Барысаў

Бары́саў (трансліт.: Barysaŭ) — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Барысаўскага раёна, на рацэ Бярэзіне. За 71 км на паўночны ўсход ад Мінска; чыгуначная станцыя на лініі Мінск — Орша, на аўтадарозе Мінск — Масква. Насельніцтва 143 287 чал. (2017).

Горад Барысаў Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Барысаўскі Каардынаты 54°14′ пн. ш. 28°30′ у. д. Заснаваны 1102 Першая згадка 1127 Плошча 45,97 км² Насельніцтва 137 703 чал. (1 студзеня 2022) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код 0177 (7ХХХХХ) Аўтамабільны код 5 СААТА 6208501000 Барысаў на карце Беларусі ±

Барысаў на Вікісховішчы

Герб і сцяг

Асноўны артыкул: Герб Барысава

Герб: у сярэбраным полі «барочнага» шчыта на траве сярэбраная брама паміж дзвюма вежамі пад чырвоным дахам, над якімі на сярэбраным воблаку стаіць Святы Пётр з двума ключамі ў руцэ.

Сцяг: прамавугольнае палотнішча з адносінамі шырыні і даўжыні як 1:2, якое складаецца з трох гарызантальных палос: чырвонай, у адну чвэрць шырыні, белай (сярэбранай), у дзве чвэрці і зялёнай, у адну чвэрць; пасярэдзіне вонкавага боку — выява Святога Пятра з ключамі ў руцэ.

Вядомы гістарычны герб Барысава быў дараваны гораду 14 чэрвеня 1792 г. каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім.

Галоўнай фігурай герба з’яўляецца Пётр, святы і апостал, рыбак, кіраўнік дванадцаці апосталаў і адзін з найбліжэйшых сябраў Ісуса. У хрысціянскім мастацтве Пятра часта адлюстроўвалі з двума ключамі ад Раю, якія ён атрымаў ад Хрыста.

Сучасны герб зарэгістраваны ў Гербавым матрыкуле Рэспублікі Беларусь 23 мая 2000 г. № 41.

Сучасны герб адрозніваецца ад гістарычнага. Так, на гістарычным гербе брама адчыненая, на сучасным брама ў Рай зачыненая.

Гісторыя

Паводле археалагічных даследаванняў, узнік на пачатку XII ст., паводле В. Тацішчава заснаваны ў 1102 годзе полацкім князем Барысам Усяславічам. Таксама ёсць неверагодныя звесткі пра заснаванне ў 1032 годзе вялікім князем кіеўскім Яраславам Уладзіміравічам. Гарадзішча старажытнага Барысава размяшчалася (паводле Г. Штыхава) на левым беразе ракі Бярэзіны. Упершыню згадваецца ў Лаўрэнцеўскім летапісе пад 1127 годам.

Верагодна, у 1-й палове XIV ст. адбыўся перанос Барысава з першапачатковага месца (цяпер гарадзішча ў в. Старабарысаў) на новае, за 4 км ніжэй па цячэнні Бярэзіны. Новы драўляны замак быў пабудаваны на востраве ў пойме ракі, злева ад яе галоўнага рэчышча, прыблізна за 1,5 км на паўночны захад ад сучаснага аўтамабільнага моста (цяпер тут па вул. Гогаля знаходзіцца жылы сектар, станцыя юнатаў, медвыцвярэзвальнік).

У канцы XIV ст. Барысаў разам з навакольнай воласцю падпарадкоўваўся непасрэдна вялікаму князю Вітаўту. Апошні ў 1396 годзе выдаў «борысовцам» адмысловы прывілей, у якім вызначаў парадак прыёмкі і ўліку мядовай даніны.

Горад моцна пацярпеў у выніку вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 (Гл. таксама Аблога Барысава).

У 1563 г. Барысаў атрымаў магдэбургскае права. У 1563—1569 гг. цэнтр староства, належаў Агінскім, Радзівілам. З 1569 г. у Аршанскім павеце Віцебскага ваяводства.

З 1793 г. у складзе Расійскай імперыі, з 1795 цэнтр павета. У 1796 г. атрымаў новы герб (стары герб пад расійскім арлом). У той жа час горад быў прададзены Радзівіламі Клецкай ардынацыі расійскаму скарбу. Рэзідэнцыя Радзівілаў была перанесена ў раён вёскі Барысаў Стары (зараз вёска Старабарысаў), дзе была пабудаваная мыза Радзівілаў. Пасля паўстання 1863 года Радзівіл прадаў усе свае землі на Барысаўшчыне расійскаму скарбу. Пазней землі выкупіў дзядзька цара Мікалая.

У вайну 1812 (26 — 29 лістапада 1812 г.) каля Барысава ў баях каля вёсак Студзёнка і Вялікае Стахава Вялікае войска Напалеона ў час яго пераправы цераз раку Бярэзіну панесла вялікія страты.

Падчас паўстання 1863 года студэнтам з Барысава Антонам Трусавым быў узначалены партызанскі атрад, які ваяваў на Ігуменшчыне. У гонар Трусава ў Барысаве названа вуліца.

У 1885—1895 гг. дзейнічала Барысаўская фабрыка драўляных шавецкіх шпілек і капылоў. У 1905 г. заснаваны Барысаўскі шкло-хрустальны купецкі завод. У 1914—1916 гг. дзейнічала Барысаўская жаночая настаўніцкая семінарыя.

У маі 1917 г. пачаў дзейнасць Барысаўскі Савет рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. З 28 лютага 1918 года Барысаў знаходзіўся пад германскай акупацыяй. Пасля сыхода з горада бальшавікі ўзарвалі секцыю чыгуначнага маста праз Бярэзіну. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай тэрыторыя абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Актыўны супраціў немцам аказвалі партызанскія аддзелы БНР, створаныя эсэрамі. Узначальвалі іх беларусы з Барысаўшчыны Юрка Моніч і Лукаш Сяменік. 2 снежня 1918 года горад занялі савецкія войскі. 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай I з’езда КП(б)Б горад у складзе БССР, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час Польска-савецкай вайны 10 жніўня 1919 года Барысаў знаходзіўся пад акупацыяй Польскай Рэспублікі. Пад ціскам бальшавікоў польскія войскі пакінулі левабярэжны Барысаў і замацаваліся на правым беразе Бярэзіны. 25 мая 1920 года бальшавікі захапілі правабярэжны Барысаў.

З 31 ліпеня 1920 года горад у складзе БССР. З 1924 г. цэнтр Барысаўскага раёна, у 1924—1927 гг. — Барысаўскай акругі. 7 красавіка 1932 г. у Барысаве пачаўся галодны бунт, выкліканы савецкай сельскагаспадарчай палітыкай. У выніку, 9 красавіка хлеб быў завезены, і 10 красавіка выступы сціхлі. На працягу красавіка 1932 г. сваіх пасад былі пазбаўлены — старшыня Барысаўскага ЦРК Розін, кіраўнікі Барысаўскай міліцыі Шквор і Лібман, начальнік ДПУ Барысаўскага раёна Прывольскі. Быў зняты з працы і сакратар Барысаўскага РК КП(б)Б Тамашэўскі. 3 мая 1933 г. галодныя жанчыны і дзеці выйшлі на вуліцы горада і запатрабавалі ад тагачасных уладаў хлеба. Да іх далучыліся работнікі мясцовай запалкавай фабрыкі «Бярэзіна», якія абвясцілі страйк. Ноччу з 3 на 4 мая супрацоўнікі НКУС арыштавалі каля 1400 барысаўчан, што ўдзельнічалі ў бунце. 200 чалавек расстралялі ў мясцовасці «Батарэі». З 27 верасня 1938 — горад абласнога падпарадкавання.

У ліпені 1941 года Барысаў абаранялі Зводная дывізія палкоўніка Грышына, 1-я Пралетарская маскоўская дывізія, палкі дывізіі НКУС па ахове чыгункі, умацаваныя бронецягнікамі, авіяцыя. Савецкія войскі не здолелі спыніць адну 18-ю танкавую дывізію Вермахта і пасля цяжкіх абарончых баёў здалі горад. Замацаваўшыся паміж Неманіцай і Лошніцай, савецкія войскі спрабавалі адбіць горад, але былі вымушаны пакінуць і гэтую лінію абароны. Да гэтага часу невядома, колькі чырвонаармейцаў загінула пры абароне горада і дзе яны пахаваныя.

У Вялікую Айчынную вайну акупанты на тэрыторыі горада стварылі 6 лагераў смерці (у тым ліку на тэрыторыі 60-га палка сувязі (былыя кавалерыйскія кашары), зялёны гарадок (тэрыторыя 7-га інжынернага палка), тэрыторыя 740-й зенітна-ракетнай брыгады), дзе знішчылі больш за 33 тыс. чалавек. (Гл. таксама Абарона Барысава (1941))

3 ліпеня 1944 г. 35-я гвардзейская танкавая брыгада, якой камандаваў Герой Савецкага Саюза Азі Асланаў, заняла Барысаў. Пры штурме горада вызначыліся танкісты з авангарда брыгады. Група з трох танкаў спрабавала захапіць аўтамабільны мост праз Бярэзіну. Адзін танк быў падбіты перад мастом, другі за мастом. Трэці танк Паўла Рака прарваўся ў горад і пасля боя быў спалены праціўнікам. Імёны экіпажаў двух іншых танкаў невядомыя і памяць іх, акрамя экіпажа Рака, якому доўгі час стаяў помнік у Барысаве, ніяк не ўшанавана.

У 2006 г. адбылося аб’яднанне горада Барысава і Барысаўскага раёна ў адзіную адміністрацыйную структуру — Барысаўскі раён з адміністрацыйным цэнтрам у горадзе Барысаве.

Насельніцтва

• XX стагоддзе: 1997 — 159,3 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2005 — 150 тыс. чал.; 2006 — 149,9 тыс. чал.; 2007 — 149,7 тыс. чал.; 2009 — 147 529 чал. (1 студзеня), 147 381 чал. (14 кастрычніка, перапіс); 2010 — 147 052 чал.; 2011 — 146 440 чал.; 2012 — 145 879 чал.; 2013 — 145 659 тыс. чал.; 2014 — 145 223 чал.; 2015 — 144 945 чал.; 2016 — 143 919 чал.; 2017 — 143 287 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы лясной, дрэваапрацоўчай, машынабудаўнічай і металаапрацоўчай, харчовай, швейнай, хімічнай і хіміка-фармацэўтычнай прамысловасці, напрыклад Барысаўскі завод медыцынскіх прэпаратаў, «Барымак»; па вытворчасці будаўнічых матэрыялаў і інш. Гасцініцы: «Бярэзіна», ААТ «БАТЭ», РУП «Барысаўскі завод агрэгатаў», «Экран», Аўтагідраўзмацняльнік.

Прадпрыемствы Барысава

Культура

• Барысаўскі аб’яднаны музей.
• Народны тэатр Відарыс.
• Дом культуры
• Раённыя дамы культуры Лядзішча, Печы
• Парк культуры і адпачынку імя Горкага
• Кінатэатр Мір (не працуе)
• Кінатэатр Радзіма (знесены)
• Кінатэатр Перамога
• Кінатэатр Кастрычнік
• Музей на костках — выстава савецкай вайсковай тэхнікі каля помніка ахвярам нацызма на вул. Чапаева.

Спорт

• Футбольны клуб БАТЭ — шматразовы чэмпіён Беларусі па футболе.
• Гарадскі стадыён у Барысаве акрэдытаваны для правядзення міжнародных матчаў па футболе.
• У 2014 годзе адкрыўся новы стадыён «Барысаў-Арэна», на якім праводзяцца хатнія матчы.
• Стралковы клуб Федэрацыі прафсаюзаў
• Гарадскі цэнтр тэхнічнай творчасці навучэнцаў горада Барысава на вул. 8 сакавіка.
• Цэнтр творчасці дзяцей і моладзі Барысаўскага раёна на вул. Дзяржынскага

СМІ

• Газета «Борисовские новости». Недзяржаўнае выданне. Уваходзіць у склад «Асацыяцыі выдаўцоў рэгіянальнай прэсы „Аб’яднаныя Масмедыі“».
• Газета «Адзінства». Орган мясцовых улад.
• Газета «Гоман Барысаўшчыны» на беларускай мове. Выходзіць з 1996 года.

Славутасці

Будынкі рэлігійных культаў

Уваскрасенскі сабор

Царква Дзмітрыя Данскога

• Царква ў імя святога дабравернага князя Дзімітрыя Данскога
• Васкрасенскі сабор (1874)
• Царква ў гонар Раства Хрыстова
• Касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1806—1823)
• Касцёл Спаслання Святога Духа
• Вялікая сінагога (пач. 20 ст.) — па прызначэнні не выкарыстоўваецца
• Сінагога «Хеўрэ Тылім» (1911) — па прызначэнні не выкарыстоўваецца

Воінскія часці МА РБ у Барысаве і Барысаўскім раёне

• Упраўленне Паўночна-заходняга аператыўнага камандавання (праспект Рэвалюцыі за помнікам Леніну).
• 258-ы асобны батальён аховы і абслугоўвання (праспект Рэвалюцыі, былыя кавалерыйскія кашары).
• 60-ы асобны Баранавіцкі полк сувязі (праспект Рэвалюцыі, былыя кавалерыйскія кашары).
• 740-я зенітна-ракетная Мінская брыгада, в/ч 30151 (раён гаражоў Мідас, вул. Ватуціна).
• 244-ы цэнтр радыёэлектроннай разведкі.
• 814-ы цэнтр тэхнічнага абслугоўвання (вул. Чалоўскай).
• 34-я база захоўвання ўзбраення і тэхнікі (вул. Дняпроўская, Лядзішчы).
• 527-я асобная рота спецыяльнага прызначэння (вул. Дняпроўская, Лядзішчы).
• 10-ы асобны батальён радыёэлектроннай барацьбы з наземнымі сродкамі, в/ч 93685 (вул. Дняпроўская, Лядзішчы).
• 110-ы асобны полк матэрыяльнага забеспячэння.
• 80-ы асобны Севастопальскі батальён радыяцыйнай, хімічнай і бактэрыялагічнай абароны.
• 7-ы інжынерны Торуньскі ордэнаў Аляксандра Неўскага і Чырвонай зоркі полк (Зялёны гарадок).
• 1019-ы камандна-разведвальны цэнтр.
• 592‑гі ваенна-медыцынскі цэнтр (вул. Шпітальная).
• 72-гі гвардзейскі аб’яднаны вучэбный цэнтр (вул. Сярэбранікава, Печы).
  • 320-я школа падрыхтоўкі спецыялістаў інжынерных войскаў (Печы).
• 227-ы агульнавайсковы палігон (вул. Галіцкага).
• Артылерыйскія склады (вёска Вялікае Стахава).
• 139-ы цэнтр метралагічнага забеспячэння
• 121-я навігацыйна-тапаграфічная часць
• 1825-я база вымяральнай тэхнікі

Фартыфікацыя Барысава

• Фартыфікацыя Барысава

Грамадзянская архітэктура XIX стагоддзя

• Гандлёвыя рады (1806—1823)
• Будынак казначэйства
• Рэшткі грэблі млына праз Сху
• Будынак пажарнай часткі

Грамадзянская архітэктура XX стагоддзя

• Будынак чыгуначнага вакзала (пач. 20 ст.)
• Жылыя дамы (пач. 20 ст.)
• Грэбля на паромную пераправу ад Барысаўскага замка да Бярэзіны. Амаль цалкам знішчана пры будаўніцтве гандлёвага цэнтра і новага моста.
• Рэшткі парка насупраць Музея
• Рэшткі парка каля Цэнтра творчасці дзяцей і моладзі Барысаўскага раёна каля вул. Дзяржынскага
• Былы ваенны гарадок Лядзішча — комплекс жылых і вайсковых будынкаў пачатку 1930-х гадоў.
• Былы ваенны Новы гарадок (Ватуціна) — комплекс жылых і вайсковых будынкаў 2-й паловы 1930-х гадоў.
• Ваенны гарадок Печы — комплекс жылых і вайсковых будынкаў 2-й паловы 1930-х гадоў.
• Рэшткі станцыі хуткай дапамогі і пажарнай часткі каля 2-й паліклінікі.

Цывільная эрхітэктура 21 ст

У 2010 годзе пачалося будаўніцтва новага мікрараёна на месцы былога вайсковага аўтапалігона (вул. Брылеўская). Мікрараён заселены.

У пачатку 2020 года пачалося будаўніцтва новага мікрараёна Лядзішча-2.

Могілкі

• Брацкая магіла партызан.
• Брацкая магіла савецкіх актывістаў.
• Брацкая магіла савецкіх ваеннапалонных. Вул. Чапаева. Тэрыторыя гітлераўскага шталага.
• Кальварыйскія могілкі, на якіх размешчаны класіцыстычная капліца (XIX cт.) і новая капліца (1995).
• Могілкі каля вёскі Вуглы.
• Могілкі на вул. Першай Маскоўскай пралетарскай дывізіі.
• Яўрэйскія могілкі.
• Магіла лекара ў крэпасці.
• Шпітальныя могілкі каля вайсковага шпіталя
• Нямецкія могілкі на вул. Чалоўскай. Часткова экзгумаваныя. На іх месцы пабудаваны жылыя дамы і часткова 140-ы рамонтны завод
• Могілкі на тэрыторыі 740-й зенітна-ракетнай часці. Былы артылерыйскі палігон Лядзішча, месца пахавання нацыстамі ахвяр тэрору. Часткова экзгумаваныя.

Помнікі без пахаванняў

• Помнік бальшавіцкай партызанке Люсі Чалоўскай
• Помнік бальшавіку Арджанікідзе
• Помнік бальшавіку Леніну
• Помнік князю Барысу
• Помнік экіпажу танка Рака
• Помнік курсантам былога танкавага вучылішча
• Помнік салдатам і афіцэрам 1-й Пралетарскай Маскоўскай дывізіі
• Помнік афганцам
• Помнік салдатам, загінулым у аўтамабільнай аварыі ў 1994 годзе. Знаходзіцца за Пячамі.
• Помнік танкістам 10-й дняпроўскай танкавай дывізіі. Знаходзіцца ў Лядзішчы.
• Помнік танкістам Ротмістрава ў лесе ў раёне.
• Помнiк ахвярам нацызму на вулiцы 50 год БССР.
• Памятны знак у гонар паўстанцаў 1863 года ў лесе на ўскрайку горада.

Вядомыя асобы

Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Барысава і Ганаровыя грамадзяне Барысава

• Аляксей Абалмасаў — беларускі спартсмен-вясляр.
• Антаніна Іванаўна Абрамава (нар. 1926) — галоўны мастак на Барысаўскім крыштальным заводзе.
• Язэп Аляксандравіч Адамовіч (1897—1937), беларускі і савецкі дзяржаўны дзеяч.
• Андрэй Мікалаевіч Арамнаў (нар. 1988) — алімпійскі чэмпіён і рэкардсмен свету па цяжкай атлетыцы.
• Уладзімір Ігаравіч Архангельскі (нар. 1967) — беларускі архітэктар.
• Аляксандр Пятровіч Астроўскі — беларускі дыпламат.
• Васіль Васілевіч Барысенка (1904—1984) — беларускі літаратуразнавец, крытык.
• Евель Самуілавіч Бялявін (1920—1972)— Герой Савецкага Саюза.
• Шая Іосіфавіч Бярковіч (1918—1942) — адзін з арганізатараў антынацысцкага падполля на тэрыторыі Пінскай вобласці.
• Ганна Казіміраўна Вяржбіцкая (1915—2000) — Герой Сацыялістычнай Працы (1966), Заслужаны аграном БССР.
• Яўсей Рыгоравіч Вайнруб (1909—2003) — Герой Савецкага Саюза.
• Макар Кандратавіч Вронскі (1910—1994) — скульптар, Народны мастак Украіны.
• Залман Давыдавіч Гільман (нар. 1929) — вучоны ў галіне селекцыі і развядзення сельскагаспадарчай жывёлы, доктар сельскагаспадарчых навук.
• Андрэй Андрэевіч Грамыка (1909—1989) — савецкі дыпламат, дзяржаўны дзеяч, у 1985—1988 гг. — Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР. Выпускнік Старабарысаўскага сельскагаспадарчага тэхнікума.
• Анатоль Андрэевіч Грамыка (1932—2017) — член-карэспандэнт Расійскай Акадэміі навук, доктар гістарычных навук.
• Георгій Паўлавіч Гурыновіч (1933—1994) — беларускі фізік.
• Антаніна Лаўрэнцьеўна Леановіч (нар. у 1929) — беларускі неўрапатолаг, доктар медыцынскіх навук, прафесар.
• Рахіль Эфраімаўна Мазо (1910—2000) — педыятр, доктар медыцынскіх навук, прафесар.
• Сяргей Аркадзьевіч Піваварчык (нар. 1962) — беларускі гісторык і археолаг.
• Валянцін Раманавіч Сімірскі (нар. 1946) — беларускі палітык.
• Юрый Станкевіч — беларускі пісьменнік.
• Валерый Іванавіч Стральчонак (нар. 1981) — беларускі палітык.
• Павел Фёдаравіч Тоўсцікаў (1904—1985) — генерал-маёр, Герой Савецкага Саюза, Ганаровы грамадзянін Барысава (1969).
• Іван Міхайлавіч Ушакоў (1910—1966) — беларускі тэатральны мастак.
• Антон Мікалаевіч Філіповіч (нар. 1952) — беларускі архітэктар.
• Усевалад Вячаслававіч Янчэўскі — беларускі палітычны і грамадскі дзеяч.

Гл. таксама

• Гарады Мінскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Спіс вуліц Барысава

Літаратура

• Борисов // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9;
• Насевіч В. Барысаў у часы Вялікага Княства Літоўскага Архівавана 20 лістапада 2008. // Дзевяць стагоддзяў Барысава. Мінск, 2002. С. 26-37.
• Барысаў на тарчыкаў (нашыўках).
• Барысаў на значках
• Барысаў на значках. Частка 2.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Барысаў

• Геаграфічныя звесткі па тэме Барысаў на OpenStreetMap
• Барысаўскі гарадскі сайт (навіны, аналітыка, форум)
• Навіны, блогі Архівавана 9 снежня 2007.