Вікіпедыя

Тыбетцы

Тыбетцы (саманазва: བོད་པ་) — азіяцкі народ, карэнныя жыхары Тыбета. Большасць тыбетцаў жыве ў Тыбецкім аўтаномным раёне і правінцыі Цынхай у складзе КНР. У выніку задушэння тыбецкага паўстання 1959 г. вялікая колькасць тыбетцаў апынулася за межамі сваёй радзімы. Яны склалі значныя грамады ў іншых краінах, пераважна ў Індыі, ЗША, Швейцарыі, Бутане, Канадзе. Агульная колькасць (2019 г.) — каля 6,6 млн чалавек.

Тыбетцы
(བོད་པ་)
Агульная колькасць 6,6 млн (2019 г.)
Рэгіёны пражывання  Кітай — 6,3 млн
 Індыя — 200 тыс.
 ЗША — 10 тыс.
Мова тыбецкая мова
Рэлігія будызм, бон
Блізкія этнічныя групы шэрпы, таму, цян, бхотыя, балці

Паходжанне правіць

Тыбетцы з’яўляюцца прамымі нашчадкамі мезалітычнага і неалітычнага насельніцтва, якое ў перыяд 22 тысячы — 8 тысяч гадоў таму заняло Тыбецкае нагор’е. Мяркуюць, што старажытныя мігранты ва Усходнюю Азію першапачаткова дасягнулі верхняга і сярэдняга басейна ракі Хуанхэ. Тут адбыўся падзел на продкавыя групы кітайцаў і тыбета-бірманцаў. Апошняя група перасялілася на тэрыторыю Сычуані, адкуль продкі тыбетцаў рушылі ў Тыбет[1]. Выказваецца гіпотэза[2], што генетычная мутацыя, якая дазваляе тыбетцам болей эфектыўна выкарыстоўваць кісларод і такім чынам быць болей прыстасаванымі да ўмоў высакагор’я, была атрымана ў спадчыну дзякуючы гібрыдызацыі іх продкаў з дзянісаўскім чалавекам. Цікава, што паводле падання саміх тыбетцаў[3], яны паходзяць ад шлюбу малпы з жанчынай-дэманам.

Гісторыя правіць

 
Зыход валадара, XV ст.

Згодна міфалогіі бон, найстаражытнейшая цывілізацыя Чжанчжунь (або Шаньшунь) узнікла на захадзе Тыбецкага нагор’я. Яна ўяўляла сабою федэрацыю з некалькіх дзяржаўных утварэнняў і мела цэнтр каля гары Кайлас. У 1999 г. кітайскія археолагі сапраўды знайшлі на захадзе нагор’я развітую культуру жалезнага века і далі ёй назву Чжанчжунь. Яе носьбіты ведалі ганчарства, трымалі авечак і коней, рабілі магільні з круглымі каменнымі насыпамі. Магільні культуры Чжанчжунь эквівалентны па часе ўзнікнення кітайскім імперыям Цынь і Хань[4].

У IV — VI стст. у даліне Ярлунг уздоўж рэчышча Цан-по ўзнікла дзяржава Бод з цэнтрам у Лхасе. З пачатку VII ст. яна была вядома ў імперыі Тан як Тубо (Туфань). Ярлунгская дынастыя падначаліла Тыбецкае нагор’е, Цынхай, часткі сучасных правінцый Сычуань і Юньнань, вяла барацьбу за аазісы Кашгарыі супраць кітайцаў і цюркаў. У 645 г. яна заваявала Чжанчжунь[5]. У 763 г. тыбецкае войска разрабавала танскую сталіцу Сіянь[6]. Важным здабыткам перыяду дзяржавы Бод было прыняццё будызму, разам з якім у Тыбеце сталі вядомы пісьмо, літаратура, філасофія, права. Тыбецкі будызм фарміраваўся на аснове традыцыі ваджраяна са значным уплывам манаства. У яго паўсядзённай практыцы адлюстраваны мясцовыя анімістычныя і магічныя вераванні. У той жа час пад уплывам будызму прыхільнікі традыцыйных культаў стварылі рэлігію бон.

У сярэдзіне IX ст. дзяржава Бод распалася. У барацьбе за ўладу высакародныя тыбецкія сем’і імкнуліся знайсці падтрымку з боку духавенства. Таму, нягледзячы на раскол у шэрагах прадстаўнікоў розных рэлігійных школ, будызм паступова набыў яшчэ большы ўплыў. XII — XIV стст. нават сталі перыядам будысцкага адраджэння. З XI ст. галоўную ролю адыгрывала школа сак’я[7], для якой былі характэрны ўмеранасць і вера ў тулку — перароджаных лам. У 1245 г. прадстаўнікі сак’я дамагліся фармальнага падпарадкавання Тыбета Чынгізідам, а наўзамен атрымалі магчымасць місіянерскай дзейнасці сярод манголаў. У 1253 г. Пагба-лама атрымаў тытул намесніка Тыбета, але быў затрыманы пры двары хана Хубілая, дзе стварыў мангольскае пісьмо на аснове тыбецкага, стаў духоўным настаўнікам хана і садзейнічаў распаўсюджанню тыбецкага будызму ў Мангольскай імперыі[8]. Тыбет ператварыўся ў важны культурны і рэлігійны цэнтр Усходняй Азіі.

Саслабленне імперыі Юань дазволіла тыбецкаму арыстакрату Джанчубу Г’ялцэну выступіць супраць усемагутных манахаў школы сак’я і ў 1354 г. захапіць уладу. На працягу другой паловы XIV — першай паловы XVII стст. Тыбетам кіравалі свецкія валадары, якія арыентаваліся на будысцкую школу каг’ю, знакамітую сваёй рыторыкай. У 1409 г. містык Цанкапа заснаваў кляштар Гандэн і ператварыў яго ў асяродак новай будысцкай школы гелуг, што ўвабрала асноўныя рысы школ сак’я і каг’ю[9]. Яго вучань Гедун Друпа быў абвешчаны тулку Далай-ламам. У XVII ст. узнік яшчэ адзін важны тытул тулку — Панчэн-лама. У 1642 г. пры падтрымцы айратаў і Панчэн-ламы Далай-лама V стаў тэакратычным валадаром Тыбета.

Усталяванне ўлады далай-ламаў дазволіла праводзіць паступовыя змены, якія спрыялі ўніфікацыі ўнутранага ладу жыцця, распаўсюджанню ў дзяржаўным кіраўніцтве адзіных узораў літаратурнай мовы. Тым не меней, пасля смерці Далай-ламы V аўтарытэт тэакратычных валадароў сярод падданых не быў бездакорным, што дазваляла суседнім Джунгарскаму ханству і імперыі Цын умешвацца ва ўнутраныя справы, у тым ліку шляхам ваенных уварванняў[10]. Пасля выгнання джунгараў з Лхасы ў 1720 г. маньчжуры пакінулі там гарнізон з 3000 воінаў. Тыбетцы паўставалі супраць прысутнасці іншаземнага войска ў 1727—1728 гг., 1750 г., 1837—1861 гг., аднак духоўная і свецкая арыстакратыя аддавала перавагу саюзу з імператарам. У 1791 г. умяшанне цынскай арміі дазволіла тыбетцам адбіць напад непальскага войска. Фармальна вайна з Непалам скончылася толькі ў 1856 г.

Саслабленне імперыі Цын дазволіла Вялікабрытаніі ў 1903—1904 гг. здзейсніць ваенную экспедыцыю ў Тыбет. Хаця яна скончылася вывадам брытанскіх ваенных сіл і падпісаннем шэрагу міжнародных дагавораў, якія абавязвалі Вялікабрытанію і яе суперніцу Расію весці палітыку ў дачыненні да Тыбета ў адпаведнасці з інтарэсамі Цын, брытанская акупацыя на поўдні Тыбета доўжылася некалькі гадоў, Тыбет быў абавязаны выплочваць значную кантрыбуцыю. Гэта спарадзіла ксенафобскія настроі і паўстанне ўсходніх тыбетцаў у 1905 г. Іх ахвярамі сталі еўрапейскія місіянеры і кітайскія сяляне. У 1904 г. Далай-лама XIII пакінуў Лхасу і здзейсніў вандроўку ў Ургу, дзе безвынікова спрабаваў заключыць пагадненне з Расіяй[11]. Падчас вяртання праз Пекін у 1908 г. ён быў сустрэты імператрыцай Цысі з вялікай пашанай. Цынскае прадстаўніцтва ў Лхасе ініцыявала некаторыя рэформы: размеркаванне часткі ўлады на карысць свецкіх колаў, адкрыццё свецкіх кітайска-тыбецкіх школ, з’яўленне першай двухмоўнай газеты.

У 1910 г. імперыя Цын паспрабавала канчаткова падпарадкаваць Тыбет і кіраваць ім непасрэдна. У краіну было ўведзена войска. Далай-лама XIII збёг у суседнюю Індыю. Але маньчжурская акупацыя распаўсюджвалася тольку на Лхасу і некаторыя стратэгічныя дарогі. У 1911 г. Сіньхайская рэвалюцыя зрынула дынастыю Цын. У 1912 г. маньчжурская адміністрацыя ў Лхасе капітулявала. У 1913 г. Далай-лама XIII абвясціў Тыбет незалежнай дзяржавай, хаця гэты акт не быў прызнаны з боку Кітая[12]. Па ініцыятыве Вялікабрытаніі ў Шымле адбылася трохбаковая канферэнцыя[13]. Яна скончылася безвынікова, паколькі Кітай адмовіўся ратыфікаваць пагадненні, у якіх Тыбет называўся незалежным. Каб стварыць сучасную армію, Далай-лама V падвысіў падаткі, але супраць гэтага выступіў панчэн-лама. Ён выехаў у Манголію, а адтуль — у Кітай[14]. Проціборства двух першых будысцкіх святароў працягвалася да смерці Далай-ламы V у 1933 г.

 
Ваенны парад у Лхасе, 1938 г.

У 1930—1932 гг. арміі, падначаленыя Гаміньдану, разграмілі тыбецкія вайсковыя фармаванні, якія занялі спрэчныя тэрыторыі ў Цынхаі і Сычуані. У 1935 г. у акупаванай кітайскай арміяй частцы Цынхая нарадзіўся Далай-лама XIV. У 1940 г. ён быў прызнаны з боку Кітая. Вонкавыя кантакты Тыбета заставаліся вельмі абмежаванымі. Існавала некалькі брытанскіх гандлёвых прадстаўніцтваў на паграніччы. Часовая кітайская місія пачала працу ў Лхасе пасля смерці Далай-ламы XIII. Галоўную ролю ў кіраванні адыгрывалі прадстаўнікі святарскіх колаў. Армія была недастаткова ўзброена. У 1950 г. рознагалоссі паміж свецкімі і духоўнымі адміністратарамі на ўсходзе прывялі да акупацыі гэтага рэгіёну Народна-вызваленчай арміяй Кітая. У 1951 г. тыбецкая дэлегацыя падпісала ў Пекіне дагавор з КНР[15], у якім пагадзілася на заняццё ўсёй тэрыторыі Тыбета, а наўзамен атрымала абяцанне самакіравання і павагі да рэлігіі. У 1954 г. Далай-лама XIV наведаў Усекітайскі Сход Народных Прадстаўнікоў у якасці дэпутата і сустрэўся з Маа Цзэдунам.

У 1957 г. усходнія тыбетцы кхам-па, што фармальна падпарадкоўваліся кітайскім уладам, а не ўраду Далай-ламы XIV, паднялі паўстанне супраць палітыкі пераразмеркавання сялянскай зямлі. Тыбецкія ўзброеныя сілы, накіраваныя для дапамогі Народна-вызваленчай арміі Кітая, перайшлі на бок паўстанцаў. У сакавіку 1959 г. жыхары Лхасы таксама ўзнялі паўстанне, паколькі сярод іх распаўсюдзіліся чуткі, быццам бы кітайцы збіраюцца выкрасці манарха. Яно было задушана, аднак Далай-лама XIV пакінуў Паталу і разам з блізкімі асобамі збёг у Індыю[16], дзе па прапанове Джавахарлала Нэру арганізаваў тыбецкі ўрад у выгнанні.

У 1965 г. у складзе КНР быў створаны Тыбецкі аўтаномны раён, які значна адрозніваецца ад гістарычнага Тыбета і не ўключае частку тэрыторый, населеных тыбетцамі. Яны ўвайшлі ў склад кітайскіх правінцый Цынхай, Ганьсу і Сычуань. Падчас культурнай рэвалюцыі большасць тыбецкіх кляштароў былі разбураны, тысячы тыбетцаў рэпрэсаваны. Разам з гэтым, была ліквідавана феадальная сістэма землеўладання, пашыраны фармальныя правы простых грамадзян. У межах КНР назіраецца хуткае павелічэнне тыбецкага насельніцтва[17]. Тым не меней, з 1959 г. існуе эміграцыя тыбетцаў, пераважна ў суседнюю Індыю, дзе вылучаюць 3 асноўныя хвалі ўцекачоў[18]:

  • Першая (1959 — 1970-я гг.) была найбуйнейшай. Болей за 80 тысяч тыбетцаў рушылі ўслед за Далай-ламам IV. Гэтая хваля была прадстаўлена выхадцамі з розных раёнаў Тыбета і розных сацыяльных пластоў, але мужчыны, манахі і ваенныя, у ёй пераважалі. Тыя, хто з’явіўся ў Індыі або нарадзіўся там да 1979 г., атрымалі від на жыхарства, зямельныя надзелы ў карыстанне, прыцягваліся індыйскімі ўладамі да працы і службы ў арміі ў высакагорных раёнах.
  • Другая (1986—1996 гг.) супала з пэўнай лібералізацыяй жыцця ў КНР. Яна склала каля 25 тысяч чалавек, 44 % з якіх былі манахамі і манашкамі. Многа каму з гэтых новых бежанцаў было адмоўлена ў выдачы віду на жыхарства, што значна абмяжоўвае выбар заняткаў. Звычайна яны асядалі ў тыбетцкіх паселішчах на поўначы Індыі. Але пашырэнне паселішчаў было не магчымым, паколькі тыбетцы як іншаземцы не маюць права на набыццё новых зямельных надзелаў. Таму ўцекачы адчулі перанаселенасць, у 1990-х гг. назіраўся пераезд з Індыі ў іншыя краіны. Так, у 1992—1994 гг. каля 1000 тыбетцаў пераехалі ў ЗША[19].
  • Трэцяя хваля (з 1998 г.) характарызуецца значнай колькасцю тых, хто жадаў атрымаць духоўную адукацыю або далучыцца да манаскіх грамад.

Усяго ў Паўднёвай Азіі былі створаны 52 тыбецкія паселішчы, якія карыстаюцца ўнутранай аўтаноміяй. У нашы дні тыбецкая дыяспара складае каля 5 % ад агульнай колькасці тыбетцаў.

Культура правіць

Заняткі правіць

 
Апрацоўка зямлі

Культура тыбетцаў фарміравалася многія тысячагоддзі ў шчыльнай сувязі з мясцовай прыродай, прыстасаваннем да высакагорнага засушлівага плато. Асноўным заняткам, які дазваляў выжываць ва ўмовах Тыбецкага нагор’я, з’яўлялася адгонная і качавая жывёлагадоўля — выпас якаў, авечак і коз. Асабліва важным было прыручэнне якаў, буйных траваедных жывёл, найбольш прыстасаваных да высакагор’я. Гэта адбылося каля 5 — 10 тысяч гадоў таму[20][21]. Яны забяспечваюць чалавека малаком, скурай, поўсцю і мясам, выкарыстоўваюцца як уючныя жывёлы. Традыцыйная адгонная сістэма выпасу ўключала міграцыі статкаў з вясны для дасягнення высакагорных летніх пашаў з наступным павольным вяртаннем ўвосень на зімовыя пашы і больш сталыя паселішчы пастухоў. Улетку і ранняй восенню, калі статкі пасвіліся на ўзвышшах, пастухі традыцыйна жылі на стаянках і пераязджалі па меры неабходнасці, залежна ад таго, ці была паша. У мінулым некалькі сем’яў пасвілі сваю жывёлу разам. Дойных самак і цялят утрымлівалі асобна ад маладзейшых самак і самцоў[22]. Конегадоўля ўзнікла ў перыяд ад неаліта да жалезнага века. Тыбетцы трымаюць некалькі лакальных маларослых парод коней. Генетычныя даследаванні паказалі, што тыбецкія коні паходзяць з Цэнтральнай Азіі, адкуль трапілі праз Манголію[23]. Прыручэнне коней стала магчымым дзякуючы кантактам з качавымі народамі, якія насялялі землі на поўнач ад Тыбета.

Ворныя землі складаюць усяго 2 % ад агульнай плошчы рэгіёна[24]. Найбольш прыдатным раёнам для земляробства з’яўляюцца даліны ўздоўж рэчышча Цан-по. Асноўная культура на працягу 3600 гадоў — ячмень. На ўсходзе Тыбета здаўна вядома грэчка. У нашы дні таксама вырошчваюць і іншыя культуры — рыс, кукурузу, проса, пшаніцу, рапс, гародніну. Для атрымання дастатковых для пражыцця ўраджаяў тыбетцы спалучаюць севазварот, змешванне культур і паравыя перыяды. Зямля апрацоўваецца плугам, запрэжаным якамі, а потым рыхліцца ўручную, каб раздрабніць глебу і выдаліць буйныя камяні, выкапаныя плугам. Ураджай збіраюць кароткімі сярпамі для абразання сцёблаў. Недахоп гародніны і садавіны кампенсуецца зборам дзікіх раслін[25].

Сярод тыбетцаў нават у нашы дні шырока распаўсюджаны хатнія рамёствы накшталт ганчарства, прадзення, разьбярства па дрэву і косці, шыцця вопраткі і г. д. Аднак ужо ў старажытнасці вылучылася прафесійнае рамяство, у першую чаргу апрацоўка металаў. Часта майстры жылі пры сем’ях арыстакратаў або пры манаскіх грамадах, абслугоўвалі кляштары і рэзідэнцыі. Майстэрства перадавалі ў спадчыну. У першай палове XX ст. прафесійныя рамеснікі і гандляры Лхасы стваралі супольныя аб’яднанні накшталт карпарацый, якія кантралявалі вытворчасць і кошты. Тыбецкія рамеснікі шырока вядомы маляўнічымі насценнымі дыванамі, рэлігійнымі сувенірамі, ювелірнымі вырабамі, нажамі, маскамі і інш.[26][27]

Кухня правіць

Асноўны традыцыйны харчовы прадукт — смажаная ячменная мука цампа, якую аднолькава багата спажываюць у земляробчых і жывёлагадоўчых раёнах. Яе ядуць сухой, але часцей змешваюць з гарбатай і малочнымі прадуктамі. Цампа можа выкарыстоўвацца падчас цырымоній у выглядзе дробкі мукі, развеянай у паветра. Малочныя прадукты і мяса таксама шырока спажываюцца ва ўсіх раёнах. У засушлівых мясцінах мяса рэжуць на палоскі і сушаць, але вядомы стравы са смажанага і варанага мяса. Ялавічыну прынята драбніць, каб потым дадаваць у складаныя стравы ці гатаваць фрыкадэлькі. Распаўсюджана страва ў выглядзе варанай авечынай галавы, але галовы якаў звычайна не вараць. Малако кісляць, робяць з яго масла і сыр[28].

Паўсядзённым напоем з’яўляецца гарбата. Жывёлагадоўцы дадаюць у яе соль і масла. Такім чынам яна сагравае людзей, якія шмат часу праводзяць на вольным паветры, дае ім неабходныя тлушч і калорыі. У земляробчых раёнах масла надзвычай дарагое, таму гарбату з ім гатуюць у асаблівыя дні або для гасцей. Замест масла ў гарбату дадаюць малако[29]. Традыцыйны алкагольны напой — чаанг[30]. Ён вырабляецца з варанага ячменю, мае кісла-салодкі смак. Згодна народнаму этыкету, гаспадар напаўняе чару чаанг пасля кожнага з першых трох глыткоў, потым госць павінен выпіць поўную чару да дна.

Медыцына правіць

Тыбетцы вядомы захаваннем традыцыйнай медыцынскай сістэмы. Лічыцца, што яна ўзнікла ў сярэднявеччы на аснове сінтэзу мясцовых ведаў і лекавага майстэрства, што прыйшло з Індыі. У эпоху дзяржавы Бод арганізоўваліся сустрэчы лекараў з Тыбета, Паўднёвай Азіі, Персіі і Кітая. Далай-лама XIII садзейнічаў арганізацыі шпіталя, медыцынскай адукацыі і пісьмовых медыцынскіх трактатаў[31]. Пасля бегства з Тыбета Далай-лама XIV узнавіў у 1961 г. дзейнасць школы традыцыйнай медыцыны ў Дхарамсале[32]. Тыбецкая медыцына таксама вывучаецца ў фармакалагічным універсітэце ў Сініне[33].

Тыбецкая традыцыя выкарыстоўвае мноства шляхоў для дыягностыкі хвароб. У першую чаргу лекар выяўляе па целаскладзе, форме галавы, страваванні, рэжыме сну і выразе эмоцый прыналежнасць чалавека да тыпу ветру, агню або зямлі і вады. Кожны тып схільны да пэўных захворванняў. Схільнасць да хвароб таксама фарміруецца з-за месца пражывання і заняткаў. Найчасцей дыягназ ставяць дзякуючы аналізу стрававання, пульсу і мачы. Лекаванне цягнецца доўгі час, паколькі лекар на кожным этапе карэктуе свае метады[34]. Медыкі выкарыстоўваюць пераважна раслінныя лекі. Але характэрна тое, што лек не можа складацца з 1 інгрыдыента. Склад лекаў заўсёды шматкампанентны.

Вопратка правіць

 
Тыбецкія жанчыны з Юньнані ў традыцыйных строях

Тыбецкая народная вопратка даволі разнастайная, адрозніваецца ў залежнасці ад рэгіёна, сацыяльнага становішча, занятку, пары года. Аде любая вопратка мае свабодны крой і доўгія рукавы. У халодную ноч шырокае адзенне дае магчымасць спаць не распранаючыся. Падчас дзённай спякоты шырокі рукаў дазваляе агаляць рукі.

Вопратку шыюць з ваўняных тканін, шоўку, футра, скуры і г. д. Асноўныя элементы:

Боты звычайна вырабляюць са скуры якаў і кароў, але ўлетку распаўсюджаны ваўняныя з баваўнянай падшэўкай. Абутак розніцца па фактуры і даўжыні халявы, але не падзяляецца на мужчынскі і жаночы[35].

Яшчэ адзін важны элемент вопраткі — цырыманіяльны шоўкавы шалік хата (хада). Ён сімвалізуе добразычлівасць, дабрабыт і спачуванне. Яго ўручаюць на ўрачыстых падзеях, падчас вяселляў, пахаванняў, нараджэння, прыбыцця і ад’езду гасцей. Пры гэтым прынята зычыць поспеху[36].

Вопратку, асабліва жаночую, прынята аздабляць узорамі. Жанчыны і мужчыны ўпрыгожваюцца кольцамі, пацеркамі, абярэгамі з косці і каштоўных металаў.

Архітэктура правіць

Хаця ў Тыбеце здаўна існавалі гарады, асноўны тып паселішча — вёска. Да нашых дзён захоўваюцца як вёскі з раскіданай планіроўкай на горных схілах, што лічацца болей старажытнымі, так і з лінейнай планіроўкай уздоўж дарог. З-за ўздымаў і апусканняў горнага ландшафта размяшчэнне жытла змяняецца разам з перападам вышынь. Часцей для будаўніцтва жытла робяць штучныя тэрасы, пры гэтым скальны масіў становіцца натуральным фундаментам. Апорнай канструкцыяй усяго будынка з’яўляецца калона парцыяльнага ціску, на якую накладваюць насціл, які ператвараецца ў своеасаблівы хрыбет дома. Сцены маюць роўны кут, іх узводзяць з каменняў, cчэпленых гліняным растворам. Унізе сцены болей тоўстыя, чым уверсе — ад 0,8 м да 0,5 м[37]. З вонкавай часткі кладуць камяні з адтулінамі, каб мацаваць да іх свойскую жывёлу. Большасць тыбецкіх вясковых дамоў двух- або трохпавярховыя. Ніжэйшыя паверхі выкарыстоўваюцца для гаспадарчых патрэб, захавання падчас зімовых маразоў жывёлы. Верхні паверх — для жылля і абавязковага малітоўнага пакоя.

Мураваныя канструкцыі пачалі ўзводзіцца ў Тыбеце каля 1300 гадоў таму. Відавочна, найбольш старажытнымі каменнымі будынкамі былі будысцкія храмы, якія спярша паўтаралі абрысы храмаў Індыі. З заснаваннем дзяржаўных утварэнняў пачалося будаўніцтва абарончых комплексаў, дзе ўжываліся мясцовыя тэхналогіі[38], у прыватнасці ўмацаваныя сцены нагадвалі трапецыю, захоўвалася іх сіметрыя, дахі мелі пляскатую форму і абмяжоўваліся парапетамі. Многія рысы старажытнай абарончай архітэктуры пазней перайшлі ў цывільную, выкарыстоўваліся пры будаўніцтве храмаў і палаца Патала.

Найбольш прыкметнай часткай архітэктурнай спадчыны з’яўляюцца рэлігійныя пабудовы, асабліва буйныя кляштарныя комплексы. Тыбецкія кляштары ўтрымоўваюць некалькі шматпавярховых пабудоў, знутры якіх ладзіліся шырокія залы для арганізацыі малітоўных сходаў і рытуалаў. Акамя таго, там меліся невялікія пакоі, што выкарыстоўваліся як келлі для манахаў, школьных заняткаў, індывідуальных малітваў. Яны маглі быць аб’яднаны крытымі калідорамі і мурамі. Двор кляштара — таксама важная прастора для арганізацыі святочных цырымоній. Характэрная рыса рэлігійнай архітэктуры — увага да інтэр’ера[39], таму асноўнае аздабленне храмаў і кляштароў рабілася знутры, а не з вонкавай часткі. Напрыклад, разьба аконнай драўлянай ліштвы заўважна знутры, а не звонку. Вядомы выпадкі, калі кляштары ладзіліся ў пячорах. Да будысцкай архітэктуры Тыбета таксама адносяцца ступы.

  •  
    Тыбецкая вёска, фота 1904 г.
  •  
    Будынак на тэрасе, малюнак 1905 г.
  •  
    Кляштар Дзонгсанг, фота 2006 г.
  •  
    Інтэр'ер жаночага кляштара
  •  
    Вясковая ступа

Грамадства правіць

 
Маці і дзіця ў Лхасе

Раней у раёнах, населеных тыбетцамі, існавала 7 форм шлюбу[40]:

  • братняя паліандрыя, калі група братоў жэніцца з адной жанчынай
  • паліандрыя бацькі і сына
  • несваяцкая мужчынская паліандрыя
  • сястрынская палігінія, калі сёстры бяруць шлюб з адным мужчынам
  • палігінія маці і дачок
  • несваяцкая жаночая палігінія
  • манагамія

Братняя паліандрыя і манагамія былі найбольш распаўсюджанымі. Традыцыйна тыбетцы разлічвалі ступень сваяцтва ў шлюбе — пяць пакаленняў па матчынай лініі і сем па бацькоўскай, хаця многія не маглі вызначыць генеалогію так далёка. Веданне радавода было важным пераважна для высакародных сем’яў.

Нявесту шукалі сярод прадстаўнікоў свайго сацыяльнага пласта[41]. Галоўная роля ў гэтым належала бацькам жаніха. Яны вялі перамовы праз пасярэднікаў, карысталіся дапамогай варажбітак і астролагаў. Ламы школы гелуг не уступаюць у шлюб, але іншыя школы не забараняюць шлюбныя зносіны. Шлюбу папярэднічалі заручыны ў доме нявесты, падчас якіх сям’я жаніха перадавала падарункі сваякам нявесты. Часам заручыны і вяселле адбываліся ў той жа дзень. У іншых выпадках перадвясельны банкет і вясельная бяседа праходзілі з розніцай у 2 ці 3 дні. Вяселле суправаджалася шэсцем на чале астролага. Пасля вяселля мужу і жонцы не дазвалялася 3 дні выходзіць з хаты. Такім чынам правяралася моц іх сувязі[42].

Галоўнай сацыяльнай адзінкай лічылася гаспадарка, якая ўключала пашыраную сям’ю, што складалася з 3 пакаленняў нуклеарных сем’яў[40]. Звычайна на чале пашыранай сям’і стаяў дарослы мужчына, не абавязкова старэйшы, але працаздольны. Часам на чале гаспадаркі станавілася жанчына. Жанчыны падобна мужчынам мелі права зямельнай і іншай спадчыны. Тым сямейнікам, якія пайшлі ў кляштар, спадчына наогул не перадавалася. Дзеці павінны былі прытрымлівацца жорсткай дысцыпліны. Магчымасць атрымаць адукацыю была толькі ў тых, хто ішоў у кляштар або рыхтаваўся да дзяржаўнай службы.

Развод традыцыйна быў адносна простым і лёгкім[42]. Калі пара разводзілася, бацька атрымліваў апеку над дзецьмі мужчынскага полу, а маці — над дзяўчаткамі. У паліандрычных шлюбах жонка магла развесціся з мужам, даўшы яму авечку і выправадзіўшы яго за дзверы.

Гаспадаркі адной вёскі або адной мясцовасці аб’ядноўваліся ў суседкія грамады на чале старасты і ў земляробчых раёнах — адказнага за ірыгацыю. Яны выконвалі першасныя ўладныя і судовыя функцыі, пры гэтым арыентаваліся на старажытныя кодэксы. Цэнтральная ўлада ўмешвалася ў кантроль над мясцовымі жыхарамі толькі ў выключных абставінах, калі справа ішла пра дзяржаўную здраду або забойства вядомага чалавека. З усталяваннем тэакратыі далай-ламаў існавалі 2 незалежныя адна ад адной галіны чыноўнікаў — свецкіх і рэлігійных, прычым свецкія часцяком рэкрутаваліся з рэлігійных колаў. Кляштары не ўваходзілі ў сістэму свецкага кіравання і не залежалі ад грамад[43].

Згодна тыбецкаму праву XVI — XVII стст., якое з некаторымі зменамі дзейнічала да 1959 г., усё насельніцтва падзялялася на 3 класы: свецкая арыстакратыя, простыя свецкія асобы і манахі. Прадстаўнікі арыстакратыі з’яўляліся нашчадкамі сем’яў, з якіх паходзілі далай-ламы, старажытных валадарскіх родаў і драбнейшых землеўласнікаў. Яны складалі ўсяго 5 % насельніцтва, аднак валодалі большасцю зямель, пашаў і статкаў[44]. З іх ліку набіраліся дзяржаўныя чыноўнікі. Існавала група з 30 сем’яў, якія лічыліся болей высакароднымі за астатнія.

Простыя свецкія асобы падзяляліся на нешматлікі пласт трал-па, сем’і якіх валодалі надзеламі ад 8,1 га да 120 га, сялян ду-джунг з невялікімі прыватнымі надзеламі, беззямельных сялян мі-бо і дольшчыкаў тра-бо. Апошнія 2 групы заключалі пісьмовы дагавор аб карыстанні зямлёй, пашамі і статкамі з арыстакратыяй. Часцяком яны жылі ў хатах, што належалі гаспадарам зямлі. Яны былі абавязаны выплочваць рэнту, падаткі, бязвыплатна працаваць на дзяржаву і гаспадара зямлі, не мелі права па сваёй волі пакідаць месца жыхарства. У гэтай сувязі іх становішча параўнальна з прыгоннымі[45]. У Тыбеце таксама меліся групы з вельмі нізкім сацыяльным статусам: раг’яб-па (рыбакі, мяснікі, прыбіральшчыкі памерлых, прастытуткі, часам кавалі і ювеліры) і нангзан (нашчадныя слугі, блізкія па статусе да рабоў).

Адмена кітайскімі ўладамі традыцыйнай грамадскай сістэмы ў 1959 г. і культурная рэвалюцыя фактычна значылі вызваленне для большасці насельніцтва ад сацыяльных ланцугоў. Аднак яны таксама прывялі да рэпрэсій, ад якіх пакутавалі не толькі высакародныя асобы, але і простыя людзі. У нашы дні існуе дыскусія паміж крытыкамі старога тыбецкага грамадства і яго абаронцамі, якія сцвярджаюць, што папярэдні лад засноўваўся не столькі на эксплуатацыі, колькі на супрацоўніцтве прадстаўнікоў розных сацыяльных груп[46].

Народная творчасць правіць

 
Жанчыны-музыканты, фота 1938 г.

Тыбецкі фальклор даволі разнастайны. Сюжэты многіх казак запазычаны з Паўднёвай Азіі, разам з імі існуюць чарадзейныя казкі, прысвечаныя прывідам і духам, якія маюць мясцовую глебу[47]. Тыбецкі эпас пра валадара Гесэра шырока распаўсюджаны сярод іншых народаў Цэнтральнай і Усходняй Азіі, мае некалькі розных сюжэтаў і лічыцца адным з найдаўжэйшых эпічных твораў свету[48]. У Тыбеце яго пашыральнікамі былі спевакі і музыканты баб сгрунг[49], якія не толькі пераказвалі эпізоды твора, акампанавалі сабе на музычных інструментах, але таксама дэманстравалі сцэнкі, падобныя на тэатральныя відовішчы. У сярэднявеччы ў Тыбеце ўзнік народны тэатр ачэ лхамо[50]. Ён меў свецкі характар, уключаў песні, кароткія дыялогі, танцы і пантаміму. На вуліцах Лхасы выступалі прафесійныя спевакі, чые творы былі лірычнымі, але часам утрымоўвалі палітычную і сацыяльную сатыру[51]. У нашы дні тыбетцы імкнуцца захоўваць народную вусную і музычную спадчыну, хаця пасля культурнай рэвалюцыі адбылося значнае набліжэнне тыбецкай папулярнай культуры да кітайскай[52].

Тыбецкае мастацтва мае старажытныя карані. З канца XX ст. у сярэднім і верхнім цячэнні Цанпо было знойдзена болей за 5000 наскальных малюнкаў з выявамі людзей, раслін, дрэў, зброі, посуду, сімвалаў і жывёл. Самыя раннія з іх створаны каля 3000 год таму. Найбольш познія — каля 1000 г. н. э.[53] Аднак большасць захаваных прадметаў мастацтва пазнейшых часоў у той ці іншай ступені з’яўляюцца рэлігійнымі. Яны былі заказаны рэлігійнымі ўстановамі або набожнымі людзьмі для выкарыстання ў рэлігійнай практыцы. Многія асобныя карціны, скульптуры і прадметы мастацтва ствараліся як складовыя часткі большага твора мастацтва накшталт алтара або інтэр'ера пэўнага храма ці палаца. Тыбецкія мастакі прытрымліваліся правілаў, указаных у будыйскіх пісаннях, у дачыненні да прапорцый, формы, колеру, пазіцыі, палажэння рук і іншых атрыбутаў.

Найбольш вядомыя прыклады тыбецкага жывапісу — фрэска, гравюра і танка. Фрэскі ўпрыгожваюць сцены, столі і праходы тыбецкіх храмаў і палацаў. Большасць прысвечаны важным рэлігійным і гістарычным асобам. На фрэсках можна знайсці малюнкі грамадскага жыцця, людзей, якія спяваюць, танцуюць, займаюцца спортам і акрабатыкай. У вялікіх палацах і храмах ёсць фрэскі, што адлюстроўваюць працэс іх будаўніцтва. Гравюрны жывапіс узнік у 1302 г. са з’яўленнем ксілаграфичнага друку[54]. У ксілаграфіі ўдзельнічалі майстры розных прафесій, у тым ліку мастакі[55]. Галоўным чынам яны стваралі выявы сутраў, але падобна фрэскам гравюрны жывапіс не быў пазбаўлены болей свецкіх матываў.

Жывапіс танка ўяўляе сабою малюнкі на кавалках тканін, якія выкарыстоўваліся ў будысцкіх цырымоніях. Танкі дзеляць на 2 вялікія катэгорыі[56]:

Для размалёўкі выкарыстоўвалі тэмперу. Кампазіцыя вельмі геаметрычная. Рукі, ногі, вочы, ноздры, вушы і розныя рытуальныя прылады размяшчаюцца ў сістэматычнай сетцы вуглоў і перасечаных ліній. Рэлігійная сімволіка павінна адпавядаць строгім правілам. Мастак павінен быць належным чынам навучаны і мець дастатковае рэлігійнае разуменне, веды і вопыт, каб стварыць дакладны твор.

Тыбетцы таксама вядомы рэлігійнай скульптурай і каляровымі выявамі мандалы. Знакаміта будысцкая традыцыя стварэння і разбурэння мандал з пяску. Складаныя дэталі патрабавалі траціць тыдні на іх завяршэнне, але пасля спецыяльнага рытуала і прагляду яны разбураліся, што сімвалізавала веру ў часовую прыроду матэрыяльнага жыцця[53]. Выявы багоў выдаляліся ў пэўным парадку, а пясок збіраўся ў збан і выкідваўся ў раку.

Мова правіць

Асноўны артыкул: Тыбецкая мова
Асноўны артыкул: Тыбецкае пісьмо

Тыбецкая мова адносіцца да сіна-тыбецкай групы моў, падзяляецца на шматлікія рэгіянальныя дыялекты. У якасці літаратурнай мовы выкарыстоўваецца лхаскі пісьмовы дыялект. Тыбецкае пісьмо ўзнікла ў VII ст. н. э. дзякуючы працы Тонмі Самбхоты[57], вучонага, які выкарыстаў у якасці асновы індыйскую пісьмовасць брахмі. Першапачаткова яно ўжывалася для перакладу будысцкіх тэкстаў, пазней — для складання асабіста тыбецкіх. Большасць літаратурных твораў мае рэлігійны характар[58]. Сучасная тыбецкая літаратурная мова захоўвае многія старажытныя рысы, уключаючы ўласную сістэму запісу лікаў, паважлівыя формы назоўнікаў і дзеясловаў.

Рэлігія правіць

Асноўны артыкул: Бон (рэлігія)
Асноўны артыкул: Тыбецкі будызм
 
Танка з выявай «нябеснага» пахавання

У старажытнасці тыбетцы спавядалі рэлігію, якая ўключала анімістычныя вераванні і шаманісцкія абрады. Пазней яна трансфармавалася ў рэлігію бон, якая, аднак, запазычыла многія рысы будызму. Ён распаўсюдзіўся з VII — VIII стст. і ў сваю чаргу запазычыў шматлікія старажытныя культы. Лічыцца, што такія традыцыі, як малітоўныя барабаны і сцягі, пасткі для злых духаў, святочныя танцы і расціранне святых камянёў прыйшлі ў тыбецкі будызм з традыцыйнай рэлігіі[59]. Большасць абрадаў бон супадаюць з будысцкімі, хаця малітоўныя барабаны бон круцяцца супраць гадзіннікавай стрэлкі, замест звыклых для лам званочкаў вернікі бон выкарыстоўваюць талеркі.

Прыхільнікі бон і тыбецкага будызму шануюць шматлікіх багоў і духаў[60]. Некаторыя з іх былі запазычаны з індыйскай міфалогіі разам з будызмам, але значна трансфармаваліся ў свядомасці вернікаў. Напрыклад, Брахма і Індра разглядаюцца як прыхільнікі Буды. Шыва сімвалізуе эгаізм, таму ў мясцовых міфах забіваецца або ўтаймоўваецца. У гонар Агні пры храмах арганізуюцца вогненыя цырымоніі. Вышэй індыйскіх багоў стаяць бадхісатвы. Мясцовыя багі падзяляюцца на «паноў» бдаг-по і мясцовых багоў і духаў лакапала. Найбольш заўважнае месца сярод бдаг-по займаюць багі гор ньен. Вераць у тое, што яны калісьці панавалі ва ўсім Тыбеце, але пазней былі падначалены Падмасамбхавам. Дваісты характар маюць дакіні. Яны ўяўляюцца жудаснымі жанчынамі, што сілкуюцца чалавечынай. Але ў той жа час яны прасветленыя, спрыялі распаўсюджанню тантрычнага будызма[61]. Магутную сілу маюць лу — змеепадобныя пярэваратні, звязаныя з вадою. Найбольшы жах вернікаў выклікаюць чырвонаскурыя багі-вампіры цэн. Лакапала прымаюць форму жывёл або дэманаў, увасабляюць элементы мясцовасці, хваробы, перамогу і г. д.

Вера ў багоў і духаў звязана не толькі з шанаваннем, але і абарончай магіяй[62]. Тыбетцы носяць абярэгі, практыкуюць ачышчальныя рытуалы, звяртаюцца да астролагаў[63]. Некаторыя рытуалы нагадваюць старажытныя шаманскія звычаі. У якасці мага або шамана найчасцей выступае святар бон, але ім можа быць будысцкі лама і нават свецкая асоба. У мінулым была шырока распаўсюджана вера ў злых чарадзеек ньінба. Найчасцей яны ўяўляліся жанчынамі з ніжэйшых колаў грамадства[64]. Іх пошук і пакаранне таксама патрабавалі ведання магііі.

Тыбетцы захавалі спецыфічны абрад «нябеснага» пахавання, упершыню апісаны ў XIV ст.[65] Калі тыбецец памірае, сям'я запальвае алейныя лямпы побач з памерлым, манахі моляцца каля цела на працягу некалькіх дзён. Дзень пахавання вызначаецца варажбой. Сямейнікі і сваякі не прысутнічаюць на пахаванні, замест гэтага застаюцца дома і моляцца. Суседзі адвозяць цела да асаблівага месца, дзе майстар пахавання здзяйсняе рытуалы над целам, заклікаючы сцярвятнікаў. Над месцам пачынаюць кружыць птушкі, і майстар разбірае цела на дробныя кавалкі. Лічыцца добрым знакам, калі сцярвятнікі з’ядаюць усё цела, бо згодна павер’ю вялікі грэшнік не цікавіць іх нават пасля смерці[66]. У Тыбеце існуюць і іншыя спосабы пахавання пасля смерці, у тым ліку пахаванне ў вадзе, крэмацыя і інгумацыя. Іх практыкуюць лакальна або ў выпадку смерці ад інфекцыйнага захворвання, каб не прычыніць шкоду сцярвятнікам.

Заўвагі правіць

  1. ↑ Wang B, Zhang Y-B, Zhang F, Lin H, Wang X, Wan N, et al. (2011) On the Origin of Tibetans and Their Genetic Basis in Adapting High-Altitude Environments. PLoS ONE 6(2)
  2. ↑ Chen, F., Welker, F., Shen, CC. et al. A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau. Nature 569, 409—412 (2019)
  3. ↑ The Tibetan Creation Myth
  4. ↑ Mystery of Zhangzhung Civilization Unveiled
  5. ↑ TUBO KINGDOM, TIBETAN EMPIRE, SONGTSEN GAMPO AND PRINCESS WENCHENG
  6. ↑ Tubo 吐蕃, Kingdom of Tibet
  7. ↑ Sakya History
  8. ↑ A Brief History of the Phags-pa Script
  9. ↑ The Gelug Sect of Tibetan Buddhism
  10. ↑ Elliot Sperling, Pho-lha-nas, Khang-chen-nas, and the Last Era of Mongol Domination in Tibet
  11. ↑ The Thirteenth Dalai Lama, Tubten Gyatso
  12. ↑ Was Tibet «independent» in history?
  13. ↑ LEARN A LITTLE ABOUT TIBET(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2021. Праверана 9 красавіка 2022.
  14. ↑ W.G.Surkhan, On the Panchen Lama
  15. ↑ Jigme Yeshe Lama, The Seventeen Point Agreement: Seventy Years of China’s Occupation of Tibet
  16. ↑ Tibetans revolt against Chinese occupation
  17. ↑ YAN HAO, Tibetan Population in China: Myths and Facts Re-examined
  18. ↑ Seonaigh MacPherson, Anne-Sophie Bentz, and Dawa Bhuti Ghoso, Global Nomads: The Emergence of the Tibetan Diaspora (Part I)
  19. ↑ Tibetans — Encyclopedia of Chicago
  20. ↑ Tibetan yak — The Alaska Zoo
  21. ↑ Yak — alimentarium
  22. ↑ Gerald Wiener, The yak, an essential element of the high altitude regions of Central Asia
  23. ↑ Genetic spotlight thrown on a hardy, high-altitude horse breed(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2021. Праверана 11 красавіка 2022.
  24. ↑ Agriculture and Climate in Tibet
  25. ↑ Boesi, A. Traditional knowledge of wild food plants in a few Tibetan communities. J Ethnobiology Ethnomedicine 10, 75 (2014)
  26. ↑ FOLK ARTS & ARTISANS
  27. ↑ Tibetan Handcrafts
  28. ↑ Anderson, et al. (2021). Encyclopedia of Sustainability (2nd edition). Great Barrington, MA: Berkshire Publishing Group Архівавана 27 студзеня 2022.
  29. ↑ Yak Butter Tea Is a Traditional Tibetan Drink With a Practical Purpose
  30. ↑ Chhaang
  31. ↑ Tibetan Medicine History Архівавана 15 красавіка 2022.
  32. ↑ What Is the History of Tibetan Medicine?
  33. ↑ Suonan DD, Chen WD, Lin PC. [Study on sustainable development of Tibetan medicine resources on Qinghai-Tibet Plateau]. Zhongguo Zhong Yao Za Zhi. 2019 Oct;44(20):4538-4544
  34. ↑ Roberti di Sarsina, P., Ottaviani, L., & Mella, J. (2011). Tibetan medicine: a unique heritage of person-centered medicine. The EPMA journal, 2(4), 385—389
  35. ↑ Tibetan traditional clothing
  36. ↑ Tibet — New World Encyclopedia
  37. ↑ Jiayu Shang, Bin Zhao, A Study of Construction Techniques of Tibetan Villages in Saiergu Town
  38. ↑ Tibetan Vernacular Architecture
  39. ↑ Shields, Carolyn Patricia From fortress to monastery: The evolution of Tibetan temple and monastic architecture
  40. ↑ а б Tibetans — Marriage and Family
  41. ↑ Marriages and Spouse Selection in Tibet
  42. ↑ а б TIBETAN MARRIAGE, WEDDINGS, CHILDREN AND FAMILIES
  43. ↑ Tibetans — Sociopolitical Organization
  44. ↑ Feudal Serfdom in Old Tibet
  45. ↑ Melvyn Goldstein, An Anthropological Study of the Tibetan Political System
  46. ↑ Robert Barnett, Human Rights in Tibet before 1959
  47. ↑ FOLK TALES FROM TIBET COLLECTED AND TRANSLATED BY CAPT. W. F. O’CONNOR, CLE.
  48. ↑ Epic of King Gesar — New World Encyclopedia
  49. ↑ Zhambei Gyaltsho, Bab Sgrung: Tibetan Epic Singers
  50. ↑ Antonio Attisani, Tibetan Theatre (Ache Lhamo)
  51. ↑ Melvyn C. Goldstein Lhasa Street Songs: Political and Social Satire in Traditional Tibet
  52. ↑ Tibetan music and the music of Tibetans
  53. ↑ а б Tibetan art — New World Encyclopedia
  54. ↑ A study of the Earliest Tibetan Woodcut Copies
  55. ↑ Dungkar Lobzang Trinlé, Tibetan Woodblock Printing: An Ancient Art and Craft
  56. ↑ Thangka — New World Encyclopedia
  57. ↑ Thönmi Sambhota
  58. ↑ Tibetan Epistemology and Philosophy of Language
  59. ↑ Bön (Tibet’s Ancient Religion) — Tibetpedia
  60. ↑ Gods, Demons, Sages, and Enlightened Kings
  61. ↑ Dakinis were fearsome witches
  62. ↑ Zeff Bjerken, Exorcising the Illusion of Bon «Shamans»: A Critical Genealogy of Shamanism in Tibetan Religions
  63. ↑ Charles Ramble, The Assimilation of Astrology in the Tibetan Bon Religion
  64. ↑ Levine, N. Belief and Explanation in Nyinba Women’s Witchcraft // Man New Series, Vol. 17, No. 2 (Jun., 1982), pp. 259—274
  65. ↑ Sky Burial: Tibet’s Ancient Tradition for Honoring the Dead
  66. ↑ Sky burial — Tibetpedia

Літаратура правіць

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Тыбетцы&oldid=4695116"