Архітэктура Вялікага Княства Літоўскага

Архітэктура Вялікага Княства Літоўскага — мастацтва праектавання і будаўніцтва будынкаў і іншых збудаванняў у адпаведнасці з іх прызначэннем, тэхнічнымі магчымасцямі і эстэтычнымі гледжаннямі грамадства XIII—XVIII стагоддзяў.

Замкавае дойлідства

Разваліны Крэўскага замка

У XIII стагоддзі на землях сучасных Усходняй Літвы і Паўночна-заходняй Беларусі ўтварылася дзяржава, вядомая як Вялікае Княства Літоўскае. Неўзабаве яна ўжа далучала ўсю тэрыторыю сучасных Літвы і Беларусі, а таксама істотную частку тэрыторый Украіны (Валынь, Падолле, Кіеўшчына, Чарнігаўшчына, Севершчына, Дзікае поле), Расіі (Смаленшчына, Браншчына) і Польшчы (Падляшша).

Яшчэ ў пару Кіеўскай Русі ўзніклі гарады, якія сталі пасля эканамічнымі, адміністрацыйна-палітычнымі, ваенна-абарончымі і культурнымі цэнтрамі Вялікага Княства Літоўскага. Вызначальная асаблівасць архітэктуры і горадабудаўніцтва гэтага часу — абарончы характар збудаванняў. Абарончая сістэма гарадоў спалучала натуральныя перашкоды (стромкія берагі рэк, схілы), штучныя ўмацаванні. Дзяцінец і горад атачаўся ровам і земляным валам з умацаваннямі з бярвення. Такая сістэма абароны адпавядала тагачаснай тактыцы раптоўных нападаў. З распаўсюджваннем аблогавай тактыкі з’явіўся і новы тып абароннага дойлідства — моцный драўляна-земляныя збудаванні з ўнутрывалавымі гліняна-каменнымі і драўлянымі канструкцыямі (Дрыса, Давыд-Гарадок, Быхаў, Гомель, Радашковічы, Глуск, Пінск, Сураж). Пазней асновай абароны шматлікіх гарадоў (Уладзімір-Валынскі, Камянец, Брэст, Навагрудак, Крэва і інш.) сталі шмат’ярусныя прамавугольныя ці круглыя ў плане каменныя вежы — «слупы».

У канцы XIII — першай палове XVI стст. будуюцца новыя, а таксама перабудоўваюцца са старых, часцей за ўсё драўляна-земляных умацаванняў, крэпасці і замкі на беларускіх землях, на Валыні, у Падоліі, у такіх гарадах, як Вільня, Камянец-Падольскі, Луцк.

Узводзяцца манастыры, якія становяцца ўмацаванымі тэрыторыямі: Жыдзічынскі Мікалаеўскі манастыр каля Луцка (XIII ст.), Загораўскі манастыр каля Уладзіміра-Валынскага (XIV ст.), Мылецкі Мікалаеўскі манастыр (Мыльцы на Валыні, XIV ст.),Віцебскі Свята-Траецкі Маркаў манастыр (XIV ст.), Свята-Духаў манастыр (1380-я гг.), Лукомльскі Мікалаеўскі манастыр (XIV), Усвяцкі Свята-Духаў манастыр каля Віцебска, заснаваны другі жонкай вялікага князя Літоўскага Альгерда Ульянай.

Астрожскі замак

Атрымала распаўсюджванне будаўніцтва прыватнаўласніцкіх замкаў рэгулярнай ці свабоднай у плане формы, на натуральных ці насыпных узвышшах, з развітай сістэмай абваднення (замак, пабудаваны Вітаўтам у Гродна (1398), замак князёў Чартарыйскіх у Клевані (1495), замак Радзівілаў у Алыку (1534), Троцкі замак (XIV), замкі ў Свіржы (1485), Нясвіжы, Смалянах, Геранёнах). Яны мелі магутныя сцены і вежы, — апошнія служылі і для жылля. Часта ў замка меўся прыбудаваны да яго палац з некалькімі памяшканнямі і замкавай царквой. Цікавы ў стылявым рашэнні Луцкі замак з высокімі прамавугольнымі ў плане вежамі і магутнымі, непрыступнымі сценамі вышынёй да 14 м. У плоскіх паўцыркульных нішах, якія дзе-нідзе ўпрыгожвалі фасады веж, як і ў двухступеньчатых з паўцыркульнымі завяршэннямі аконных праёмах яшчэ праступаюць рысы старажытнарускай архітэктуры. Але спічастыя парталы сведчаць пра ўплыў готыкі. Вельмі ўражвае крэпасць Камянца-Падольскага (XV—XVI стст.), якая ўяўляе сабой складаны архітэктурны ансамбль, наступнымі перабудовамі прыстасаваны для абароны ад артылерыйскага нападу.

Для замкавай архітэктуры аж да XV ст., да развіцця артылерыйскай тэхнікі, характэрны прыкметы, уласцівыя раманскаму дойлідству. Гэта быў час, калі абаронная архітэктура вяршэнствавала і ў будаўніцтве, і ў стылявых рысах. Але з развіццём тэхнікі арбалетнай, а пазней гарматнай, павялічваецца вышыня веж і сцен, ускладняецца кампазіцыя замкавых комплексаў.

Пад уплывам фартыфікацыйнага дойлідства Італіі, у Еўропе распаўсюдзілася будаўніцтва ўмацаванняў бастыённай сістэмы, прыйшло яно і ў ВКЛ (Заслаўе, Нясвіж). Абарончыя замкі, якія перашкаджалі татарскім набегам, паўсталі ад Усходняга Падолля да Дняпра. З іх вылучаліся Лідскі замак (1330-я гг.), Рагачоўскі замак каралевы Боны Сфорца (XVI ст.) з вадзяным ровам, земляным валам і мостам на ланцугах. Найбуйнейшым жа драўляным замкам у паўднёвых землях ВКЛ быў кіеўскі, пабудаваны дойлідам Іванам Служкай у 1542: з 14-ю шасціграннымі вежамі, з хваёвага дрэва. У ім знаходзіліся рэзідэнцыя старасты, памяшканне для гарнізона, шматлікія службовыя пакоі, чатыры царквы, касцёл. Сцены замка былі абмазаны глінай, атынкованы і пафарбаваны. Замак з 6-ю вежамі, таксама з хвоі, у 1544 збудаваны ў Жытоміры. Самым невялікім у абарончай лініі быў Чаркаскі замак (1549). У гатычным стылі пабудавана брама гарадской сцяны з капліцай у Вільні (Вострая брама, 1503—1522).

Разваліны Геранёнскага замка. Малюнак Н. Орды

Своеасабліва выявіліся рысы Рэнесансу ў архітэктуры замкаў і палацаў, якія будуюцца ў XVI — першай палове XVII стст. у памесцях магнатаў. Напрыклад, вежы XVI ст. замка Астрожскіх у Астрогу ўвянчаны высокімі атыкамі і своеасаблівымі «каронамі» з развітай аркатурай і дэкаратыўным парапетам з франтончыкамі, валютамі і разьбяным дэкорам. Тыя ж рысы мы бачым у замках у Беражанах (1534—1554 гг.) і Меджыбожы (XVI ст.), у Ляхавічах, Заслаўлі, Любчы. Яшчэ выразней рэнесансныя рысы выявіліся, напрыклад, у замках у Алыку на Валыні з атыкам над брамай (1564), у Збаражы (1631), пабудаваным (часткова) па праекце выбітнага італьянскага дойліда Вінчэнца Скамоцы, замак у Чашніках, у перабудове Мірскага замка ў канцы XVI ст.

Цяперашняя сталіца Беларусі горад Мінск напачатку XVII ст. быў абнесены земляным валам з бастыёнамі. Працяглы час горад заставаўся драўляным. У XVII—XVIII стст. была пабудавана двухпавярховая каменная ратуша і некалькі каменных храмаў у стылі барока (езуіцкі касцёл Дзевы Марыі, касцёлы манастыроў бернардынаў і бернардзінак). У 1795 у Мінску было 11 каменных храмаў і 6 драўляных.

Узорам абароннага замка рэнесанснага стылю можна лічыць і рэзідэнцыю Сяняўскіх у Беражанах: у выглядзе шматгранніка, да двух бакоў якога ў двары прыбудаваны трохпавярховыя жылыя памяшканні, казарма і капліца. У 1586—1589 Крыштофам Радзівілам пабудаваны Біржайскі палац-замак са штучным возерам. У XIV ст. у Вільні пабудаваны некалькі каменных замкаў для вялікіх князёў літоўскіх (Віленскія замкі). У XIV ст. збудаваны Медніцкі замак каля Вільні з тоўстымі двухмятровымі сценамі, пяцівежавы замак у Оршы (1398).

Будаўнічыя матэрыялы

Дубенскі замак

Асноўнымі будаўнічым матэрыяламі служылі дрэва, цэгла і камень. Цэгла, якая ўжывалася для будаўніцтва манастыроў і замкаў, мела форму тонкіх і параўнальна шырокіх плітак. У пісьмовых крыніцах таго часу яна завецца грэчаскім словам «плінфа». Гліну разміналі ў вялікай яме, затым ёю запаўнялі драўляную форму. Потым гэты сырэц складалі ў штабелі і сушылі два тыдні, пасля чаго абпальвалі ў адмысловых печах. Пазней нароўні з плінфай пачалі рабіць і брусковую цэглу, якая ўжо распаўсюдзіўся ў Еўропе.

Для падмурка збудаванняў бралі валуны, пры змяшаным муры сцен — больш-меней плоскія буйныя камяні, галоўным чынам граніт, гейс ці кварцыт. Камяні шліфаваліся. Для дэкаратыўнасці часам выкарыстоўваўся пірафілітавы сланец (так званы чырвоны шыфер) — у прыватнасці, у збудаваннях Кіева, Чарнігава, Гродна, Оўруча. Таксама для аздаблення часам выкарыстоўваліся мясцовы пліткавы вапняк, рачны ракушачнік.

Сувязным матэрыялам была вапна, якая атрымоўвалася абпалам. Запаўняльнікам раствора служыла дробнатаўчоная цэгла. У муры валынскіх замкаў акрамя таўчонай цэглы ў якасці запаўняльніка выкарыстоўвалі яшчэ і таўчоную крэйду. Пры будаўніцтве з валуноў і буйнапамернай цэглы (Навагрудскі замак, Лідскі замак, Крэўскі замак, Густынскі манастыр на Чарнігаўшчыне, Траецкі манастыр-крэпасць у Межырычах) выкарыстоўвалі 3-слаёвы мур (2 цагляныя сцены, а паміж імі забутоўка з дробных камянёў і бітай цэглы, залітая вапнавым растворам).

Для падлог у замках, манастырах і палацах выкарыстоўваліся паліўныя керамічныя пліткі. Іх укладвалі па дыяганалі да восі будынка, пакрывалі палівай аднаго з колераў — жоўтага, зялёнага ці вішнёва-карычневага. Былі пліткі і з рознакаляровым роспісам, з арнаментам.

У мур скляпенняў будынкаў часта закладвалі керамічныя сасуды. У сучаснай архітэктуры іх завуць галаснікамі. Яны служылі не толькі для лепшай акустыкі будынка, але і для палягчэння вагі скляпення. Галаснікі ёсць у збудаваннях Валыні, Чарнігава, Полацка. Шмат іх закладзена, напрыклад, у сценах гродзенскай Каложскай царквы.

Гарадское будаўніцтва

Рэчыца. Гравюра А. ван Вастэрфельда. XVII ст.

Неабходнасць абароны вызначыла і аблічча горада. Ён меў вонкавыя ўмацаванні, якія апярэзвалі ўсю гарадскую тэрыторыю. У кампазіцыю ўмацаванняў уключаліся рэкі, вадаёмы. Асноўныя вуліцы з’яўляліся працягам дарог, якія злучалі горад з наваколлямі. У пачатку такіх вуліц у сцяне рабілі браму. Пазней радыяльныя вуліцы гарадоў злучаліся папярочнымі паўкальцавымі вуліцамі і стваралі радыяльна-кальцавую сістэму. У XV—XVI ст. звычайна фармавалася два гарадскіх цэнтра: замак князя і рыначная плошча з гандлёвымі шэрагамі; у гарадах, якія атрымалі магдэбургскае права, на плошчы ўзводзілася ратуша. З ростам рамяства і гандлю пашыраліся пасады, іх планіроўка стала больш спарадкаванай, брукаваліся вуліцы. Па перыметры плошчаў і на блізкіх да іх вуліцах размяшчаліся хаты рамеснікаў і гандляроў, пры будаўніцтве якіх часам выкарыстоўвалася тэхніка «прускага мура».

Дамы ў горадзе звычайна будаваліся драўляныя, аднапавярховыя, выключэнне — асабнякі, будынкі для гарадскіх улад, культавыя збудаванні. Галоўныя вуліцы, як правіла, брукаваліся.

Шклоў

На гандлёвых плошчах гарадоў і буйных мястэчкаў будавалі гасціныя двары, важніцы, ко́рчмы (аўстэрыі). З XVI ст. размяшчэнне апошніх рэгламентавалася Статутамі ВКЛ, велікакняжацкімі і каралеўскімі прывілеямі. Напрыклад, Статут 1529 (раздзел 3, стар. 17) забараняў будаўніцтва аўстэрый «пакутных, на местах неслушных», а Магілёўскі статут 1594 рэкамендаваў іх будаўніцтва «на гостинцах, и то не близко села… на местах некоторых назначоных, где домы въездные для людей переезджых… врад звудовати повинен».

Гродна на нямецкай гравюры XVI ст.

Некаторыя буйныя гарады і манастыры мелі сваіх майстроў-будаўнікоў (дойлідаў), з XVI ст. яны былі ўжо пры замках, у сядзібах магнатаў. Вядома, напрыклад, імя давыд-гарадокскага майстра Івана Буяковіча.

Панскія маёнткі

Комплекс будынкаў панскіх маёнткаў быў розным па памерах. У найбольш буйных былі і жылыя (палацы, хаты з сенцамі, святліцы), і гаспадарчыя (стайні, хлявы, клеці, свірны і інш.) будынкі. Пры некаторых маёнтках былі вадзяныя млыны, рудні, кузні. Будынкі ў маёнтках сярэдняй і дробнай шляхты галоўным чынам былі драўлянымі. Магнаты ж будавалі палацава-замкавыя ансамблі, выкарыстоўваючы камень і цэглу, дамы ўзводзілі складанай шматпакаёвай планіроўкі. У буйных маёнтках з’явіўся парк.

Мястэчкі

Мястэчкі займалі своеасаблівае месца ў гістарычнай сістэме паселішчаў Вялікага Княства Літоўскага. Яны, як паселішчы пераходнага стану паміж вёскай і горадам, аб’ядноўвалі ў сабе ўклад вясковага і гарадскога жыцця, побыт селяніна і гараджаніна. Для свайго часу яны — магчыма, самы дасканалы і гарманічны тып паселішчаў.

Узніклі мястэчкі ў сувязі з таргамі, якія ў першай палове XV ст. праводзіліся каля велікакняжацкіх і буйных панскіх маёнткаў. Некаторыя мястэчкі ўзнікалі адначасова пры будаўніцтве замкаў (Іказнь, 1504, Машчаніца, 1546), іншыя — пры замках, ужо існуючых (Варонічы, 1563, Сураж, 1564). Шэраг мястэчкаў утварыўся блізка ад манастыроў на царкоўных землях (Баркалабава, 1623, Жыровічы, 1643, Ігумен, Відзы), а пры ажыццяўленні валочнай памеры — на месцы былых вёсак (Моталь) і на незасвоеных землях (Смалявічы, Ліпск, Васількова). З часам яны развіліся ў своеасаблівыя міжгарадскія гандлёва-рамесныя цэнтры. З развіццём гандлю закладваліся мястэчкі і на гасцінцах (Мілейчыцы, Нача, Барань, Старобін).

Некаторыя мястэчкі налічвалі да 300 «дымоў», у XVI ст. да 1500 жыхароў.

Будаўніцтва з сярэдзіны XVII стагоддзя

Руіны касцёла Найсвяцейшай Дзевы Марыі ў Зембіне

Касцёл Маці Божай Ружанцовай у Ракаве

З другой паловы XVII ст. з-за войн і эпідэмій развіццё гарадоў у Вялікім Княстве Літоўскам прыпынілася амаль на стагоддзе. Хоць варта адзначыць з’яўленне такіх выдатных будынкаў, як касцёл манастыра трынітарыяў у Крывічах. Касцёл Маці Божай у Касцяневічах, касцёл дамініканцаў у Зембіне, касцёл дамініканцаў у Ракаве на месцы старога, пабудаванага ў 1686 па фундацыі К. Сангушка.

У XV-першай палове XVI ст. толькі на беларускіх землях было каля 40 гарадоў і 200 мястэчкаў. У сярэдзіне XVII ст. у Вялікім Княстве Літоўскам было 757 гарадоў і мястэчкаў.

Гл. таксама

• Замкавае будаўніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім
• Замкі Беларусі
• Рэлігія ў Вялікім Княстве Літоўскім
• Гісторыя Украіны
• Беларускі сялянскі двор

Літаратура

• Антипов И. В. Оборонительные башни «волынского типа» в системе укреплений городов Западной Руси. // Поселения: среда, культура, социум. Материалы тематической научной конференции. Санкт-Петербург, 6-9 октября 1998 г. Издательство Санкт-Петербургского университета.― СПб., 1998, с. 193—197.
• Асеев Ю. С. Стили в архитектуре Украины. — К.: Будівельник, 1989.
• Годованюк Е. М. Два храма XV в. на Волыни // Архитектурное наследство. Вып. 27. ― М., 1979.
• Грицкевич А. П. Частновладельческие города Белоруссии в XVI—XVIII вв. ― Мн., 1975.
• Грушевский А. С. Города Великого княжества Литовского в XIV—XVI вв.: Старина и борьба за старину. ― Киев, 1918.
• Кацер М. С. Белорусская архитектура. Исторический очерк. ― Мн., 1956.
• Крачковский Ю. Ф. Православные святыни города Вильны в XIV—XVIII вв. // Труды IX археологического съезда 1893 года. Т. 2. ― М., 1897.
• Кушнярэвіч А. М. Культавае дойлідства Беларусі XIII—XVI стст.: Гістарычнае і архітэктурна-археалагічнае даследаванне. ― Мн., 1993.
• Малевская М. В. Архитектурный комплекс Новогрудского детинца XIII—XIV в.в. // Древнерусское государство и славяне. Материалы симпозиума. — Минск, 1983. — с. 122—125.
• Молчанова Л. А. Из истории развития сельских поселений и усадеб белорусов // Сов. этнография, 1956. № 1.
• Памятники градостроительства и архитектуры Украинской ССР. В 4-х томах. Гл. Редкол.: Н. Л. Жариков. ― К.: Будівельник, 1983—1986.
• Перлштейн А. Описание города Острога // ЧИОИДР. 1847. Кн. 4. Смесь. С. 137—142.
• Пичета В. И. Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском государстве. ― Мн., 1958.
• Похилевич Д. Л. Землеустройство и поземельный кадастр в Белоруссии, Литве и Украине в XVI—XVII вв. ― М., 1952.
• Раппопорт П. А. Волынские башни // Материалы и исследование по археологии СССР. — М., 1952, № 31.
• Раппопорт П. А. Военное зодчество западно-русских земель X—XIV в. // Материлы и исследования по археологии СССР. ― Л., 1967. Вып. 140.
• Сергачев С. А. Белорусское народное зодчество. ― Мн., 1992.
• Сказание о Межигорском монастыре // Вестник Западной России. 1869, т. III, кн. 8, Отд. IV, с. 162—172.
• Слюнькова И. Н. Архитектура городов верхнего Приднепровья XVII- середины XIX в. ― Мн., 1992 ISBN5-343-00885-2
• Ткачёв М. А. Замки Белоруссии. — 2-е изд. — Мн.: Полымя, 1987.
• Трусов О. А. Памятники монументального зодчества Белоруссии XI—XVII вв. Архитектурно-типологический анализ. — Мн., 1988.
• Турцевич А. О. Трокский замок. ― Вильна, 1901.
• Флиер А. Я. К вопросу об архитектуре зальных православных храмов начала XVI в. в Белоруссии // АН, № 34. ― М., 1986.
• Якимович Ю. А. Зодчество Белоруссии XVI — середины XVII в.: Справочное пособие. ― Мн., 1991.
• Архітэктура Беларусі: Энцыкл. давед. / Беларус. энцыкл.; Рэдкал.: А. А. Воінаў і інш. ― Мн.: БелЭн, 1993.
• Архітэктура Беларусі. Нарысы эвалюцыі ва ўсходнеславянскім і еўрапейскім кантэксце: у 4 т. / пад навук. рэд. А. І. Лакотка. Т. 2: XV — сярэдзіна XVIII ст. Мінск: Беларуская навука, 2006.
• Бохан Ю. М. Мястэчкі вярхоўяў Віліі і нёманскай Беразіны ў XV—XVIII ст. (па археалагічных і пісьмовых крыніцах): Дыс … канд. гіст. навук / Ю. М. Бохан. ― Мн., 1994.
• Брэжго Б. Замкі Віцебшчыны. — Вільня: Друкарня Я. Левіна, 1933.
• Вайцэховіч З. Віленскія замкі. — Менск: Выдавецкая ініцыятыва, 2000.
• Гайба М. Навагрудская Замкавая царква //Новогрудские епархиальные ведомости. 2000. — № 3 (13).
• Годованюк Е. М. Взаємозв’язки в мурованій архітектурі України, Білорусії та Литви XIV—XVI ст. // Українське мистецтво в міжнародних зв’язках: Дожовтневий період. ― К., 1983.
• Годованюк О. Монастирі та храми Волинського краю. ―Київ, 2004.
• Голубеў В. Ф. Сялянскае землеўладанне и землекарыстанне на Беларусі XVI—XVIII ст. ― Мн., 1992.
• Грушевський М. Опис подільських замків 1491 р. // ЗНТШ. — 1895. — Т. 7 — С. 1 — 18.
• Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі. ― Мн., 1994
• Дзярновіч А. Замак // Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя у 3 т. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 643—646. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4. (белор.)
• Дзярновіч А. І., Трусаў А. А., Чарняўскі І. М. Лёс Крэва. ― Мн., 1993.
• Казакоў Л. Ю. Панскі гаспадарчы двор і фальварак на Беларусі (другая палова XVI — пачатак XVII ст.) // Працы гістарычнага факультэта БДУ. Навук. зборнік. Вып. 3. ― Мн., 2008.
• Кулагін А. М. Каталіцкія храмы на Беларусі. — Мн., Беларуская энцыклапедыя. ― 2000.
• Кушнярэвіч А. М. Мураванае мілітарнае гатычнае дойлідства ВКЛ: гісторыка-архітэктурная тыпалогія // Весці Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Максіма Танка. — Мн., 2002. — № 3. (белор.).
• Лакотка А. Народнае дойлідства Беларусі // Беларусазнаўства. Зб. 4. ― Мн., 1994.
• Лакотка А. І. Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. ― Мн., 1999.
• Рожко В. Православні монастирі Волині. — Луцьк, 1997.
• Сбор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Т. 1-6. ― Мн., 1984—1987.
• Сіцінський Е. Оборонні замки Західного Поділля XIV—XVII ст. ― К., 1928.
• Соркіна І. В. Складанне сеткі мястэчак на беларускіх землях (XV — пачатак XX ст.) // Шляхі развіцця інтэлекта і творчасці маладых: Матэрыялы рэспубліканскай навук.-практ. канфер. Гродна, 2001. С. 212—217.
• Ткачоў М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII стст. / Пад рэд. П. А. Раппапорта. Інстытут гісторыі АН БССР. — Мн.: Навука і тэхніка, 1978.(белор.)
• Ткачоў М. А. Замкі Беларусі (XIII—XVIII ст.). ― Мн., 1977.
• Троневич П. Волинь в сутінках української історії XIV—XVI ст. — Луцьк, 2003.
• Трусаў А. А. Манументальнае дойлідства Беларусі XI—XVIII стагоддзяў. Гісторыя будаўнічай тэхнікі. — Мн.: Лекцыя, 2001. (белор.).
• Чарняўскі І. М. Грамадзянскае мураванае дойлідства Беларусі ў XII—XV стст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі: Новыя даследаванні. Зборнік артыкулаў. ― Мн., 1989.
• Шаблюк В. Да пытання фарміравання мястэчак Беларускага Панямоння // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 10.― Мн., 1996.
• Шаблюк В. В. Сельскія паселішчы Верхняга Панямоння XIV—XVIII стст. ―Мн., 1996
• Abraham W. Powstanie organizacji Kościoła Lacińskiego na Rusi. ― Lwów, 1904.
• Architektura gotycka w Polsce. Katalog zabytków. Pod.red. T.Mroczki, M.Arszyńskiego. ― Warszawa, 1995. — T.1-2.
• Domańska H.Z. Badańia nad problemem przystosowania zamków Pomorza Wschodniego do broni palnej w latach 1390—1520 // Kwartalnik architektury i urbanistyki. — 1976. — R. XXI. — Z. 4.
• Bujak A. Zamki i zamczyska. — Warszawa, 1991.
• Historia kultury materialnej Polski w zarysie od XIII do XV wieku / Pod red. A.Rutkowskiej — Płachcińskiej. ― Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1978.
• Lietuvos architekturos istorija. ― V., 1988.
• Miłobędzki A. Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre problemy Małopolskiej architektury XV i XVI wieku // Biuluteń Historii sztuki. ― Warszawa, 1959. — R. XX. — № 1.
• Morelowski M. Znaczenie baroku wileńskiego XVIII stulecia.― Wilna. 1940.
• Morelowski M. Zarysy syntetyczne sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu. ― Wilna, 1938—1939.
• Morelowski M. Wschód i Zachód w zamku troeckim // Prace I materially sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciól Nauk w Wilnie. ― Wilno, 1935. — T. II.
• Piskadło A. Grody, zamki, fortece. Budownictwo i architektura obronna do schylku średniowiecza. ― Warszawa, 1977.
• Polak T. Zamki na kresach: Bialorus, Litwa, Ukraina. ― Warszawa, 1997.
• Jankievičiené A. Lietuvos medine sakraline architektura. ― Vilniaus, 1998.
• Zachwatowicz J. Architektura Romańska od połowy XI do końca XII wieku // Sztuka Polska przedromańska do schylku XIII wieku / Pod.red. Walickiego M. ― Warszawa, 1971. — T. 1.

Спасылкі

• Драўляныя замкі ВКЛ Архівавана 19 кастрычніка 2013.
• Культавае дойлідства Беларусі
• Культавае дойлiдства XV—XVIII на Беларусi
• Стары Луцк
• Заслаўскі замак Архівавана 25 чэрвеня 2008.
• Гальшанскі замак Архівавана 2 красавіка 2013.
• Лідскі замак Архівавана 28 красавіка 2013.
• М. Ткачоў. Геранёны. Замак Гаштольдаў
• Любча над Нёманам Архівавана 4 жніўня 2008.
• Україна під владою Литви та Польщі (ХІV — перша половина ХУІІ ст.) Архівавана 23 студзеня 2013.
• Вольга Бажэнава. Радзівілаўскі Нясвіж
• Т. Габрусь. Помнікі пратэстанцкага храмабудаўніцтва Беларусі
• Дубенскі замак Архівавана 11 лютага 2012.
• Літоўцы адновяць нашы замкі. Віртуальна