Акіян

Акія́н (лац.: Oceanus, старагрэч. Ὠκεανός старагрэч. і рымская міфічная рака, якая цячэ вакол усяго свету) — большая частка гідрасферы Зямлі, прадстаўленая ў выглядзе вялікіх абшараў салёнай вады. Акіяны пакрываюць 70,7 % паверхні Зямлі (361 млн.км²). Размяшчэнне кантынентаў дазваляе выдзяліць пяць акіянаў:

Ціхі акіян
Атлантычны акіян
Індыйскі акіян
Паўночны Ледавіты акіян
Паўднёвы акіян (раней у асобны акіян не выдзяляўся)

Межы паміж акіянамі вызначаны Міжнароднай гідраграфічнай арганізацыяй. Даследаваннем акіянаў займаецца раздзел навукі, які мае назву акіянаграфія.

Склад акіянаў

У склад акіянаў уваходзяць і меншыя водныя абшары: моры, залівы, каналы, пралівы, якія ад астатніх частак акіяна могуць аддзяляцца паўвастравамі, астравамі ці архіпелагамі. Разам усе гэтыя водныя запасы Зямлі маюць назву Сусветны акіян (уведзена ва ўжытак Юліем Міхайлавічам Шакальскім).

Акіян	Плошча, млн км²	Аб'ём, млн км³	Сярэдняя глыбіня, м	Найбольшая глыбіня, м	Моры
Атлантычны	91,6	329,7	3600	8742 (Жолаб Пуэрта-Рыка (руск.) (бел.)	Балтыйскае, Паўночнае, Міжземнае, Чорнае, Саргасава, Карыбскае, Адрыятычнае, Азоўскае, Балеарскае, Іанічнае, Ірландскае, Мармуровае, Тырэнскае, Эгейскае; Біскайскі заліў, Гвінейскі заліў, Мексіканскі заліў, Гудзонаў заліў
Індыйскі	73,556	292,1	3890	7725 (Зондскі жолаб)	Андаманскае, Аравійскае, Чырвонае, Лакадыўскае, Тыморскае; Бенгальскі заліў, Вялікі Аўстралійскі заліў, Персідскі заліў
Паўночны Ледавіты	14,75	18,1	1225	5527 (у Грэнландскім моры)	Нарвежскае, Баранцава, Белае, Карскае, Лапцевых, Усходне-Сібірскае, Чукоцкае, Грэнландскае, Бафорта, Бафіна, Лінкальна
Ціхі	169,2	710	4280	11034 (Марыянскі жолаб)	Берынгава, Ахоцкае, Японскае, Усходне-Кітайскае, Жоўтае, Паўднёва-Кітайскае, Яванскае, Сулавесі, Сулу, Філіпінскае, Арафурскае, Каралавае, Фіджы, Тасманава
Паўднёвы	86,0	няма дадзеных	3503	8264 (Паўднёва-Сандвічаў жолаб (руск.) (бел., упадзіна Метэор)	Дзюрвіля, (Сомава (руск.) (бел., Роса, Амундсена, Белінсгаўзена, Рысер-Ларсена, Дэйвіса, Касманаўтаў, Садружнасці, Моўсвна, Уэдэла, Скоша, Лазарава

Рэльеф дна

Большая частка дна акіянаў прадстаўляе роўную паверхню, так званыя абісальныя раўніны. Іх сярэдняя глыбіня — 5 км. У цэнтральных частках усіх акіянаў размешчаны ўзвышшы на 1—2 км — сярэдзінна-акіянічныя хрыбты, якія звязаны ў адзіную сетку. Хрыбты раздзелены трансформнымі разломамі на часткі, якія праяўляюцца ў рэльефе невялікімі ўзвышшамі, перпендыкулярнымі хрыбтам. На абісальных раўнінах размяшчаецца вялікая колькасць адзінкавых гор, частка з якіх выступае над паверхняй вады ў выглядзе астравоў. Большасць гэтых гор — згаслыя або дзейныя вулканы. Пад цяжарам гары акіянічная кара прагібаецца і гара павольна апускаецца ў ваду. На ёй утвараецца каралавы рыф, надбудоўвае вяршыню, у выніку ўтвараецца каралавы востраў — атол.

Калі ўскраіна кантынента пасіўная, то паміж ім і акіянам размешчаны шэльф — падвадная частка кантынента — і кантынентальны схіл, паступова пераходзячы ў абісальную раўніну. У тых месцах, дзе акіянічная кара пагружаецца пад кантыненты размешчаны глыбокаводныя жолабы — найбольш глыбокія часткі акіянаў.

Донныя адклады, або грунты

Донныя адклады (або грунты) Сусветнага акіяна могуць быць класіфікаваныя па некалькіх крытэрыях:

паводле глыбіні:
- літаральныя (да 200 м)
- глыбакаводныя (глыбей за 200 м)
паводле месца ўтварэння:
- тэрыгенныя:
  - чырвоны (вусці Амазонкі, Арынока, Янцзы), чырвона-карычневы, цагляна-чырвоны глей — утрыманне CaCO₃ да 60 %; глаўканіт. У асноўным утвараюцца каля заходніх і ўсходніх берагоў Паўночнай Амерыкі, ля паўднёвых і ўсходніх берагоў Афрыкі, ля берагоў Партугаліі і Японіі;
  - чорны глей — распаўюджаны рэдка, у асноўным там, дзе ідзе ўтварэнне, расклад ці назапашванне арганічнага рэчыва. Нярэдка ўтрымлівае серавадарод;
  - вулканічны глей і вулканічны пясок — сустракаюцца на розных глыбінях, звзаныя з абласцямі вулканічнай дзейнасці. Маюць цёмна-шэрую ці карычневую афарбоўку, утрымліваюць вулканічнае шкло, кавалкі пемзы, абломкі вулканічных парод.
- пелагічныя:
  - чырвоныя і карычневыя глыбакаводныя гліны — спецыфічныя адклады глыбокіх вод акіяна. Уяўляюць сабой тонкі гліністы асадак, утвараюцца ў выніку спакойнага асадканакаплення са шкілетаў арганізмаў, поўнасцю раствораных марской вадой (руск.) (бел.. У склад уваходзяць моцна змененыя мінеральныя часціцы, а таксама часціцы механічнага і касмічнага паходжання, якія прайшлі доўгую перапрацоўку. Раз-пораз трапляюцца рэшткі старажытных акул (асабліва іхніх зубоў), вушныя косці кашалотаў і іншых кітоў. Глыбіня залягання — ад 5 і больш тыс. м у абласцях халодных акіянічных вод. Багатыя на кісларод і вуглекіслату;
  - радыялярыевы глей — глей з вялікай (20 %) канцэнтрацыяй шкілетаў радыялярый. Найбольш пашыраны ў Ціхім акіяне;
  - дыятомавы глей — крамністыя панцыры і шкілеты дыятомавых водарасцей з вялікім утрыманнем CaCO3. Звычайна мае жаўтавата-шэры колер, а пры высыханні — шэравата-буры, светла-шэры. У асноўным пашыраны ў зоне таяння ільдоў на поўнч ад Антарктыды;
  - глабігерынавы глей — са шкілетаў жывёл, канцэнтрацыя да 80 %, у асноўным CaCO3. Колер светла-шэры і светла-ружовы. Глыбіня залягання 3-4 тыс. м. Большыя плошчы — ў Атлантычным акіяне, меншыя — у Ціхім і Індыйскім;
  - фарамініферавы глей. Глыбіня залягання 3-4 тыс. м. Большыя плошчы — ў Атлантычным акіяне, меншыя — у Ціхім і Індыйскім;
  - тэраподавы (руск.) (бел. глей — разнавіднасць карбанатнага асадку. Глыбіня загялання каля 3 тыс. м паблізу некаторых астравоў Атлантычнага акіяна;
  - каралавы глей і каралавы пясок. Утвараецца з каралаў. Часцей за ўсё пашыраны ў экватарыяльных і трапічных мелкаводдзях паўднёвага захаду Ціхага, поўначы Індыйскага акіянаў, ва ўсёй Акіяніі, у Чырвоным і Карыбскім морах;
  - ледавіковыя адклады. Паўночны Ледавіты акіян, Паўднёвы акіян, крайняя поўнач Атлантычнага акіяна;
  - жалеза-марганцавыя канкрэцыі — утвараюцца ў выніку рыхлення адкладаў на акіянічным дне ў асадкавых адкладах
паводле механічнага складу:
- валуны
- галька
- жвір
- пясок
  - глеісты пясок
  - пясчаны глей
  - глей
  - гліністы глей (самы тонкі)

Ва ўсіх тыпах донных адкладаў можна сустрэць касмічны пыл — часціцы касмічнага паходжання, якія ўтвараюцца пры згаранні метэарытаў і балідаў у зямной атмасферы. Сюды ж адносяцца магнітныя шарыкі.

Хуткасць назапашвання донных адкладаў (грунтоў) вельмі малая:

дыятомавыя і вапнавыя адклады — 1-30 мм/тысячагоддзе;
глабігерынавы глей — 10-20 мм/тысячагоддзе;
турбідыты — 100 мм/тысячагоддзе;
чырвоныя гліны — 1 мм/тысячагоддзе.

Багацці, якія змяшчаюць у сабе донныя адклады Сусветнага акіяна:

Акіянічныя цячэнні і іншыя з'явы

Акіянічныя цячэнні

Бесперапынны вецер над паверхняй акіяна (пасаты (руск.) (бел.), рознасць салёнасці (руск.) (бел. вод вядуць да ўзнікнення акіянічных цячэнняў — перамяшчэння вялікіх мас акіянічнай вады, якія выклікаюць кліматычныя змены ў многіх краінах свету. Землетрасенні на дне акіянаў, вулканы, апоўзні выклікаюць хвалі катастрафічнай велічыні — цунамі. Дзякуючы сіле прыцягнення Месяца і Сонца выклікаюцца зрухі мас вады, якія называюць прылівамі.

Клімат

Акіян — адзін з асноўных фактараў фарміравання клімату Зямлі. Пад уздзеяннем сонечнай радыяцыі вада выпараецца і пераносіцца на кантыненты, дзе выпадае ў выглядзе розных атмасферных ападкаў. Акіянічныя цячэнні пераносяць нагрэтыя ці ахалоджаныя воды ў іншыя шыроты і ў значнай ступені адказваюць за размеркаванне цяпла на планеце.

Вада мае вялікую цеплаёмістасць, таму тэмпература акіяна мяняецца больш павольна за тэмпературу паветра ці зямлі. Блізкія да акіяна раёны маюць меншыя штодзённыя і сезонныя змены тэмпературы.

Тэмпературны рэжым і салёнасць Сусветнага акіяна

Тэмпературны рэжым

Сярэдняя тэмпература вады ў сусветным акіяне складае +17,5°С, а паветра над акіянам - +14,4°С, прычым у Паўночным паўшар'і тэмпература на 3°С вышэйшая за Паўднёвае паўшар’е. Гэта тлумачыцца наяўнасцю Паўднёвага акіяна і яго тэмпературай:

Акіян ці іншая водная прастора	Сярэдняя тэмпература, °С
Атлантычны акіян	+16,5
Індыйскі акіян	+17,3
Паўночны Ледавіты акіян	+0,7
Ціхі акіян	+19,4
Паўднёвы акіян	-2,3
замкнёныя трапічныя моры	да +32...+34

Салёнасць

Салёнасць - гэта колькасць раствораных цвёрдых мінеральных рэчываў у якім-небудз аб'ёме вады. Вымяраецца ў праміле (‰).

Акіян ці іншая водная прастора	Салёнасць, на паверхні, ‰
Атлантычны акіян	35,4
Індыйскі акіян	34,7
Паўночны Ледавіты акіян	31,4
Ціхі акіян	34,6
моры	ад 8 да 42
адкрытыя часткі акіянаў	ад 32 да 48
Сусветны акіян у цэлым	35

Тэрмахалінная цыркуляцыя

За кошт перападу шчыльнасці вады, што ўтварыўся з прычыны неаднастайнасці размеркавання тэмпературы і салёнасці ў акіяне, ствараецца тэрмахалінная цыркуляцыя.

Арганічны свет акіянаў

Паводле тыпаў пражывання арганічны свет акіянаў падзяляецца на тры вялікія групы:

планктон:
- водарасці
- чэрві
- кішачнаполасцевыя (руск.) (бел.
- пратысты
- некаторыя віды малюскаў
- ікра і лічынкі розных марскіх арганізмаў
- крыль
нектон:
- рыбы
- кітовыя (кіты, дэльфіны)
- буйныя галаваногія (васьміногі, кальмары, каракаціцы)
- ластаногія
- марскія чарапахі
- марскія змеі
- некаторыя віды птушак (пінгвіны і інш.)
бентас:
- каралавыя паліпы
- губкі
- большасць відаў малюскаў
- ракападобныя
- чэрві
- фарамініферы
- ігласкурыя
- сіне-зялёныя водарасці
- зялёныя водарасці
- бурыя водарасці
- чырвоныя водарасці
- бактэрыі
- ніжэйшыя грыбы
- некаторыя з вышэйшых раслін

Эканоміка

Суднаходства

Акіяны маюць вялікае транспартнае значэнне: вялікая колькасць грузаў перавозіцца караблямі паміж сусветнымі марскімі партамі. Паводле кошту перамяшчэння адзінкі грузу, на адзінку адлегласці, марскі транспарт самы танны, хоць і не самы хуткі. У канцы 19—пачатку 20 стагоддзяў, для скарачэння працягласці марскіх шляхоў пабудаваны каналы, асноўныя з якіх — Панамскі і Суэцкі.

**Буйнейшыя парты свету ў 2004—2011 г. па грузазвароце**
Месца	Порт	Краіна	Адзінка вымярэння	2011^[1] кілатон	2010^[2] кілатон	2009^[3] кілатон	2008^[4] кілатон	2007 кілатон	2006^[5] кілатон	2005 кілатон	2004^[6] кілатон
1	Шанхай	Кітай	MT	590439	534371	505715	508000	561446	537000	443000	378962
2	Сінгапур	Сінгапур	FT	531176	501566	472300	515415	483616	448500	423267	393418
3	Цяньцзінь	Кітай	MT	459941	400000	381110	365163	309465	257600	245100	206161
4	Ротэрдам	Нідэрланды	MT	434551	429926	386957	421136	401181	378400	376600	352563
5	Гуанчжоў	Кітай	MT	431000	425600	364000	347000	341363	302800	241700	215190
6	Цындаа	Кітай	MT	372000	350120	274304	278271	265020	224200	184300	161650
7	Нінбо	Кітай	MT	348911	408180	371540	361850	471630	309700	272400	225850
8	Цыньхуандаа (руск.) (бел.	Кітай	MT	284600	276815	243850	252000	245964	204900	167500	150320
9	Пусан	Рэспубліка Карэя	RT	281513	262963	226182	241683	243564	217900	217200	219760
10	Ганконг	Ганконг	MT	277444	267815	242967	259402	245433	238200	230139	220879
11	Порт-Хедленд	Аўстралія	MT	246672	198997	178625	159391	130707	111800	110600	108500
12	Порт Паўднёвай Луізіяны (англ.) (бел.	ЗША	MT	223633	214337	192853	203157	207785	204600	192549	203517
13	Х’юстан	ЗША	MT	215731	206055	191729	192473	196014	201500	192023	183419
14	Далянь	Кітай	MT	211065	200000	204000	246000	222859	200500	176800	145162
15	Шэньчжэнь	Кітай	MT	205475	204860	211000	187045	199190	176000	153900	135246
16	Кланг	Малайзія	FT	193726	168588	137615	152348	135514	122000	109700	99911
17	Антверпен	Бельгія	MT	187151	178167	157807	189390	182897	167400	160100	152300
18	Нагоя	Японія	FT	186305	185703	165101	218130	215602	208000	187100	182289
19	Дампір (руск.) (бел.	Аўстралія	MT	171844	165025	няма дадзеных	140823	133949	126000	110100	87920
20	Ульсан	Рэспубліка Карэя	RT	163181	150933	170314	170279	168652	161100	103500	156500
21	Інчхон	Рэспубліка Карэя	RT	151462	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных
22	Тыба	Японія	MT	149661	155256	144904	165143	169202	167000	165700	169300
23	Сямынь	Кітай	MT	140900	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	яма дадзеных
24	Дубай	Аб’яднаныя Арабскія Эміраты	MT	137770	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных
25	Віторыя	Бразілія	MT	136572	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных	няма дадзеных

MT=метрычныя тоны; FT=фрахтовыя тоны; RT = метрычныя тоны

Рыбалоўства

Акіян - галоўная крыніца здабычы рыбы для харчовых і прамысловых мэт. Здабыча рыбы штогод расце і за 2000-2009 павялічылася агулам на 30 млн т.

**Здабыча рыбы ў 2000—2009 гг. па краінах**^[7]
Месца ў 2009 г.	Краіна	Здабыча (тон)
Месца ў 2009 г.	Краіна	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
1	КНР	43284056	44273115	46288783	48262527	50727767	52466041	54265012	56160587	57827007	60474939
2	Інданезія	5118055	5371207	5544022	5937939	6130871	6840621	7298105	8176567	8815120	9815202
3	Індыя	5668958	5937558	5934142	6036670	6194364	6663410	7025703	6971536	7583569	7845163
4	Перу	10665173	7999263	8782893	6107545	9634059	9419452	7049318	7260861	7419789	6964446
5	Японія	6467344	6138686	5875089	6085272	5692504	5651322	5644386	5687766	5542476	5195958
6	Філіпіны	2999845	3172551	3371919	3617709	3931523	4168414	4414356	4717514	4972313	5083131
7	ЗША	5216045	5461055	5482095	5533020	5601967	5474374	5378062	5295461	4857128	4710453
8	Чылі	4972652	4663433	5132740	4528468	6013544	5477534	5294185	4937629	4810222	4702902
9	В’етнам	2136829	2332856	2530639	2823607	3108105	3397200	3664327	4143800	4584900	4832900
10	Расія	4104502	3729276	3345547	3399975	3063177	3322821	3402263	3568363	3509646	3949267
11	М’янма	1192112	1309146	1474460	1595870	1986960	2217470	2581780	2840240	3168562	3545186
12	Нарвегія	3383120	3372900	3474282	3286607	3309588	3208753	3114214	3355072	3274572	3486277
13	Рэспубліка Карэя	2505901	2676901	2498314	2501599	2542458	2719094	3050425	3287104	3352554	3199177
14	Тайланд	3735279	3648095	3797124	3914133	4099595	4118528	4105804	3656032	3831208	3137682
15	Бангладэш	1661384	1781057	1890459	1998197	2102026	2215957	2328545	2440011	2563296	2885864
16	Малайзія	1461223	1415834	1463625	1483324	1542062	1434097	1518875	1648022	1754401	1871971
17	Мексіка	1403654	1521958	1554792	1470892	1390928	1459015	1516926	1617798	1745402	1773643
18	Ісландыя	2003669	2008312	2153093	2014872	1764040	1694009	1356302	1425857	1311691	1169597
19	Іспанія	1381157	1416829	1145430	1163037	1104002	1072935	1254658	1101498	1166364	1171508
20	Канада	1160350	1209660	1252499	1295846	1334592	1279196	1251741	1177856	1094083	1107123
21	Егіпет	724408	771516	801467	875991	865030	889302	970925	1008008	1067631	1079501
22	Бразілія	839296	935945	1003260	985412	1015916	1008044	1050809	1072227	1065186	1241048
23	Марока	919346	1111022	974041	932154	933054	1041619	892846	893286	1006213	1173832
24	Тайвань	1350404	1318352	1389879	1498866	1307799	1324665	1283823	1499596	1347371	1060986
25	Аргенціна	923584	932421	947642	911847	946694	932367	1174508	988366	997783	862543
26	Вялікабрытанія	900056	911561	868927	817324	860611	842718	796228	793894	775191	770086
27	Францыя	960858	930148	954897	948171	907339	842330	832254	790811	734761	664564
28	Данія	1577698	1552267	1474374	1068993	1133410	949611	904896	684087	725539	811882
29	КНДР	680550	714495	712995	712995	712995	712995	713000	713000	713000	713350
30	Нігерыя	467095	476544	511719	505839	509201	579537	636901	615507	684575	751006
31	Эквадор	653808	644100	396178	493042	447797	545962	619040	555287	606359	696763
32	Пакістан	626554	600798	599104	564881	556993	515472	611246	570280	586512	684461
33	Турцыя	582383	594980	627847	587715	644932	546063	662073	772471	646384	622679
34	Іран	424540	413690	401690	441909	474341	522570	575586	562424	562821	599476
35	Новая Зеландыя	639099	645860	675231	635570	638292	650753	584320	606592	563606	543258
36	Уганда	220176	223086	226813	247310	377328	427575	399491	551110	502250	476654
37	Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка	666914	785470	797646	846879	916799	830180	634429	696898	660502	528277
38	Камбоджа	298798	445700	424432	390657	343332	426000	532700	507200	487000	515000
39	Нідэрланды	571005	575205	518465	592821	600234	620578	480888	470363	463370	437703
40	Сенегал	435083	430945	405615	482440	457057	421514	392101	435702	447954	459303
41	Італія	520680	530735	456137	489585	407157	479593	489674	467043	418662	416726
42	Фарэрскія астравы	489222	565076	582093	683737	645463	588715	641696	612088	541277	390100
43	Намібія	590803	548867	626156	637753	571827	554112	509692	413388	372880	370106
44	Шры-Ланка	321074	295689	300148	332464	337951	196006	280234	316789	337002	363935
45	Ірландыя	363639	453468	381288	363734	368588	357189	294386	301472	292052	345795
46	Гана	457070	453180	377242	391708	400338	393020	369189	324550	355425	328969
47	Танзанія	326460	342126	329186	354723	363380	376708	335179	329424	326599	321151
48	Венесуэла	367625	425302	527914	537994	597148	417206	338700	276303	313991	310423
49	Германія	271580	264691	274304	335147	319336	330353	333216	293758	273476	290300
50	Ангола	239356	254564	255024	211611	240094	202742	225605	312626	317452	272473
4	Іншыя краіны ў цэлым	7234918	7347836	7343569	7467141	7830731	8085708	7971167	7849477	7712568	7796662
	СВЕТ У ЦЭЛЫМ	136165390	135935331	139157230	139403522	148005299	150911450	152051789	155753601	159089695	162881562

Палітыка

Зноскі

↑ AAPA World Port Rankings 2011
↑ AAPA World Port Rankings 2010
↑ AAPA World Port Rankings 2009
↑ AAPA World Port Rankings 2008
↑ AAPA World Port Rankings 2006
↑ AAPA World Port Rankings 2004
↑ Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН (руск.) (бел.. Fishery Statistics programme (англ.). The agricultural production. FAOSTAT. Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2012. Праверана 30 мая 2011.

Літаратура

Акіян // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мінск: БелЭн, 1996. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0036-6.
Рылюк Г.Я., Еловичева Я.К. Физическая география Мирового океана. - Мн.: Издательский центр БГУ, 2005. - 195 с.
Пирожник И.И. Экономическая география Мирового океана. - Мн.: Издательский центр БГУ, 2004. - 112 с.

	Акіян на Вікісховішчы

[1] AAPA World Port Rankings 2011

[2] AAPA World Port Rankings 2010

[3] AAPA World Port Rankings 2009

[4] AAPA World Port Rankings 2008

[5] AAPA World Port Rankings 2006

[y2004-6] AAPA World Port Rankings 2004

[fao-7] Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН (руск.) (бел.. Fishery Statistics programme (англ.). The agricultural production. FAOSTAT. Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2012. Праверана 30 мая 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]