцыя Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Магілёўская Раён Чавускі Каардынаты 53°48′ пн. ш. 30°58′ у. д. Першае згадванне 1581 Насельніцтва 10 525 чалавек (2017) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код 2242 Паштовы індэкс 213206 Аўтамабільны код 6 Афіцыйны сайт http://chausy.mogilev-region.by Чавусы на карце Беларусі ±

Чавусы на Вікісховішчы

Назва

Версія, якая была першай агучана і таму атрымала вядомасць, належыць географу В. Жучкевічу. У сваім "Кароткім тапанімічным слоўніку Беларусі", які выйшаў у 1974 г., ён прапанаваў выводзіць назву Чавусаў ад імя "ханскага пасла мурзы Чавуса". Яго згадвае пісьменнік Г. Сянкевіч у рамане "Агнём і мячом", які В. Жучкевіч у сваім слоўніку цытуе, не прыводзячы, аднак, іншых спасылак.

Экзатычная версія - пра паходжанне з цыганскай мовы, у якой, па словах аўтара артыкула ў забаўляльнай газеце "Турызм і адпачынак", "чавус" значыць "намёт". У той жа час у цыганскай мове "намёт" (палатка, шацёр) - гэта "цэра".

Балцкая версія паходжання назвы Чавусаў грунтуецца на вытлумачэнні лінгвістам Ул. Тапаровым гідронімаў Чэусен, Чэусенскі, Чэусаўская (у басейне Акі). У іх ён вылучае корань Čaus- або Čeus-. Адпаведнікі на тэрыторыі Літвы -  р. Čiauša, на тэрыторыі Латвіі (на памежжы з Беларуссю) - р. Čauša. Першапачатковая форма гэтых гідронімаў, згодна з Ул. Тапаровым, была *Kiauša. Яны суадносяцца з такімі літоўскімі словамі, як kiaušinti "павольна ісці", kiausti "знікаць, спыняцца ў росце". Па словах Ул. Тапарова, "абодва гэтыя значэнні досыць звычайна матывуюць назвы рэк, якія ледзьве цякуць, з цяжкасцю прабіваюць сабе шлях". Назва Чавусаў першапачаткова найверагодней была звязаная з невялікім і павольна цякучым крынічным ручаём, якіх шмат на правабярэжжы ракі Басі ў раёне Чавусаў.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Гістарычны герб

Першы пісьмовы ўпамін пра вёску Чавусавічы датуецца 1581. З 1589 яны ўваходзілі ў склад Магілёўскай эканоміі. У 1604 паселішча атрымала статус горада.

12 жніўня 1634 кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў Чавусам Магдэбургскае права і герб: «у блакітным полі на белым кані Св. Марцін з мячом у руцэ, на плячах чырвоны плашч». На 1648 тут было 176 дымоў.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Чавусы апынуліся ў цэнтры ваенных дзеянняў, маскоўскія войскі акупавалі і спустошылі мясціну. З вясны 1656 тут размяшчалася рэзідэнцыя казацкага палкоўніка І. Нячая. Увосень 1660 войскі Вялікага Княства Літоўскага вызвалілі Чавусы. На 1676 тут было 109 будынкаў.

У часы Вялікай Паўночнай вайны ў 1708 Чавусы разрабавалі шведскія войскі. На 1737 у горадзе дзейнічалі 3 царквы, меўся мытны пункт, дзясятую частку жыхароў складалі рамеснікі. У 1770-я тут было больш за 420 дамоў, штогод праводзіўся кірмаш.

Расійская імперыя

Праект перапланіроўкі Чавусаў 1839 года

Ратуша, чарцёж другой паловы XIX ст.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Чавусы апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, дзе сталі цэнтрам павета Магілёўскай, пазней Беларускай губерні. У 1778 расійскія ўлады зацвердзілі план забудовы горада і надалі яму новы герб. З 1789 пачало працаваць 2-класнае павятовае вучылішча. На 1803 у Чавусах быў 461 будынак, дзейнічалі касцёл пры кляштары кармелітаў і 4 царквы. На 1825 — 569 дамоў, 5 цэркваў, 30 крам, штогод праводзіліся 2 кірмашы. На 1829 — 584 дамы, дзейнічалі касцёл, 4 царквы, 6 сінагог. У 1839 працавала палатняная мануфактура. На 1840 — 4 мураваныя і 808 драўляных дамоў, працавалі 26 крам і 23 карчмы, штогод праводзіліся 2 кірмашы.

У 1860 у Чавусах было 676 двароў, дзейнічалі 4 царквы, 2 сінагогі і 7 іўдзейскіх малітоўных дамоў, працавалі бальніца, 2-класнае павятовае і прыходскае вучылішча, 73 крамы, аптэка. 12 жніўня 1881 пачала працаваць тэлеграфная станцыя. У 1901 адкрылася 3-класнае гарадское вучылішча, на 1904 — працавала 41 прамысловае і 41 рамеснае прадпрыемствы, бальніца на 24 ложкі, друкарня, бібліятэка-чытальня, штогод праводзілася чатыры кірмашы.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Чавусы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай I з'езду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 Чавусы вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёна Магілёўскай вобласці. У Другую сусветную вайну з чэрвеня 1941 да чэрвеня 1944 года горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

3 студзеня 2005 адбылося афіцыйнае зацверджанне герба Чавусаў. З невядомых прычын улады выбралі пазнейшы расійскі, а не гістарычны герб часоў Вялікага Княства Літоўскага.

• Горад на старых здымках
• 

  Рынак. Касцёл і кляштар кармелітаў, 1905

• 

  Зарэчча. Царква Святога Мікалая, 1905

• 

  Вуліца Прабойная. Царква Святога Георгія, 1905

• 

  Вуліца Чырвоная. Інтэр'ер новага касцёла, 1913

• 

  Вуліца Прабойная. Царква Святога Георгія

• 

  Млын на рацэ Бася

Насельніцтва

• XVIII стагоддзе: 1770-я — 2 530 чал.
• XIX стагоддзе: 1825 — 4 тыс. чал.; 1840 — 5 150 чал.; 1860 — 4 579 тыс. чал.; 1880 — 4 167 чал.; 1884 — 2 579 чал. (2 332 муж. і 2 247 жан.), у тым ліку праваслаўных — 960 муж. і 940 жан., каталікоў — 8 муж. і 13 жан., іўдзеяў — 1 364 муж. і 1 294 жан.; 1897 — 4 690 чал., з іх 41,1 % пісьменных
• XX стагоддзе: 1904 — 6,1 тыс. чал.; 1912 — 6 991 чал.; 1926 — 5 409 чал.; 1939 — 7,2 тыс. чал.; 1959 — 7,8 тыс. чал.; 1991 — 12,5 тыс.
• XXI стагоддзе: 2002 — 10,9 тыс. чал.; 2004 — 10,5 тыс. чал.; 2006 — 10,5 тыс. чал.; 2008 — 10,4 тыс. чал.; 2009 — 10 692 чал. (перапіс); 2016 — 10 525 чал.; 2017 — 10 525 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, будматэрыялаў, першаснай апрацоўкі лёну прамысловасці. Гасцініца.

• ААТ «Чавускі масларобна-сыраробны завод»
• ПУП «Чавускі камбінат кааператыўнай прамысловасці»
• ААТ «Чавускі завод жалезабетонных вырабаў»
• РУВП «Чавускі льнозавод»

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, 2 бібліятэкі, Чавускі гісторыка-краязнаўчы музей.

Адукацыя

У Чавусах працуюць 2 сярэднія, спартыўная базавая школы, школа-інтэрнат, школа мастацтваў.

Забудова

У Чавусах налічваецца 94 вуліцы і 49 завулкаў. Рака і аўтамагістраль Магілёў — Чэрыкаў падзяляюць сучасны горад на 4 планіровачныя раёны. У забудове пераважаюць дамы сядзібнага тыпу, таксама ўтварыўся мікрараён з 2—5-павярховымі пабудовамі.

Славутасці

• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1997—2002 г., мураваны).
• Спаса-Ушэсцеўская царква (1992—2012 г., мураваная).
• Будынак былога казначэйства (1902 г., мураваны).
• Гарадскі парк (закладзены ў 1884 годзе) — помнік прыроды.
• Археалагічныя помнікі: стаянка эпохі неаліту, 2 паселішчы, курганныя могільнікі.
• Гістарычная забудова (XIX — пачатак XX ст.; фрагменты).
• Брацкія магілы савецкіх вайскоўцаў.

Страчаная спадчына

• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар кармелітаў (1653—1950-я г., мураваны).
• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1913—кан.1950-х—пач.1960-х г., мураваны).
• Чавуская ратуша (1780—1840 г., мураваная).
• Сінагога
• Царква Святога Георгія (кан. XIX ст.)
• Царква Святога Мікалая (кан. XIX ст.)

Вядомыя асобы

• Аляксандр Рыгоравіч Акенцьеў (нар. 1950) — беларускі архітэктар.
• Гершэль Даніловіч (1884, паводле іншых звестак, нарадзіўся ў Гомелі) — бацька Кірка Дугласа, дзед Майкла Дугласа.
• Ісак Саламонавіч Гінзбург (1897—1974) — савецкі хірург, заснавальнік анкалагічнай і дзіцячай хірургічнай службы ў Азербайджане.
• Уладзімір Мікалаевіч Кудрэвіч (1884—1957) — беларускі мастак.
• Юрка Лявонны (1908—1937) — беларускі паэт.
• Сцяпан Парфёнавіч Маргунскі (1912—1978) — беларускі юрыст.
• Леў Яфімавіч Маневіч (1898—1945) — савецкі разведчык, Герой Савецкага Саюза.
• Мікалай Андрыянавіч Міхін (1872—1946) — вучоны ў галіне мікрабіялогіі, доктар ветэрынарных навук, першы рэктар Маскоўскага ветэрынарнага інстытута
• Любоў Васілеўна Ракава (нар. 1948) — беларускі этнограф.
• Канстанцін Густававіч Рэнард (1884—1961) — вучоны ў галіне селекцыі раслін і насенняводства.
• Берта Майсееўна Сосіна-Ізраіцель (1903—1982) — беларускі рэнтгенолаг.
• Раман Ігаравіч Ялётнаў (нар. 1993) — беларускі біятланіст.

Гл. таксама

• Гарады Магілёўскай вобласці
• Гарады Беларусі

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17), ISBN 985-11-0035-8.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 735. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / У. А. Бадакоў і інш.; пад навуковай рэдакцыяй А. І. Лакоткі. — Мн.: БелЭн, 2009. — 542 с. ISBN 978-985-11-0452-5.
• Зубовіч Я. Чавусы — горад Святога Марціна: (нарысы па гісторыі ад заснавання да 1917 г.). — Магілеў: Магілёўская абласная тыпаграфія, 2008. — 254, [1] с.: іл., факсім. ISBN 978-985-6848-34-9
• Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998.— 287 с. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — 616 с.: іл. ISBN 985-11-0276-8.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чавусы

• Геаграфічныя звесткі па тэме Чавусы на OpenStreetMap
• м. Чавусы на Radzima.org
• Чавусы на сайце Глобус Беларусі (руск.) 
• Чавусы — парафія Найсвяцейшай Дзевы Марыі Маці Касцёла на Catholic.by
• Здымкі на Globus.tut.by
• Сайт горада Чавусы і Чавускага раёна — навіны, гісторыя, фотаальбом, Форум, Чат
• Надвор’е ў горадзе Чавусы