Аляксандр Васільевіч Калчак

Запыт «Калчак» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

Алякса́ндр Васі́льевіч Калча́к (руск.: Александр Васильевич Колчак; 4 лістапада (16 лістапада) 1874, сяло Аляксандраўскае, Санкт-Пецярбург — 7 лютага 1920, Іркуцк) — расійскі ваенны і палітычны дзеяч, флатаводзец, навуковец-акіянограф, палярны даследчык.

Аляксандр Васільевіч Калчак
руск.: Александр Васильевич Колчак
Вярхоўны кіраўнік Расіі і Вярхоўны Галоўнакамандуючы Рускай арміяй адмірал А. В. Калчак
Вярхоўны кіраўнік Расіі 18 лістапада 1918 года — 4 студзеня 1920 года
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	падчас катастрофы Усходняга фронту А. В. Калчаком было прынята рашэнне пра перадачу ўлады А. І. Дзянікіну, аднак на практыцы яно не было рэалізавана.
Вярхоўны Галоўнакамандуючы Рускай арміяй 18 лістапада 1918 года — 4 студзеня 1920 года
Пераемнік	В. Г. Болдыраў
Ваенны і марскі міністр Расійскага ўрада 5 лістапада — 20 лістапада 1918 года
Папярэднік	Аляксандр Іванавіч Вярхоўскі
Пераемнік	Міхаіл Іванавіч Смірноў (марскі міністр) Мікалай Аляксандравіч Сцяпанаў (ваенны міністр)
Галоўнакамандуючы Імператарскім Чарнаморскім флотам 28 чэрвеня 1916 года — 7 чэрвеня 1917 года
Папярэднік	Андрэй Аўгуставіч Эбергард
Пераемнік	Веніямін Канстанцінавіч Лукін
Нараджэнне	4 (16) лістапада 1874 Аляксандраўскае, Санкт-Пецярбургскі павет[d], Санкт-Пецярбургская губерня, Расійская імперыя
Смерць	7 лютага 1920(1920-02-07)[…] (45 гадоў) Іркуцк, Іркуцкая губерня, РСФСР
Бацька	Васіль Іванавіч Калчак
Маці	Вольга Ільінічна
Жонка	Соф’я Фёдараўна Калчак
Дзеці	3 (дзяўчынка (нарадзілася ў 1905 годзе і не пражыла і месяца), Расціслаў (1910—1965), Маргарыта (1913—1914))
Веравызнанне	праваслаўе
Партыя	Белы рух
Адукацыя	Марскі кадэцкі корпус[d] Санкт-Пецярбургскі ваенна-марскі інстытут[d]
Аўтограф
Ваенная служба
Гады службы	1886—1920
Прыналежнасць	Расійская імперыя Дзяржава Расійская
Род войскаў	Флот
Званне	Адмірал Расійскага імператарскага флоту
Камандаваў	эсмінцам «Сярдзіты»; артылерыйскай батарэяй; эсмінцам «Усурыец»; эсмінцам «Пагранічнік»; міннай дывізіяй Балтыйскага флоту; Чарнаморскім флотам (камандуючы); Вярхоўны Галоўнакамандуючы Рускай арміяй
Бітвы	Руска-японская вайна Першая сусветная вайна Грамадзянская вайна ў Расіі
Узнагароды	Ордэн Святога Георгія III ступені Ордэн Святога Георгія IV ступені Ордэн Святога Уладзіміра III ступені з мячамі Ордэн Святога Уладзіміра IV ступені з мячамі і бантам Ордэн Святой Ганны I ступені з мячамі Ордэн Святой Ганны II ступені Ордэн Святой Ганны IV ступені з надпісам «За адвагу» Ордэн Святога Станіслава I ступені з мячамі Ордэн Святога Станіслава II ступені з мячамі «Падарунак з кабінета Яго Імператарскай Вялікасці» Залатая зброя — корцік Замежныя ўзнагароды: Афіцэр ордэна Ганаровага легіёна Рыцар-камандор найшаноўнага ордэны Лазні
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Належаў да дваранскага роду. З’яўляўся адным з найбуйнейшых палярных даследчыкаў канца XIX — пачатку XX стагоддзяў, пасля знікнення групы барона Толя ў час экспедыцыі 1900—1902 гадоў арганізаваў уласную экспедыцыю для яго выратавання. Удзельнік Руска-японскай вайны. У час Першай сусветнай вайны камандаваў міннай дывізіяй Балтыйскага флоту (1915—1916), Чарнаморскім флотам (1916—1917). Георгіеўскі кавалер, адмірал (1918).

Правадыр Белага руху ў час Грамадзянскай вайны. Вярхоўны кіраўнік Расіі (1918—1920). Вярхоўны галоўнакамандуючы Рускай арміяй.

Паходжанне

Род Калчакоў адносіўся да служылага дваранства Расійскай імперыі, быў даволі шырокім, у розных пакаленнях яго прадстаўнікі вельмі часта аказваліся звязанымі з ваеннай справай. Само прозвішча «Калчак» — цюркскага паходжання і азначае «меч», «шабля».

Згодна з адной легендай, продкам А. В. Калчака быў турэцкі ваенны, камендант крэпасці Хатын на Днястры, нашчадкі якога, нібы, атрымалі пазней расійскае падданства. Аднак ніякіх довадаў, што сведчаць пра родныя сувязі «новых» Калчакоў, пачынаючы з Лук'яна, з хатынскім камендантам і яго сынам, не існуе. Сучасныя расійскія гісторыкі паказваюць, што, хутчэй за ўсё, Калчакі аказаліся ў Расіі не раней другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе — значна пазней падзей, звязаных з руска-турэцкай вайной і паланеннем хатынскага каменданта рускімі войскамі.

У крыніцах часоў Паўла I і Аляксандра I згадваецца сотнік створанага ў 1803 годзе Бугскага казачага войска, якое ахоўвала межы Расіі па Днястры, Лук'ян Калчак. Ён атрымаў зямельны надзел у Ананьеўскім павеце Херсонскай губерні, блізу Балты, — прадзед А. В. Калчака. Два сыны сотніка, Іван і Фёдар, пасля смерці бацькі падзялілі паміж сабой яго маёнтак. Фёдар Лук'янавіч выбраў ваенную службу і даслужыўся да чыну палкоўніка. Іван Лук'янавіч прадаў сваю частку маёнтка і з'ехаў у Адэсу, дзе набыў дом і паступіў на грамадзянскую службу. Матэрыялы рэвізіі 40-х гадоў XIX стагоддзя далі падставы для ўказа Сената ад 1 мая 1843 года, якім Калчакі былі зацверджаны ў патомным дваранстве і занесены ў радаводную кнігу дваран Херсонскай губерні.

Іван Лук'янавіч быў бацькам шматдзетнага сямейства: ён выхаваў траіх сыноў і некалькіх дачок. Сыноў клікалі Васілём, Пятром і Аляксандрам. Усе яны выбралі для сябе ваенную кар'еру, сталі марскімі артылерыстамі. Малодшы сын, Пётр, даслужыўся да капітана 1-га рангу; Аляксандр, ад якога ўзяла пачатак сярэдняя лінія Калчакоў — памешчыкаў Тамбоўскай губерні, скончыў службу ў чыне генерал-маёра.

Бацькі А. В. Калчака.

Старэйшы сын, Васіль, нарадзіўся 1 студзеня 1837 года. Выхоўваўся ў адэскай Рышэльеўскай гімназіі, добра ведаў французскую мову і быў прыхільнікам французскай культуры. Васіль рыхтаваўся бацькамі да грамадзянскай службы, але ў 1853 годзе пачалася Крымская вайна і Васіль паступіў на службу ў марскую артылерыю Чарнаморскага флоту ў малодшым афіцэрскім чыне. Падчас абароны Малахава кургана адрозніўся і быў узнагароджаны салдацкім Георгіеўскім крыжам. Чын прапаршчыка В. І. Калчак атрымаў, быўшы параненым пры абароне Севастопаля. Пасля вайны ён скончыў Горны інстытут у Пецярбургу і быў камандзіраваны для праходжання практыкі на Урал, у Златавуст. Далейшы лёс Васіля Іванавіча быў звязаны з Абухаўскім сталеліцейным заводам, пачынаючы з яго пуску ў 1863 годзе. Аж да адстаўкі ён служыў тут прыёмшчыкам Марскога міністэрства, меў рэпутацыю чалавека простага і вельмі педантычнага. Быў спецыялістам у вобласці артылерыі, апублікаваў шэраг навуковых прац пра сталеліцейную вытворчасць, у 1903 годзе выйшла яго кніга па гісторыі Абухаўскага завода. Пасля выхаду ў адстаўку ў 1889 годзе (з прысваеннем генеральскага звання) яшчэ 15 гадоў працягваў працаваць на заводзе, будучы кіраўніком пудлінга-пракатнай майстэрні.

Траецкая царква «Куліч і Пасха», дзе быў ахрышчаны Аляксандр Васільевіч Калчак.

Сям'я маці А. В. Калчака — Посахавых — паходзіла з данскіх казакоў. Вольга Ільінічна (1855—1894) паходзіла з купецкай сям'і. Яе бацька Ілья Міхайлавіч быў патомным ганаровым грамадзянінам, шматгадовым гласным Адэскай гарадской думы. У 1920 годзе ён быў расстраляны савецкімі карнымі органамі. Вольга Ільінічна мела спакойны і ціхі характар, адрознівалася набожнасцю і імкнулася ўсімі сіламі перадаць яе і сваім дзецям.

Пажаніўшыся ў пачатку 1870-х гадоў, бацькі А. В. Калчака пасяліліся каля Абухаўскага завода, у сяле Аляксандраўскім, практычна за тагачаснай гарадской мяжой. Жонка была на 18 гадоў маладзейшай за мужа. 4 лістапада 1874 года ў іх нарадзіўся сын Аляксандр.

Дакумент пра нараджэнне сведчыць:

…у метрычнай 1874 года кнізе Траецкай царквы с. Аляксандраўскага Санкт-Пецярбургскага павета пад № 50 паказана:

Марской артылерыі ў штабс-капітана Васіля Іванавіча Калчака і законнай жонкі яго Вольгі Ільінічны Калчак, абодвух праваслаўных і першашлюбных, сын Аляксандр нарадзіўся 4 лістапада, ахрышчаны 15 снежня 1874 года. Хроснымі бацькамі яго былі: штабс-капітан марскі Аляксандр Іванавіч Калчак і ўдава калежскага сакратара Дар'я Піліпаўна Іванова.

—

Хрысцілі хлопчыка ў мясцовай Траецкай царкве. Хросным бацькам нованароджанага быў яго дзядзька, малодшы брат бацькі.

Гады вучобы

Класічная гімназія

Будынак Марскога кадэцкага корпуса. Паштоўка пачатку XX стагоддзя.

Са своеасаблівых па форме ўспамінаў А. В. Калчака пра яго ранняе дзяцінства можна даведацца наступнае:

Я праваслаўны, да паступлення ў школу я атрымаў сямейнае выхаванне пад кіраўніцтвам бацькі і маці.

Рэлігійнае выхаванне Аляксандр, меркавана, атрымаў ад сваёй маці, якая часта вадзіла дзяцей у царкву блізу Абухаўскага завода.

У 1885—1888 гадах Аляксандр вучыўся ў Шостай пецярбургскай класічнай гімназіі, дзе скончыў тры класы з васьмі. Шостая гімназія ў параўнанні з іншымі сталічнымі навучальнымі ўстановамі мела даволі дэмакратычны склад навучэнцаў. У адным класе з Аляксандрам навучаліся прадстаўнікі ўсіх асноўных класаў і саслоўяў. Значная частка вучняў была дзецьмі дробных чыноўнікаў, бацькі-афіцэры дзяцей-вучняў гімназіі таксама былі ў невялікіх чынах. Сын падпалкоўніка Аляксандр Калчак і Вячаслаў Мянжынскі, сын стацкага саветніка, будучы чэкіст і наступнік Ф. Э. Дзяржынскага на пасту кіраўніка АДПУ, прадстаўлялі «эліту» грамадства. Аляксандр вучыўся дрэнна і пры пераводзе ў трэці клас, атрымаўшы двойку па рускай мове, тройку з мінусам па лацінскай, тройку па матэматыцы, тройку з мінусам па нямецкай і двойку па французскай мовах, ледзь не быў пакінуты «на другі год». На паўторных вусных экзаменах па рускай і французскай мовах выправіў адзнакі на тры з мінусам і быў пераведзены ў трэці клас.

Марскі корпус

У 1888 годзе «па ўласным жаданні і па жаданні бацькі» Аляксандр паступіў у Марское вучылішча.

У сценах Марскога вучылішча заўсёды адначасова навучаліся шмат сваякоў, і родныя сувязі, без сумневу, дапамагалі маладым выхаванцам асвоіцца ў незнаёмым становішчы. Першы з Калчакоў у Марскім вучылішчы, Аляксандр Фёдаравіч, скончыў установу яшчэ ў 1878 годзе, таму ў яго стрыечнага пляменніка, у адрозненне ад большасці выхаванцаў, не было ў вучылішчы нікога, да каго можна было б у цяжкую хвіліну звярнуцца па дапамогу. Калчаку дапамагала моцнае сяброўства з адным з аднакурснікаў Дзмітрыем Філіпавым, з якім Аляксандр пазнаёміўся яшчэ да паступлення ў вучылішча.

З пераходам з гімназіі ў Марское вучылішча стаўленне да навукі ў юнага Аляксандра змянілася: вучоба ўлюбёнай справе для яго стала асэнсаваным заняткам, з’явілася і пачуццё адказнасці. У сценах Марскога кадэцкага корпуса, як з 1891 года стала звацца вучылішча, выявіліся здольнасці і таленты Калчака. Ён шмат і зацята працаваў, старанна вывучаў навукі, ваенна-марскую справу. З’явіліся вынікі. Аляксандр вылучаўся поспехамі: ён ішоў у сваім выпуску то першым, то другім, перыядычна мяняючыся месцамі са сваім сябрам Філіпавым.

Аўтар апублікаванага ў 1944 годзе артыкула «Выпуск Калчака» контр-адмірал і пісьменнік-марыніст Д. В. Нікіцін, які навучаўся ў Марскім корпусе адначасова з Калчаком, пісаў:

У трэцяй роце корпуса ідзе вечаровае рыхтаванне ўрокаў. …за сваімі канторкамі, абстаўленымі ўздоўж доўгага пакоя… сядзяць кадэты і зубраць. Сярод лёгкага, як шолах лісця, шуму, няўхільнага, калі некалькі дзясяткаў людзей займаюцца навукай, да мяне даносіцца чыйсьці нягучны, але незвычайна выразна прамаўляючы кожнае слова, як бы аддрукоўваючы кожны асобны склад голас: «Перадусім ты павінен знайсці ў пятай табліцы велічыню косінуса…»

Кадэт, сярэдняга ўзросту, стройны, хударлявы брунет з незвычайным, паўднёвым тыпам твару і арліным носам павучае высокага і мажнага кадэта, які падышоў да яго. Той глядзіць на свайго ментара з надзеяй… Ментар гэты, адзін з першых кадэтаў па класе, быў як бы сталай даведкавай кнігай для яго менш паспяховых таварышаў. Калі што было незразумела ў матэматычным заданні, выхад адзін: «Трэба Калчака спытаць».

—Никитин Д. В. Выпуск Колчака // Морские записки. — Нью-Йорк, 1944. — № 3. — С. 234—235.

У 1890 годзе Калчак упершыню выйшаў у мора. 12 мая па прыбыцці ў Кранштат Аляксандр разам з іншымі малодшымі кадэтамі быў прызначаны на браняносны фрэгат «Князь Пажарскі». На гэтым караблі быў падняты і сцяг камандуючага навучальнай эскадрай контр-адмірала Ф. А. Геркена. Эскадра пад яго камандаваннем падчас навучальнага плавання заходзіла ў Б'ёрке, Гельсінгфорс, Рэвель і 6 жніўня вярнулася ў Кранштат. Падчас плавання Калчак разам з іншымі малодшымі выхаванцамі займаўся на шлюпках. Да канца вучобы адбыліся агульныя вяслярныя і парусныя гонкі, а потым прайшло і дэсантнае вучэнне.

Гардэмарыны, згодна з навучальнай праграмай Марскога корпуса, павінны былі браць удзел у навучальнай экскурсіі на Абухаўскім сталеліцейным заводзе для атрымання агульнага ўяўлення пра «паслядоўныя працэсы поўнай фабрыкацыі гармат… а таксама і пра прыгатаванне сталі». Аляксандр шмат разоў бываў у бацькі на заводзе і імкнуўся дасканала вывучыць вытворчасць. Аднак заняткі ў Марскім корпусе прымусілі адкласці астатнія справы і захапленні. Тым часам вядома, што англійскі вынаходнік і гарматны кароль У. Дж. Армстранг, які прыязджаў на Абухаўскі завод, прапанаваў Аляксандру адправіцца ў Англію, вывучыць справу на яго заводах і стаць інжынерам. Аднак жаданне «плаваць і служыць у моры» ў жаданнях і марах маладога Калчака ўзяло верх.

У 1892 годзе Аляксандр быў узведзены ў малодшыя унтэр-афіцэры. Калі ён перайшоў у гардэмарынскі клас, то быў узведзены ў фельдфебелі — як найлепшы па навуках і паводзінах, у ліку нешматлікіх на курсе — і прызначаны настаўнікам у малодшую роту. Кадэт той роты, пазней на працягу доўгіх гадоў сябар і памочнік Калчака, яго першы біёграф, М. І. Смірноў успамінаў пра той час:

У 1893 годзе гардэмарын Калчак быў прызначаны фельдфебелем малодшай роты. Тут я з ім упершыню пазнаёміўся, быўшы выхаванцам малодшай роты. Калчак, малады чалавек невысокага росту з засяроджаным поглядам жывых і выразных вачэй, глыбокім грудным голасам, вобразнасцю выдатнай рускай гаворкі, сур'ёзнасцю думак і ўчынкаў выклікаў у нас, хлопчыкаў, глыбокую да сябе павагу. Мы адчувалі ў ім маральную сілу, якой немагчыма не падпарадкоўвацца, адчувалі, што гэта той чалавек, за якім трэба беспярэчна ісці. Ніводны афіцэр-выхавальнік, ніводны выкладчык корпуса не выклікаў у нас такога пачуцця перавагі, як гардэмарын Калчак. У ім быў бачны будучы правадыр.

—Смирнов М. И. Адмирал А. В. Колчак. — Париж, 1930. — С. 8.

У 1894 годзе, выпускным для маладога афіцэра, у яго жыцці адбыліся яшчэ дзве важныя падзеі. На саракавым годзе жыцця пасля доўгай хваробы памерла маці. У гэтым жа годзе на прастол уступіў імператар Мікалай II, з якім Аляксандр Васільевіч цягам свайго жыцця некалькі разоў сустракаўся і чый сыход ад улады пазней вызначыў і сканчэнне ваенна-марской кар'еры Калчака.

Па сканчэнні выпускнога навучальнага года гардэмарыны прайшлі месячнае складанае плаванне на карвеце «Скобелеў» і прыступілі да здачы выпускных экзаменаў. На экзамене па марской справе Калчак адзіны з выпуску адказаў на ўсе пятнаццаць зададзеных пытанняў. Што да астатніх экзаменаў, то Калчак усе з іх таксама вытрымаў на «выдатна», апроч міннай справы, якая стала пазней на практыцы прадметам яго гонару, па якім задавальняльна адказаў на чатыры з шасці пытанняў. У спісе, складзеным пасля экзаменаў у парадку змяншэння паспяховасці, Калчак значыўся ў выпуску на першым месцы. Яго сябар Філіпаў ішоў другім, аднак саступаў Калчаку толькі ў ацэнцы за паводзіны. Калчак абурыўся, што кандуітны журнал вызначае першае месца ў выпуску, і адмовіўся ад першасці на карысць Філіпава, якога лічыў больш здольным за сябе. Камісія была змушана палічыцца з яго думкай, і ў выніку Аляксандр Васільевіч стаў другім і атрымаў як суцяшэнне прэмію адмірала П. І. Рыкорда з уручэннем 300 рублёў, якая належала «найвыдатнейшаму ва ўсіх адносінах выхаванцу».

Загадам ад 15 верасня 1894 года А. В. Калчак у ліку ўсіх выпушчаных гардэмарынаў быў узведзены ў мічманы.

Пачатак навуковай працы

Перайшоўшы з Марскога корпуса ў 7-ы флоцкі экіпаж, у сакавіку 1895 года Калчак быў прызначаны для заняткаў штурманскай справай у Кранштацкую марскую абсерваторыю, а праз месяц яго прызначылі вахтавым афіцэрам на толькі што спушчаны на ваду браняносны крэйсер 1-га рангу «Рурык». 5 мая «Рурык» выйшаў з Кранштата ў замежнае плаванне праз паўднёвыя моры да Уладзівастока. У паходзе Калчак займаўся самаадукацыяй, спрабаваў вывучыць кітайскую мову. Тут ён захапіўся акіянаграфіяй і гідралогіяй Ціхага акіяна; асабліва яго цікавіла паўночная яго частка — Берынгава і Ахоцкае моры. У перспектыве ён спадзяваўся даследаваць і паўднёвыя палярныя моры, задумваўся пра рывок да Паўднёвага полюса і працяг рускай даследчыцкай працы ў тых шыротах, прыпыненай пасля экспедыцыі Ф. Ф. Белінсгаўзена і М. П. Лазарава. Самастойнай навуковай працы і даследаванням марскіх плыней, якія пачаў рабіць малады афіцэр, не адпавядала, аднак, становішча флагманскага ваеннага карабля, на якім знаходзіўся і камандуючы эскадрай адмірал Я. І. Аляксееў.

Кліпер «Крэйсер», на якім пачаў служыць мічман Калчак.

У 1897 годзе Калчак падаў рапарт з просьбай перавесці яго на кананерскую лодку «Карэец», якая накіроўвалася ў той час да Камандорскіх астравоў, дзе Калчак планаваў заняцца даследчыцкай працай, аднак замест гэтага быў накіраваны ў якасці вахтавага настаўніка на парусны крэйсер «Крэйсер», які выкарыстоўваўся для падрыхтоўкі боцманаў і унтэр-афіцэраў. Камандзір «Крэйсера» Г. Ф. Цывінскі пакінуў такі водгук пра маладога афіцэра:

Адным з вахтавых настаўнікаў быў мічман А. В. Калчак. Гэта быў незвычайна здольны і таленавіты афіцэр, валодаў рэдкай памяццю, выдатна валодаў трыма еўрапейскімі мовамі, ведаў добра лоцыі ўсіх мораў, ведаў гісторыю амаль усіх еўрапейскіх флотаў і марскіх бітваў.

Месцам якарнай стаянкі «Крэйсера» быў абраны карэйскі порт Генсан, дзе Калчак працягнуў свае гідралагічныя даследаванні. Зіму 1897/1898 гадоў карабель правёў у Нагасакі.

5 снежня 1898 года «Крэйсер» адправіўся з Порт-Артура ў размяшчэнне Балтыйскага флоту, 6 снежня Калчак быў узведзены ў лейтэнанты. У гэтым званні з-за сыходу ў Імператарскую акадэмію навук Калчак прабудзе каля 8 гадоў (у той час званне лейтэнанта лічылася высокім — лейтэнанты камандавалі буйнымі суднамі).

Падчас плавання па Ціхім акіяне Калчак даведаўся, што да паходу на Шпіцберген у складзе руска-шведскай экспедыцыі рыхтуецца судна «Бакан», а новы магутны ледакол «Ярмак» рыхтуецца адплысці ў вандраванне ў глыбіні Арктыкі пад кіраўніцтвам віцэ-адмірала С. В. Макарава. Маладому афіцэру была вядома знакамітая лекцыя Макарава «Да Паўночнага полюса напралом», прачытаная адміралам у 1897 годзе ў Рускім геаграфічным таварыстве. Калчак імкнуўся трапіць у адну з гэтых экспедыцый.

Па прыбыцці ў Кранштат Калчак наведаў адмірала Макарава:

Я прасіў узяць мяне з сабой, але па службовых акалічнасцях ён не мог гэтага зрабіць, і «Ярмак» пайшоў без мяне. Тады я вырашыў ізноў ісці на Далёкі Усход, мяркуючы, што, можа, мне атрымаецца трапіць у якую-небудзь экспедыцыю, — мяне вельмі цікавіла паўночная частка Ціхага акіяна ў гідралагічным дачыненні. Я хацеў трапіць на любое судна, якое сыходзіла для аховы коцікавага промыслу на Камандорскія астравы да Берынгава мора, на Камчатку. З адміралам Макаравым я вельмі блізка пазнаёміўся ў гэтыя дні, бо ён сам шмат працаваў па акіянаграфіі.

Каманда ледакола была ўжо ўкамплектавана, а без санкцыі міністэрства перайсці з аднаго судна на іншае было немагчыма. Таму замест «Бакана» і «Ярмака» Калчак трапіў на знаёмы яму фрэгат «Князь Пажарскі».

У 1899 годзе, па вяртанні з плавання, Калчак звёў разам і апрацаваў вынікі ўласных назіранняў над плынямі Японскага і Жоўтага мораў і апублікаваў у «Запісках па гідраграфіі, якія выдаюцца Галоўным Гідраграфічным Упраўленнем», свой першы навуковы артыкул «Назіранні над павярхоўнымі тэмпературамі і ўдзельнымі вагамі марской вады, зробленыя на крэйсерах „Рурык“ і „Крэйсер“ з мая 1897 года па сакавік 1899 года».

Калчак ведаў, што ў Акадэміі навук рыхтуецца праект Рускай палярнай экспедыцыі, якой ставілася заданне прайсці Паўночным марскім шляхам ад Кранштата да Уладзівастока. Кіраваць экспедыцыяй быў прызначаны вядомы палярны даследчык Э. В. Толь, з якім Калчак сустракаўся ў верасні 1899 года. Пэўнага адказу Толь не даў, і Калчак, які не любіў нявызначанасці, перавёўся на браняносец «Петрапаўлаўск» і адправіўся на ім на Далёкі Усход.

Служба на новым браняносцы захапіла маладога афіцэра, аднак неўзабаве ён убачыў, што і тут «ёсць служба, але няма практыкі, няма магчымасці плаваць і жыць». Калчак вырашыў узяць удзел у распачатай увосень 1899 года Англа-бурскай вайне. Да гэтага яго штурхала не толькі рамантычнае жаданне дапамагчы бурам, але і імкненне атрымаць досвед сучаснай вайны, удасканаліцца ў сваёй прафесіі. Але неўзабаве, калі карабель стаяў у грэчаскім порце Пірэй, Калчаку даставілі тэлеграму з Акадэміі навук ад Э. В. Толя з прапановай узяць удзел у Рускай палярнай экспедыцыі на шхуне «Зара» — той самай экспедыцыі, у якую ён так імкнуўся трапіць яшчэ ў Пецярбургу. Толя, які меў патрэбу ў траіх марскіх афіцэрах, зацікавілі навуковыя працы маладога лейтэнанта ў часопісе «Марскі зборнік». Аляксандр Васільевіч паведаміў пра сваю згоду. Калчак быў часова пераведзены з ваеннай службы ў дырэктыву Акадэміі навук дзякуючы заступніцтву вялікага князя Канстанціна Канстанцінавіча, прэзідэнта Імператарскай Акадэміі навук. Неўзабаве на караблі была атрымана тэлеграма, што прадпісвала лейтэнанту Калчаку неадкладна выехаць у сталіцу.

Руская палярная экспедыцыя

А. В. Калчак на зімоўцы ля паўвострава Таймыр. 1900—1901 гг.

Удзельнікі экспедыцыі Толя на борце шхуны «Зара». У верхнім шэрагу: трэці злева над Толем — Калчак.
Другі шэраг: Н. Н. Каламейцаў, Ф. А. Мацісан, Э. В. Толь, Г. Э. Вальтар, Ф. Г. Зееберг, А. А. Бялыніцкі-Біруля.

Асноўны артыкул: Руская палярная экспедыцыя

У пачатку студзеня 1900 года Калчак прыбыў у Пецярбург. Начальнік экспедыцыі прапанаваў яму кіраваць гідралагічнымі працамі, а таксама выконваць абавязкі другога магнітолага. Усю зіму і вясну Калчак рыхтаваўся да экспедыцыі: пачаў працы ў Паўлаўскай магнітнай абсерваторыі, здзейсніў камандзіроўку ў Нарвегію для кансультацыі з Ф. Нансенам, некаторы час праходзіў у яго стажаванне.

8 чэрвеня 1900 года вандроўнікі вырушылі ад прыстані на Няве і ўзялі курс на Кранштат, дзе экспедыцыю гасцінна сустрэў галоўны камандзір порта і ваенны губернатар горада адмірал С. В. Макараў.

Удзельнікі паўночнай экспедыцыі на «Зары». Крайні злева — А. В. Калчак.

18 ліпеня, пасля гружэння вугалю ў Кацярынінскай гавані (Кольскі заліў), вандроўнікі пакінулі Кацярынінскую гавань, а на наступны дзень гідрограф Калчак і заолаг Біруля правялі першую гідролага-заалагічную станцыю.

Калчак у кают-кампаніі «Зары».

5 жніўня мараплаўцы ўжо трымалі курс у кірунку Таймырскага паўвострава. З набліжэннем да Таймыра плыць у адкрытым моры стала немагчыма. Змаганне з ільдамі прыняло знясільваючы характар. Рухацца атрымоўвалася толькі па шхерах, некалькі разоў «Зара» сядала на мелізну ці апыналася замкнёнай у бухце ці фіёрдзе. Быў момант, калі падарожнікі думалі ўжо спыняцца на зімоўку, прастаяўшы 19 дзён запар. 22 верасня 1900 года экспедыцыя спынілася на зімоўку каля бухты Коліна Арчэра.

У Толя не атрымалася выканаць свой план: даплысці ў першую навігацыю да маладаследаванай усходняй часткі паўвострава Таймыр. Зараз ён хацеў, каб не губляць часу, дайсці туды праз тундру, для чаго трэба было перасекчы паўвостраў Чалюскіна. Кіраўнік экспедыцыі прызначыў гэты паход на вясну 1901 года. Заданне ўскладнялася тым, што, не маючы размешчанага на гэтым шляху склада, дабрацца да ўсходняга берага на сабаках было немагчыма. Такі склад вырашана было закласці, не чакаючы наступлення палярнай ночы. У падарожжа пайшлі чацвёра, на 2 цяжка нагружаных нартах: Толь з каюрам Растаргуевым і Калчак з качагарам Носавым.

Стартаваўшы 10 кастрычніка, 15 кастрычніка падарожнікі дайшлі да заліва Гафнера. Маразы стаялі моцныя, звыш 30 градусаў. У намёце было мінус 20, спалі ў мяшках. Ля высокай скалы заклалі склад з правізіяй для запланаванага вясновага паходу адсюль углыб паўвострава. 19 кастрычніка вандроўнікі вярнуліся на базу. Калчаку, які рабіў па дарозе астранамічныя ўдакладненні шэрага пунктаў, атрымалася ўнесці істотныя ўдакладненні і выпраўленні ў старую карту, зробленую паводле вынікаў экспедыцыі Нансена 1893—1896 гадоў.

Большасць членаў экспедыцыі бавілі час за чытаннем літаратуры пра палярныя станцыі. У лютым 1901 года Калчак зрабіў для ўсіх даклад пра Вялікую паўночную экспедыцыю, а Біруля расказваў пра прыроду Паўднёвага полюса.

У наступнае падарожжа, 6 красавіка на паўвостраў Чалюскіна, паехалі на санках Толь і Калчак. Каюрам у Толя быў Носаў, у Калчака — Жалезнікаў. З-за нястачы сабак усе чацвёра даследчыкаў часта самі запрагаліся ў сабачыя запрэжкі. Толь і Калчак ледзь пазналі тое месца блізу заліва Гафнера, дзе імі ўвосень быў закладзены склад. Проста над гэтым месцам, шэрагам са скалой, была намеценая гурба вышынёй 8 метраў. Калчак і Толь выдаткавалі на раскопы склада цэлы тыдзень, аднак снег зляжаўся і стаў унізе цвёрдым, таму раскопы давялося кінуць і паспрабаваць зрабіць хоць нейкія даследаванні. Жаданні вандроўнікаў разышліся: Калчак як географ хацеў рушыць па ўзбярэжжы і паздымаць, Толь жа быў геолагам, і хацеў ісці ўглыб паўвострава. Выхаваны на ваеннай дысцыпліне, Калчак не аспрэчваў рашэнне начальніка экспедыцыі, і наступныя 4 дні даследчыкі рухаліся па паўвостраву. 1 мая Толь зрабіў 11-гадзінны марш-кідок на лыжах. Толю з Калчаком даводзілася цягнуць шлейку нароўні з астатнімі. Хоць стомлены Толь гатовы быў начаваць дзе прыйдзецца, Калчаку заўсёды атрымоўвалася настаяць на тым, каб знайсці прыдатнае месца для начлегу, хоць для гэтага даводзілася яшчэ ісці і ісці. Па дарозе назад Толь і Калчак прымудрыліся не заўважыць і праскочыць свой склад. На працягу ўсяго 500-вёрстнага шляху Калчак вёў маршрутную здымку. 18 мая ў 7 гадзін раніцы падарожнікі дасягнулі базы. Падарожжа доўжылася 41 дзень.

Толь 20 дзён ачуньваў пасля выматвальнага паходу. А Калчак ужо 29 мая з доктарам Вальтэрам і Стрыжавым адправіўся ў падарожжа да склада, які яны з Толем праскочылі па дарозе назад. Па вяртанні са склада Калчак зрабіў падрабязную здымку рэйду «Зары», а Біруля — іншай часткі берагавой паласы.

На працягу ўсёй экспедыцыі А. В. Калчак, як і астатнія вандроўнікі, рупліва працаваў, праводзіў гідраграфічныя, акіянаграфічныя працы, мераў глыбіні, вывучаў стан ільдоў, плаваў на катэры, рабіў назіранні па зямному магнетызму. Неаднаразова Калчак здзяйсняў і паходы па сушы, займаючыся вывучэннем і даследаваннем малавывучаных тэрыторый розных астравоў і мацерыка. Як сведчылі яго калегі, Калчак не з аднолькавай стараннасцю браўся за розныя віды прац. Тое, што яму здавалася важным і выклікала ў яго цікавасць, лейтэнант рабіў з вялікім захапленнем. Суправаджалы экспедыцыю заолаг Біруля гаварыў пра Калчака як пра вельмі начытанага чалавека, строгім з падначаленымі. Уласную працу Калчак заўсёды рабіў найлепшым чынам. Пра асабістую ролю Калчака ў экспедыцыі найлепей кажа атэстацыя, дадзеная яму баронам Толем у данясенні прэзідэнту Акадэміі навук вялікаму князю Канстанціну Канстанцінавічу. Кіраўнік экспедыцыі, будучы вельмі задаволеным Калчаком, адзначыў яго энергію і адданасць справе навукі і называў маладога лейтэнанта «лепшым афіцэрам» экспедыцыі і ў сваім паведамленні прэзідэнту Акадэміі навук у студзені 1901 года піша:

Станцыі пачыналіся заўсёды гідралагічнымі працамі, якімі ведаў лейтэнант А. В. Калчак. Гэта навуковая праца выконвалася ім з вялікай энергіяй, нягледзячы на цяжкасці злучыць абавязкі марскога афіцэра з дзейнасцю навукоўца.

—Э. В. Толь

У 1901 годзе ён ушанаваў імя А. В. Калчака, назваўшы яго імем адзін з адкрытых экспедыцыяй востраў у Таймырскім заліве і мыс у тым жа раёне. Пры гэтым сам Калчак падчас сваіх палярных паходаў назваў іншы востраў і мыс імем сваёй нявесты — Соф'і Фёдараўны Аміравай — якая чакала яго ў сталіцы. Мыс Соф'і захаваў сваю назву і пераназваны ў савецкі час не быў.

Гідрограф А. В. Калчак бярэ пробу вады на гідрахімічны аналіз батометрам Цімчанкі. 1901 год.

19 жніўня «Зара» перасекла даўгату мыса Чалюскін. Лейтэнант Калчак, узяўшы з сабой прыладу для вызначэння шыраты і даўгаты, скокнуў у байдарку. За ім рушыў услед і Толь, лодку з якім ледзь не перавярнуў морж, які нечакана вынырнуў. На беразе Калчак зрабіў вымярэнні, была зроблена групавая фатаграфія на фоне збудаванага гурыя. Да паўдня дэсант вярнуўся на судна і, даўшы салют у гонар Чалюскіна, вандроўнікі адправіліся ў плаванне. Калчак і Зееберг, зрабіўшы разлікі, вызначылі шырату і даўгату мыса, ён апынуўся крыху ўсходней сапраўднага мыса Чалюскін. Новы мыс назвалі імем «Зары». У свой час таксама прамахнуўся і Нордэншэльд: так з’явіўся на картах мыс «Вегі» заходней мыса Чалюскін. А «Зара» зараз стала 4-м суднам пасля «Вегі» з яе дапаможным караблём «Лена» і «Фрама» Нансена, якія абмінулі паўночны пункт Еўразіі.

C выхадам у мора ўсе вахты выпадалі толькі на двух чалавек, Мацісана і Калчака — абодвум цяпер даводзілася нялёгка. Калчак нават быў змушаны кардынальна скараціць навуковую працу «да самых патрэбных і вельмі вузкіх памераў». У ноч на 29 жніўня здарыўся рэдкай сілы шторм, судна клалася на борт, хваля накрывала шканцы, сабакі боўталіся ў ледзяной салёнай вадзе. У кают-кампаніі з грукатам перавярнуўся велізарны дубовы стол. Стаяў на вахце і кіраваў «Зарой» у гэты час лейтэнант Калчак; вярнуўшыся з вахты, ён не змог нават напіцца чаю.

10 верасня падзьмуў паўночна-ўсходні вецер, па вадзе пайшоў дробны лёд. Пачалася другая зімоўка экспедыцыі.

Сіламі экспедыцыі вакол хаткі Валасовіча неўзабаве быў збудаваны домік для магнітных даследаванняў з плаўніка, які выносіцца Ленай да мора, метэаралагічная станцыя і лазня. Матросы любілі, напарыўшыся ў лазні, выскачыць з яе і бегчы назад у цяпло, пакачаўшыся ў снезе. У гэтых забаўках браў удзел і Калчак. Для яго гэта скончылася запаленнем надкосніцы з высокай тэмпературай. Гэта быў першы выпадак за ўсю экспедыцыю, калі Калчак захварэў.

Лейтэнант А. В. Калчак (3-і злева) са спадарожнікамі адпраўляецца на востраў Бялькоўскі ў час 2-й зімоўкі «Зары».

Па вечарах у кают-кампаніі спрачаліся на «філасофскія тэмы». Калчак, які не ўмеў ціха спрачацца, быў заўсёднікам гэтых дыскусій. У выніку два галоўныя «філосафы», Калчак і Біруля, былі адпраўлены на адзін са складоў за мясам. У гэты перыяд Калчак асабліва зблізіўся з Бірулям. З Мацісанам жа ў яго заўсёды былі дыяметральна процілеглыя погляды на рэчы. За тыдзень, праведзены ў паходзе, Калчак на рацэ Балыктах назіраў цікавую з’яву, з якой у 1920 годзе сустрэнуцца салдаты яго Усходняга фронту ў сваім знакамітым «Ледзяным паходзе». Пры надзвычай моцным марозе рака месцамі прамярзае да дна, пасля чаго пад напорам плыні лёд трэскаецца, і вада працягвае цечу па-над ім, пакуль ізноў не замерзне.

Увечар 23 мая Толь, Зееберг, Протад'яканаў і Гарохаў рушылі ўбок вострава Бенета на 3 нартах, везучы з сабой запасы харчу ледзь больш, чым на 2 месяцы. Шлях заняў 2 месяцы, і да канца вандравання правіянт ужо заканчваўся. Перад Толем цяпер стаялі заданні даследаванняў, пражытку і зваротнай дарогі. Калчак пасля казаў па гэтай нагодзе наступнае:

Сапраўды, прадпрыемства яго было надзвычай рызыкоўнае, шанцаў было вельмі мала, але барон Толь быў чалавек, які верыў у сваю зорку і ў тое, што яму ўсё сыдзе, і пайшоў на гэта прадпрыемства.

Лейтэнант А. В. Калчак на паляванні. Востраў Кацельны, 1902 год.

8 жніўня, правёўшы некаторыя патрэбныя суднавыя працы, астатнія члены экспедыцыі, адправіліся ў кірунку вострава Бенета. Паводле ўспамінаў Каціна-Ярцава, экспедыцыя збіралася ісці пралівам паміж астравамі Бялькоўскім і Кацельным. Калі ж праход аказаўся закрыты, Мацісан стаў агінаць Кацельны з поўдня, каб праз Благавешчанскі праліў прайсці да мыса Высокага і забраць Бірулю. У плыткім праліве судна пашкодзілася, з’явілася цеча. Да Высокага заставалася міль 15, але Мацісан паасцярожнічаў і вырашыў паспрабаваць абыйсці Новую Сібір з паўднёвага боку. План атрымалася выканаць, і да 16 жніўня «Зара» поўным ходам ішла да поўначы. Аднак ужо 17 жніўня лёд прымусіў Мацісана павярнуць назад, і спрабаваць паўторна зайсці з захаду, зараз ужо не паміж Кацельным і Бялькоўскім, а заходней другога.

Да 23 жніўня на «Зары» заставалася мінімальная норма вугалю, пра якую казаў у сваёй інструкцыі Толь. Нават калі б Мацісан змог падысці да Бенета, на зваротны шлях вугалю ўжо не заставалася. Ніводная са спроб Мацісана не дазволіла наблізіцца да Бенета бліжэй 90 міль. Мацісан не мог павярнуць на поўдзень, не параіўшыся з Калчаком. Аляксандр Васільевіч, хутчэй усяго, таксама не бачыў іншага выхаду, прынамсі пазней ён ніколі не крытыкаваў гэтае рашэнне і не адмяжоўваўся ад яго.

Востраў Калчака на карце паўднёвай часткі Таймырскага заліва, складзенай паводле здымак удзельнікаў Рускай палярнай экспедыцыі.

30 жніўня ў бухту Ціксі ўвайшла «Лена», той дапаможны параход, што абмінуў некалі мыс Чалюскін разам з «Вегай». Асцерагаючыся ледастава, капітан парахода даў экспедыцыі на зборы ўсяго 3 дні. Калчак знайшоў ціхі куток у бухце, куды адвялі «Зару». Бруснеў заставаўся ў паселішчы Казачым і павінен быў падрыхтаваць аленяў для групы Толя, а ў выпадку, калі той не з’явіцца да 1 лютага, ехаць на Новую Сібір і чакаць яго там.

У пачатку снежня 1902 года Калчак даехаў да сталіцы, дзе неўзабаве ўжо займаўся падрыхтоўкай экспедыцыі, мэтай якой было выратаванне групы Толя.

За Рускую палярную экспедыцыю Калчак быў узнагароджаны ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені. Паводле вынікаў экспедыцыі ў 1903 годзе Аляксандр Васільевіч быў таксама абраны сапраўдным членам Імператарскага Рускага геаграфічнага таварыства.

Ратавальная экспедыцыя 1903 года

Асноўны артыкул: Палярная экспедыцыя А. В. Калчака

Па прыбыцці ў Санкт-Пецярбург Аляксандр Васільевіч даклаў Акадэміі пра праробленую працу, а таксама паведаміў пра прадпрыемства барона Толя, ад якога ні да таго часу, ні пазней ніякіх вестак не паступіла.

9 снежня 1902 года прайшло пасяджэнне Камісіі па падрыхтоўцы Рускай палярнай экспедыцыі. Быў прыняты план 28-гадовага лейтэнанта А. В. Калчака, паводле якога да Бенета трэба было адправіцца на шлюпках, а далей — на санках па лёдзе. Ён жа выклікаўся гэту экспедыцыю ўзначальваць. Шлюпкавае прадпрыемства Калчака абяцала быць не менш рызыкоўным, чым сам пешы паход барона Толя. Калчак пазней пісаў па гэтай нагодзе так:

Прадпрыемства гэта было такога ж парадку, як і прадпрыемства Толя, але іншага выхаду не было, паводле майго пераканання. Калі я прапанаваў гэты план, мае спадарожнікі паставіліся да яго надзвычай скептычна і казалі, што гэта нейкае вар'яцтва, як і крок барона Толя. Але калі я прапанаваў самому ўзяцца за выкананне гэтага прадпрыемства, то Акадэмія навук дала мне сродкі і пагадзілася падаць мне магчымасць выканаць гэты план так, як я знаходжу патрэбным

—А. В. Калчак

З-за атрымання такога адказнага даручэння маладому лейтэнанту давялося адкласці сваё вяселле з С. Ф. Аміравай.

З'ездзіўшы ў Мязень і ў мястэчка Доўгашчэлле на ўзбярэжжы Белага мора, лейтэнант залучыў для сваёй экспедыцыі шэсць памораў, чацвёра з якіх пайшлі за ім і ў найболей небяспечнай стадыі мерапрыемства.

9 лютага 1903 года Калчак адправіўся ў Іркуцк, а да 8 сакавіка ўсе ўдзельнікі прадпрыемства Калчака сабраліся ў Якуцку. Пройдучы па рацэ Алдан і яе прытоку Неры, вандроўнікі дасягнулі Верхаянска, перад гэтым яны перайшлі праз Верхаянскі хрыбет і прайшлі ўздоўж утокі ракі Сартангі. Далей удзельнікі экспедыцыі перавалілі праз хрыбет Кулар і 10 красавіка ўжо былі ў паселішчы Казачае на Яне.

5 мая 1903 года Калчак выступіў з мацерыка ў напрамку Новасібірскіх астравоў, маючы сваёй канечнай мэтай востраў Бенета. Агульная колькасць экспедыцыі складала 17 чалавек, у тым ліку сем чалавек так званай вельботнай каманды, лічачы самога начальніка экспедыцыі.

23 мая падарожнікі дайшлі да Кацельнага.

18 ліпеня вырушылі ўбок вострава Бенета, а 26 ліпеня на беразе Фадзееўскага вострава партыя Калчака сустрэлася з партыяй матроса з «Зары» Талстова, які вандраваў у гэтых месцах у надзеі сустрэць групу Толя. Слядоў яго групы яны не выявілі нідзе: ні на паўночных берагах Фадзееўскага і Кацельнага астравоў, ні на зямлі Бунгэ.

Першая старонка рукапісу А. В. Калчака «Дзённік пераходу з Міхайлава стана на востраў Бенета і назад».

На мысе Высокім Калчак сустрэў Бруснёва, які яшчэ ў сакавіку тут выявіў першую запіску Толя (ад 11 ліпеня 1902 года), дзе барон паведамляў пра адпраўку на востраў Бенета. Адпачыўшы суткі ў Бруснёва, вельботная каманда працягнула свой шлях на востраў Бенета. Паляўнічыя з групы Бруснёва, якія вярнуліся пасля сыходу вельботнай каманды, адмовіліся верыць, што тут падчас іх адсутнасці быў Калчак і паехаў далей. Гэтак неверагоднай здавалася магчымасць вандравання па Ледавітым акіяне на шлюпцы.

4 жніўня выйшлі на бераг вострава Бенета. Згодна дамоўленасці з Толем, Калчак перш рушыў да мыса Эмы. Тут была знойдзена бутэлька з запіскай Толя і планам вострава.

Узяўшы з сабой двух чалавек (Бегічава і І. Я. Інькова), Калчак рушыў на іншы бок вострава, праз два ледавікі, туды, дзе была размешчана кухня Толя. Пераход праз другі ледавік ледзь не скончыўся трагічна: пераскокваючы чарговую расколіну, Калчак не вылічыў скок і ўпаў пад ваду. Некалькі секунд яго не было бачна, потым стала бачна вятроўку, схапіўшыся за якую, Бегічаў выцягнуў камандзіра на лёд і перапрануў у сваю бялізну. Калчак, які страціў прытомнасць ад тэмпературнага шоку, ачуўся толькі пасля таго, як Бегічаў уклаў яму ў рот раскураную трубку. Бегічаў прапанаваў Калчаку вярнуцца ў лагер разам з Іньковым, але Калчак не пайшоў назад, бо не хацеў пакідаць Бегічава аднаго. Абыйдучы стромую скалу, Калчак выйшаў да ўтокі невялікай ракі, дзе і стаяла невялікая хатка Толя. Калчак зазірнуў унутр і адскочыў са словамі «Яны памерлі». Бегічаў зазірнуў у кухню і разглядзеў па вуглах заледзянелы снег, які Калчак прыняў за целы ўдзельнікаў групы Толя.

Калчак правёў на востраве трое сутак, пабываўшы ва ўсіх трох яго канцах. Паўночна-ўсходняму ўскрайку вострава Калчак даў назву паўвострава Эмеліны Толь, паўднёва-усходняй — Чарнышова. Самая высокая гара атрымала назву гары Дэ-Лонга. Іншая вяршыня стала звацца гарой Толя. Двум ледавікам на вяршынях гэтых гор было прысвоена імя Зееберга. Не забываючы пра навуковыя даследаванні, Калчак хацеў памераць вышыню ледавікоў, аднак анероід сапсаваўся па час купання ў вадзе.

Экспедыцыя Калчака абследавала ўсе астравы Новасібірскай групы, аднак слядоў групы Толя нідзе так і не выявіла. Відаць, яна загінула падчас пераходу з Бенета на Новую Сібір. Пакінутыя для яе на паўднёвым кірунку запасы харчу засталіся некранутымі.

7 жніўня вельбот рушыў ад берагоў вострава Бенета. 14 жніўня, адпачыўшы тры дні ў Бруснёва на Новай Сібіры, рушылі да кантынента. У пачатку студзеня 1904 года Калчак са спадарожнікамі дабраўся да Верхаянска.

26 студзеня, дабраўшыся да Якуцка, Калчак даў тэлеграму прэзідэнту Акадэміі навук, у якой паведамляў, што партыя Толя пакінула востраў Бенета восенню 1902 года і знікла без вестак. Гэта тэлеграма Калчака была апублікавана многімі газетамі.

Экспедыцыя Калчака дасягнула мэты і вярнулася без страт у сваім складзе, чым яе начальнік мог ганарыцца. Апроч пошуку групы Толя экспедыцыя Калчака вырашала і пабочныя, але таксама важныя даследчыцкія заданні. Калчак адкрыў і апісаў невядомыя да яго геаграфічныя аб'екты, удакладніў абрысы лініі берагоў, унёс удакладненні ў характарыстыку лёдаўтварэння.

Знакаміты вандроўнік П. П. Сямёнаў-Цян-Шанскі ацэньваў экспедыцыю Калчака як «важны геаграфічны вычын». У 1906 годзе Рускае геаграфічнае таварыства прысудзіла Калчаку сваю вышэйшую ўзнагароду — Канстанцінаўскі медаль — «за ўдзел у экспедыцыі барона Э. В. Толя і за вандраванне на востраў Бенета»:

Совѣтъ Императорскаго Русскаго Географическаго Общества въ засѣданіи 30 января с. г. присудилъ дѣйствительному члену Общества Лейтенанту Александру Васильевичу Колчаку за участіе въ экспедиціи барона Э. В. Толя и за путешествіе на островъ Беннета, составляющее важный географическій подвигъ, совершеніе котораго было сопряжено съ большими трудностями и опасностью для жизни, — свою высшую награду — Константиновскую медаль.

А. В. Калчак быў чацвёртым з палярных вандроўнікаў, узнагароджаных гэтай ганаровай узнагародай. Да яго гэтага медаля ганараваліся толькі трое знакамітых палярных даследчыкаў: Ф. Нансен, Н. Нордэншэльд і М. Д. Юргенс.

Руска-японская вайна

Іркуцк. Харлампіеўская царква, у якой браў шлюб А. В. Калчак.

Па прыбыцці ў Якуцк Калчак даведаўся пра напад японскага флоту на рускую эскадру на рэйдзе Порт-Артура і пра пачатак Руска-японскай вайны. 28 студзеня 1904 года ён па тэлеграфе звязаўся з Канстанцінам Канстанцінавічам і папрасіў пра свой перавод з Акадэміі навук у Марское ведамства. Атрымаўшы дазвол, Калчак папрасіў перавесціся ў Порт-Артур.

Правядучы ў Іркуцку каля 2 тыдняў, літаральна на ходзе абвянчаўся 5 сакавіка з С. Ф. Аміравай у іркуцкай Міхаіла-Архангельскай царкве.

Здаўшы справы па экспедыцыі, Калчак 9 сакавіка 1904 года адправіўся на Далёкі Усход. Разам з ім выехаў Бегічаў.

Рускія мінаносцы ў гавані Порт-Артура. 1904 год.

Калчак прыбыў у Порт-Артур 18 сакавіка. На наступны дзень лейтэнант сустрэўся з камандуючым Ціхаакіянскім флотам адміралам С. В. Макаравым і папрасіў прызначыць на баявую пасаду — на мінаносец. Аднак Макараў глядзеў на Калчака, як на чалавека, які перайшоў яму дарогу пры падрыхтоўцы экспедыцыі па выратаванні Э. В. Толя, і вырашыў яго прытрымаць, прызначыўшы 20 сакавіка вахтавым начальнікам на крэйсер 1-га рангу «Аскольд». Адмірал Макараў, якога Калчак, нягледзячы на ўтоены канфлікт, лічыў сваім настаўнікам, загінуў 31 сакавіка пры выбуху на японскай міне эскадранага браняносца «Петрапаўлаўск».

Калчак, які больш за ўсё не любіў манатонную і руцінную працу, дамогся свайго пераводу на мінны загараджальнік «Амур». Перавод адбыўся 17 красавіка. Мабыць, гэта было часовае прызначэнне, бо ўжо праз чатыры дні ён быў прызначаны камандзірам на эскадраны мінаносец «Злосны». Карабель адносіўся да другога атрада мінаносцаў, што саступалі лепшым караблям першага атрада і таму занятых на руцінных працах аховы ўваходу ў гавань ці суправаджэнні тралячых суднаў. Прызначэнне на такую працу было яшчэ адным расчараваннем для маладога афіцэра, які рваўся ў бой. Тым не менш, як адзначаў пазней Нянюкоў, Калчак выдатна справіўся з працай камандзіра мінаносца і «зрабіў вялікую карысць справе абароны Порт-Артура». Разам з тым, паводле ўспамінаў С. М. Цімірова, у маі распрацоўваўся праект, што захапіў і лейтэнанта Калчака:

Мы абодва былі ў Порт-Артуры, дзе пад канец мая 1904 года павінны былі браць удзел у адной і той жа экспедыцыі на транспарце «Ангара»… Распрацоўка плана гэтай экспедыцыі (прарыў блакады і дзеянні на шляхах руху японскіх транспартаў у Жоўтым моры і Ціхім акіяне) у значнай ступені належала А. В. Калчаку… На жаль, экспедыцыя наша не адбылася, бо ў апошнюю хвіліну адмірал В. К. Вітгефт (які камандаваў флотам пасля Макарава), які спачатку ставіўся спачувальна да нашага плана, скасаваў яго, спалохаўшыся рызыкоўнасці прадпрыемства.

—С. М. Ціміроў

Неспакойны і ў чымсьці нават авантурны па характары Калчак марыў аб рэйдарскіх аперацыях на камунікацыях праціўніка. Яму, які нудзіўся ад абароннай тактыкі, хацелася браць удзел у наступах, сутычках з ворагам тварам да твару. Аднойчы на захапленне калегі ад хуткага ходу судна лейтэнант панура адказаў «Чаго ж добрага? Вось калі б мы ішлі так наперад, на непрыяцеля, было б добра!».

C 21 па 30 красавіка штодзённай працай другога атрада мінаносцаў было траленне вонкавага рэйду.

1 мая ўпершыню з пачатку ваенных дзеянняў на ўсходзе Калчаку давялося браць удзел у сур'ёзным і небяспечным заданні. У гэты дзень пачалося выкананне аперацыі, распрацаванай камандзірам міннага загараджальніка «Амур» капітанам 2-га ранга Ф. М. Івановым. «Амур» з 50 мінамі на борце, не дойдучы 11 міль да Залатой гары, адлучаны ад японскай эскадры, паставіў мінную банку. «Злосны» пад камандаваннем Калчака разам са «Хуткім» шлі з траламі наперадзе «Амура», расчышчаючы яму шлях. На наступны дзень, падарваўшыся на расстаўленых мінах, загінулі японскія браняносцы «Хацусэ» і «Ясіма», што стала самым гучным поспехам Першай Ціхаакіянскай эскадры за ўсю кампанію.

Руская марская міна. 1904 год.

Першае самастойнае камандаванне Калчака баявым караблём працягвалася да 18 кастрычніка, з амаль месячным перапынкам на лячэнне ў шпіталі ад запалення лёгкіх. За гэты час Калчак паспеў здзейсніць ваярскі подзвіг на моры. Вядучы сваю штодзённую руцінную працу, Калчак на сваім мінаносцы штодня траліў вонкавы рэйд, дзяжурыў на праходзе ў бухту, абстрэльваў непрыяцеля, ставіў міны. Ён выбраў месца для ўсталёўкі банкі, але ў ноч на 24 жніўня яму перашкодзілі тры японскія мінаносцы. Афіцэр выявіў настойлівасць, у ноч на 25 жніўня «Злосны» зноў выйшаў у мора, і Калчак паставіў 16 мін у аблюбаваным ім месцы ў 20½ мілях ад гавані. Праз 3 месяцы, у ноч з 29 на 30 лістапада, на расстаўленых Калчаком мінах падарваўся і затануў японскі крэйсер «Такасага». Гэты поспех быў другім па значэнні для рускіх ваенных маракоў пасля патаплення японскіх браняносцаў «Хацусэ» і «Ясіма». Аляксандр Васільевіч вельмі ганарыўся гэтым поспехам, згадваў пра яго ў аўтабіяграфіі 1918 года і на допыце ў Іркуцку ў 1920 годзе.

Тэлеграма А. В. Калчака «Іду на вайну…»

З 19 верасня мінаносцы і кананерскія лодкі былі пераведзены на нязменнае дзяжурства каля ўваходу на вонкавы рэйд. Перыядычна ставілі міны. Так, 23 верасня з такім заданнем выводзіў у мора Калчак свой «Злосны», не выканаўшы, аднак, сваю задуму з-за моцнага хвалявання. Але ўжо 28 верасня Калчак паставіў міны пад агнём японскіх крэйсераў.

12 кастрычніка на борце карабля лейтэнанта Калчака ў мора для агляду занятай японцамі бухты Тахе выходзілі кіраўнік абароны Порт-Артура генерал Р. І. Кандраценка, адмірал Р. М. Вірэн і камендант крэпасці генерал К. М. Смірноў. Баявое заданне Калчак выканаў на выдатна.

Праца на мінаносцы рабілася да гэтага часу ўсё аднастайней, і Калчак шкадаваў, што знаходзіцца не ў гушчы падзей, дзе вырашаўся лёс Порт-Артура.

18 кастрычніка па ўласнай просьбе ў сувязі са станам здароўя Калчак быў пераведзены на сухапутны фронт, куды да гэтага часу перасунуліся асноўныя падзеі ваеннай кампаніі.

Аляксандр Васільевіч камандаваў батарэяй рознакаліберных гармат на артылерыйскай пазіцыі «Узброены сектар Скалістых гор», агульнае камандаванне якім ажыццяўляў капітан 2-га рангу А. А. Хаменка. У складзе батарэі Калчака былі дзве невялікія батарэі 47-міліметровых гармат, 120-міліметровая гармата, якая страляла па аддаленых мэтах, батарэя з дзвюх 47-міліметровых і дзвюх 37-міліметровых гармат. Пазней атрад Калчака быў узмоцнены яшчэ дзвюма старымі гарматамі з лёгкага крэйсера «Разбойнік».

7 лістапада адбыўся першы для Калчака сухапутны бой:

У пятай гадзіне адкрылі агонь амаль усе японскія і нашы батарэі; стралялі 12-цалевымі па Кумірненскаму рэдуту. Праз 10 хвілін звар'яцелага агню, што зліваўся ў адзін суцэльны гуд і трэск, усё наваколле завалаклося бураватым дымам, сярод якога зусім не бачны агні стрэлаў і выбухі снарадаў, разабраць нічога было немагчыма; …сярод туману ўздымаецца воблака чорнага, бурага і белага колераў, у паветры зіхацяць агеньчыкі і бялеюць шаравістыя клубы шрапнэляў; карэктаваць стрэлы немагчыма. Сонца цьмяным ад туману бліном зайшло за горы, і дзікая стральба стала суціхаць. З маёй батарэі зрабілі па акопах каля 121 стрэлу.

—А. В. Калчак

Увесь час да моманту здачы крэпасці А. М. Стэселем Калчак правёў у агні бітвы, адбіваючы ў артылерыйскай дуэлі з японцамі атакі іх пяхоты.

Падчас аблогі Порт-Артура лейтэнант Калчак вёў запісы, у якіх сістэматызаваў досвед артылерыйскай стральбы і збіраў сведчанні пра няўдалую ліпеньскую спробу прарыву суднаў порт-артурскай эскадры ва Уладзівасток, паказваючы сябе зноў у якасці навукоўца — артылерыста і стратэга.

Да моманту капітуляцыі Порт-Артура Калчак цяжка захварэў: да сустаўнага рэўматызму дадалося раненне. 22 снежня ён трапіў у шпіталь. У красавіку шпіталь быў эвакуяваны японцамі ў Нагасакі, і хворым афіцэрам было прапанавана лячыцца ў Японіі ці вяртацца ў Расію. Усе рускія афіцэры аддалі перавагу Радзіме. 4 чэрвеня 1905 года Аляксандр Васільевіч прыбыў у Санкт-Пецярбург, але тут ізноў абвастрылася яго хвароба, і лейтэнант ізноў трапіў у шпіталь.

Прызнанне ваенных заслуг

За «вартаўнічую службу і ахову праходу ў Порт-Артур, абстрэл непрыяцельскіх пазіцый», зробленых за час камандавання «Злосным», 15 лістапада 1904 года А. В. Калчак быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны 4-й ступені з надпісам «За адвагу».

12 снежня 1905 года «за адрозненне ў справах супраць непрыяцеля пад Порт-Артурам» лейтэнант быў узнагароджаны Георгіеўскай зброяй з надпісам «За адвагу».

Па вяртанні з японскага палону Аляксандр Васільевіч быў узнагароджаны ордэнам Святога Станіслава 2-й ступені з мячамі.

Да ордэна Святога Уладзіміра 4-й ступені, якім Калчак быў узнагароджаны за Рускую палярную экспедыцыю, у 1906 годзе яму былі падараваны мячы.

У гэтым жа годзе Аляксандру Васільевічу быў уручаны срэбны медаль у памяць пра руска-японскую вайну.

У 1914 годзе Калчак быў ганараваны нагруднага знака ўдзельніка абароны Порт-Артура.

Працяг навуковай працы

Тытульны ліст манаграфіі А. В. Калчака «Лёд Карскага і Сібірскага мораў».

Пасля выпіскі са шпіталя Калчак быў звольнены ў 6-месячны водпуск.

Аляксандр Васільевіч заняўся апрацоўкай матэрыялаў палярных экспедыцый. Яны аказаліся гэтак багатымі, што для іх вывучэння была створана адмысловая камісія Акадэміі навук, што прапрацавала да 1919 года. Праца над справаздачай пра ратавальную экспедыцыю, якой кіраваў Калчак, была завершана 12 лістапада 1905 года; справаздача была апублікаваная ў «Вестках Рускага геаграфічнага таварыства», а 10 студзеня 1906 года Калчак на падставе гэтай справаздачы зрабіў кароткі даклад на пасяджэнні Рускага геаграфічнага таварыства. Гісторык У. Г. Хандорын адзначае, што з гэтага моманту імя Калчака стала вядомым у навуковых колах.

Асабістыя і навуковыя дадзеныя Калчака былі высока ацэнены прэзідэнтам Акадэміі навук. З 29 снежня 1905 года па 1 мая 1906 года Калчак быў прыкамандзіраваны да Акадэміі навук «для апрацоўкі картаграфічных і гідраграфічных матэрыялаў Рускай палярнай экспедыцыі». Гэта быў унікальны перыяд у жыцці Аляксандра Васільевіча, калі ён вёў жыццё навуковага працаўніка. Абагульненні і навуковыя назіранні далі магчымасць Калчаку падрыхтаваць шэраг навуковых прац.

У «Вестках Акадэміі навук» быў апублікаваны артыкул Калчака «Апошняя экспедыцыя на востраў Бенета, падрыхтаваная Акадэміяй Навук для пошукаў барона Толя». У 1906 годзе Галоўнае гідраграфічнае ўпраўленне Марскога міністэрства выдала тры карты, якія падрыхтаваў Калчак. Першыя дзве карты былі складзены на падставе калектыўных здымак удзельнікаў экспедыцый і адлюстроўвалі лінію заходняй часткі ўзбярэжжа Таймырскага паўвострава, а трэцяя карта была падрыхтавана з выкарыстаннем зробленых асабіста Калчаком прамераў глыбінь і здымак; яна адлюстроўвала заходняе ўзбярэжжа Кацельнага вострава з Нерпавай бухтай.

У 1907 годзе выйшаў у свет пераклад Калчака на рускую мову працы М. Кнудсена «Табліцы пунктаў замярзання марской вады».

У 1909 годзе Калчак апублікаваў сваё самае буйнае даследаванне — манаграфію, якая абагульняла яго гляцыялагічныя даследаванні ў Арктыцы, — «Лёд Карскага і Сібірскага мораў», аднак не паспеў выдаць іншую манаграфію, прысвечаную картаграфічным працам экспедыцыі Толя. У тым жа годзе Калчак адбыў у новую экспедыцыю, таму працай па рыхтоўцы рукапісу Калчака для друку і выданнем кнігі займаўся Біруля, які ў 1907 годзе выдаў сваю кнігу «З жыцця птушак палярнага ўзбярэжжа Сібіры». Гэтыя кнігі Калчака і Бірулі сталі самымі значнымі працамі, заснаванымі на выніках Рускай палярнай экспедыцыі. Значэнне працы А. В. Калчака было ў тым, што ў ёй ён заклаў глебу навукі пра марскія льды. Калчак адкрыў, што «арктычны лёдавы пак здзяйсняе рух па гадзіннікавай стрэлцы, прытым „галава“ гэтага гіганцкага эліпса ўпіраецца ў Зямлю Франца-Іосіфа, а „хвост“ знаходзіцца ля паўночнага ўзбярэжжа Аляскі».

Адраджэнне флоту

Як і большасць рускага афіцэрства, Калчак цяжка перажываў паразу ў вайне і фактычную гібель у ёй флоту. Усведамленне сапраўдных памылак і праца над іх выпраўленнем, змаганне з абвінавачваннямі з боку апазіцыі ў памылках уяўных, імкненне адрадзіць загінулы флот на зусім іншым узроўні — гэтыя пачуцці і жаданні не дазволілі Калчаку замкнуцца ў цішы «кабінетнай навуковай працы». Прадумваючы магчымасці для ўзнаўлення флоту і яго тэхнічнай і арганізацыйнай мадэрнізацыі, лейтэнант Калчак аказаўся адной з ключавых фігур у гэтай працы.

У сталіцы па ініцыятыве маладых афіцэраў быў арганізаваны Пецярбургскі ваенна-марскі гурток, старшынёй якога пасля стаў А. В. Калчак. Па ініцыятыве ўдзельнікаў гуртка ў красавіку — чэрвені 1906 года быў створаны Марскі Генеральны штаб, які, як гаварылася ва ўказе, «мае прадметам сваіх заняткаў складанне плана вайны на моры і мерапрыемстваў па арганізацыі баявой гатовасці марскіх узброеных сіл Імперыі». Калчак быў адным з аўтараў запіскі пра арганізацыю штаба. Як актыўны ўдзельнік ваенна-марскога кружка, Аляксандр Васільевіч з 1 мая 1906 года заняў адказны пост у новай установе — стаў ведаць аддзяленнем рускай статыстыкі.

Неўзабаве быў скасаваны «марскі цэнз», які абцяжарваў пасоўванне па службе маладых марскіх афіцэраў. З-за гэтага цэнзу Калчак праслужыў у чыне лейтэнанта амаль 10 гадоў, браўшы ўдзел за гэты час у дзвюх палярных экспедыцыях і абароне Порт-Артура. 11 чэрвеня 1907 года Калчаку прысвоена адноўленае ў флоце званне капітана-лейтэнанта. У гэтым жа годзе яму былі падараваны «мячы» і «банты» да ордэна Святога Уладзіміра, атрыманага за ратавальную экспедыцыю 1903 года.

Як генератар ідэй і арганізатар А. В. Калчак выявіў энергію і аказваў вялікі ўплыў на маладых афіцэраў. У Марскім генштабе Калчак узначальваў камісію па вывучэнні ваенных прычын, што абумовілі паразу ў баі пры Цусіме. Гісторык Хандорын адзначаў, што Аляксандр Васільевіч лічыў сур'ёзнай памылкай рускага камандавання непрыняцце мер наконт парушэння радыёсувязі ў японцаў, якая згуляла каласальную ролю ў баі.

Калчак быў экспертам камісіі па абароне, што працавала ў Дзяржаўнай думе, выступаў з дакладамі ў ёй і ў іншых грамадскіх сходах. 21 снежня 1907 года ў сваім гуртку, які пераведзены ў Марскі Генеральны штаб, Калчак выступаў з дакладам, зробленым на аснове яго тэарэтычнай працы «Які патрэбны Расіі флот». Даклад быў паўтораны пазней у Клубе грамадскіх дзеячаў у сталіцы, у Кранштацкім таварыстве афіцэраў флоту і ў Таварыстве змагароў ваенных ведаў. У 1908 годзе праца Калчака была апублікаваная ў 6-м і 7-м нумарах «Марскога зборніка». Артыкул, што адрозніваўся рэалістычнасцю і прынцыповасцю, стаў тэарэтычным абгрунтаваннем усяго расійскага ваеннага карабельніцтва ў гады, што папярэднічалі пачатку Першай сусветнай вайны.

Выступаў Аляксандр Васільевіч і ў самой Дзяржаўнай Думе ў якасці эксперта па ваенна-марскіх пытаннях, дзе, як піша біёграф Калчака І. Ф. Плотнікаў, «прамовы яго былі выдатнымі, лагічнымі, пераканаўчымі, скаралі глыбінёй думак, аргументаў, разлікаў». Аднак думская камісія па дзяржаўнай абароне адхіліла праекты па закладцы новых лінейных караблёў. Калчак, які лічыў гэта будаванне вельмі патрэбным для таго, каб новы адроджаны флот мог устаць у адзін шэраг з вядучымі флатамі Англіі і Германіі, цяжка перажываў гэта няшчасце. На думку сучаснага біёграфа Калчака П. М. Зыранава, гэта стала адной з прычын таго, што неўзабаве Калчак пакінуў службу ў Марскім Генеральным штабе. Абураны тармажэннем справы з рэарганізацыяй флоту, Калчак перастаў працаваць у гэтым кірунку і пачаў чытаць лекцыі ў Марской акадэміі. У. Г. Хандорын звяртае ўвагу, што ў Калчака не было акадэмічнай адукацыі, але ўсё ж Марская акадэмія, улічваючы яго вельмі значны да таго часу навуковы аўтарытэт як вандроўніка-даследчыка, запрасіла яго чытаць лекцыі. За некалькі месяцаў, што Калчак правёў на ніве выкладчыка, ён прачытаў курс лекцый, прысвечаны супольным дзеянням войска і флоту, які з’яўляўся першым тэарэтычным абагульненнем дадзенага кола пытанняў. Хандорын заве А. В. Калчака «родапачынальнікам тэорыі падрыхтоўкі, арганізацыі і правядзення супольных аперацый арміі і флоту». Выкладзеныя ў яго лекцыях прынцыпы распрацоўваліся надалей ужо ў савецкі час.

У гэты час Калчакі здымалі кватэру на Вялікі Зялёнінай вуліцы, дом 3.

13 красавіка 1908 года Аляксандру Васільевічу было прысвоена званне капітана 2-га рангу.

Гідраграфічная экспедыцыя Паўночнага Ледавітага акіяна

Асноўны артыкул: Гідраграфічная экспедыцыя Паўночнага Ледавітага акіяна, 1910—1915

Ледакол «Вайгач», на якім Калчак праз паўднёвыя моры хадзіў у Арктыку ў 1909—1910 гадах.

Падчас службы ў Марскім генеральным штабе Калчак не пераставаў цікавіцца Поўначчу, уваходзіў у камісію Паўночнага марскога шляху і працягваў навуковыя даследаванні. У 1906 годзе была створана камісія на чале з адміралам У. П. Вярхоўскім для вывучэння пытання аб Паўночным марскім шляху. Камісія даручыла Калчаку скласці даклад для марскога міністра пра ўмовы плавання ўздоўж арктычнага ўзбярэжжа Расіі. Запіска была падрыхтавана Калчаком у верасні 1906 года.

Генерал-маёр А. І. Вількіцкі, які ўзначальваў Галоўнае гідраграфічнае ўпраўленне марскога міністэрства, марыў пра адкрыццё Вялікага паўночнага шляху з Атлантычнага акіяна ў Ціхі. Вількіцкі заручыўся падтрымкай урада і вырашыў арганізаваць экспедыцыю. Ён звярнуўся да Калчака з прапановай аднавіць даследчыцкую працу ў Паўночным Ледавітым акіяне, уключыцца ў падрыхтоўку экспедыцыі і быць адным з яе кіраўнікоў. Калчак пагадзіўся.

Згодна з распрацаваным камісіяй Вярхоўскага планам у комплексную экспедыцыю меркавалася адправіць тры атрады па два судны ў кожным, на арктычным узбярэжжы і астравах пабудаваць 16 геафізічных станцый. Калчак у супрацы з Ф. А. Мацісанам распрацаваў праект экспедыцыі з прымяненнем сталёвых суднаў ледакольнага тыпу. Праект быў пададзены Вількіцкаму і атрымаў ухвалу. 29 мая 1908 года, яшчэ да сканчэння будавання суднаў, Калчак быў прызначаны камандзірам ледакола «Вайгач». 30 верасня ён быў залічаны ў 2-і Балтыйскі флоцкі экіпаж і пакінуў Марскі генштаб.

Судны лічыліся ваеннымі, ступень іх надзейнасці і непатапляльнасці была для свайго часу вельмі высокай. Ледаколы доўга служылі даследчыкам і ратаваннікам і дазволілі зрабіць буйныя геаграфічныя адкрыцці, у тым ліку адкрыць архіпелаг Зямля Імператара Мікалая II і пракласці Паўночны марскі шлях. Як у стварэнні гэтых ледаколаў, што будаваліся на Неўскім карабельным заводзе ў Пецярбургу, так і ў цэлым у развіцці ледакольнага флоту заслугі Калчака былі вялікімі. Аднак у савецкай літаратуры і гістарыяграфіі яны замоўчваліся.

Ход экспедыцыі

Група афіцэраў ледакольнага парахода «Вайгач». У цэнтры 1 шэрага — камандзір карабля капітан 2 рангу А. В. Калчак. Другі справа за яго спінай — лейтэнант Георгій Брусілаў. Падчас пераходу з Балтыкі на Далёкі Усход. Гаўр. 1909 год.

28 кастрычніка 1909 года «Вайгач» і «Таймыр» выйшлі ў мора, маючы на борце па чатыры марскія афіцэры і 38—40 чалавек каманды. Пройдучы Балтыйскае, Паўночнае, Міжземнае, Чырвонае моры і Індыйскі акіян, 3 чэрвеня 1910 года экспедыцыя прыйшла ва Уладзівасток. Тут быў зроблены рамонт суднаў, на «Вайгач» прыбыў начальнік экспедыцыі, палкоўнік корпуса флоцкіх штурманаў І. С. Сяргееў, вядомы гідрограф.

Калчак гарэў ідэяй адкрыцця Паўночнага марскога шляху і заражаў гэтай ідэяй сваіх спадарожнікаў, запал удзельнікаў экспедыцыі быў высокім.

На навігацыю 1910 года Галоўным гідраграфічным упраўленнем экспедыцыі ставіліся абмежаваныя заданні праходу ў Берынгаў праліў і абследаванні гэтага раёна. Асноўным пунктам для правядзення здымак і астранамічных прац быў абраны мыс Дзяжнёва. Асноўная ж частка працы экспедыцыі была спланавана на вясну 1911 года. Частку прац, што адносіліся да плана 1910 года, экспедыцыя выканала, усе навукова даследчыцкія працы на мысе, у якіх браў удзел і Калчак, былі зроблены.

17 жніўня 1910 года суда выйшлі з бухты Залаты Рог і падышлі да Камчаткі, пасля чаго перасяклі Авачынскую бухту і дасягнулі Петрапаўлаўска-Камчацкага. Пройдучы мыс Дзяжнёва, экспедыцыя ўвайшла ў Паўночны Ледавіты акіян. Прастаяўшы тыдзень ля пасёлка Уэлен, экспедыцыя рушыла на захад. 20 верасня ледаколы адправіліся назад ва Уладзівасток. Па шляху ў заліве Наталлі апісалі бухты Пятра і Паўла, якія мелі глыбейшыя западзіны ўнутр мацерыка, чым было паказана на існых картах.

20 кастрычніка прыйшлі ва Уладзівасток. Калчака выклікалі ў Пецярбург для працягу службы ў Марскім генштабе. Аляксандру Васільевічу было прыкра, што даводзілася адмаўляцца ад далейшага ўдзелу ў экспедыцыі, якой было аддадзена столькі высілкаў і ў якой былі добрыя перспектывы (менавіта ёю была пазней адкрыта Зямля Імператара Мікалая II). Калчак пагадзіўся на прапанову працягнуць працу ў Генеральным штабе. У марскім міністэрстве адбыліся спрыяльныя змены і зараз адкрываліся новыя магчымасці рэалізацыі карабельнай праграмы, за якую выступаў Калчак і якая зараз знайшла падтрымку самога П. А. Сталыпіна. Жаданне спрыяць адраджэнню Расійскага флоту пераважыла.

15 лістапада Калчак здаў «Вайгач» і выехаў у Санкт-Пецярбург, дзе яго чакала жонка і народжаны 24 лютага 1910 года сын Расціслаў.

Вяртанне ў Марскі генеральны штаб

Вярнуўшыся ў Марскі генеральны штаб на пасаду начальніка 1-й аператыўнай часткі (планаванне аперацый флоту на Балтыцы), у 1911—1912 гадах Калчак займаўся давядзеннем карабельнай праграмы і падрыхтоўкай флоту да вайны. Паводле праграмы, адным з аўтараў якой быў Калчак, у Расіі будаваліся хуткаходныя, манеўраныя, добра ўзброеныя караблі. Падчас вайны ўступалі ў лад лінейныя караблі тыпу «Севастопаль», дрэдноўты тыпу «Ізмаіл», эсмінцы тыпу «Новік», новыя падводныя лодкі. Гісторык В. Г. Хандорын адзначае, што «амаль усе лінкары, палова крэйсераў і траціна эсмінцаў савецкага Ваенна-марскога флоту, які ў 1941 годзе ўступіў у Вялікую Айчынную вайну, былі пабудаваны менавіта па гэтай праграме».

Адначасова Калчак займаўся выкладаннем у афіцэрскіх класах, а таксама на курсах ваенна-марскога аддзела Мікалаеўскай марской акадэміі. Калчаком былі напісаны тэарэтычныя працы «Пра баявыя парадкі флоту», «Пра бой». У 1912 годзе з грыфам «не падлягае абвяшчэнню» выйшла кніга Калчака «Служба Генеральнага штаба» — агляд дзейнасці марскіх генеральных штабоў вядучых сусветных дзяржаў.

У працы па правядзенні ў жыццё карабельнай праграмы Калчак супрацоўнічаў са спадчыннікам С. О. Макарава віцэ-адміралам М. О. фон Эсэнам. Эсэн прапанаваў Калчаку перайсці ў дзейны флот Балтыйскага мора. Аляксандр Васільевіч лічыў сваю працу па карабельнай праграме і падрыхтоўцы флоту да вайны выкананай, штабная праца яму абрыдла, таму ён адказаў адміралу згодай.

Даваенная служба ў Балтыйскім флоце

Эскадраны мінаносец «Пагранічнік», якім камандаваў капітан 2-га рангу А. В. Калчак у 1913—1914 гг.

15 красавіка 1912 года Калчак быў прызначаны камандзірам эскадранага мінаносца «Усурыец». Аляксандр Васільевіч адправіўся на базу міннай дывізіі ў Лібаву. Сям'я перабралася да яго ў пачатку зімы 1912 года. 30 лістапада 1913 года ў Калчакоў нарадзілася дачка Маргарыта.

У маі 1913 года Калчак быў прызначаны камандаваць мінаносцам «Пагранічнік», які выкарыстоўваўся ў якасці пасыльнага судна адмірала Эсэна. Калчак быў прыцягнуты да працы ў штабе Эсэна, спачатку памочнікам А. А. Рыхтара. 25 чэрвеня, пасля навучальна-паказальных пастановак мін у фінскіх шхерах, на борце «Пагранічніка», які камандаваўся Калчаком, сабраліся Мікалай II са світай, міністр І. К. Грыгаровіч, Эсэн. Імператар застаўся задаволены станам каманд і суднаў, Калчаку і іншым камандзірам караблёў была абвешчана «іменная манархава любасць». У штабе камандуючага флотам сталі рыхтаваць паперы для ўзвядзення Калчака ў наступны чын. Атэстацыя, падрыхтаваная 21 жніўня 1913 года начальнікам Аляксандра Васільевіча камандуючым міннай дывізіяй контр-адміралам І. А. Шорэ, характарызавала Калчака так:

Выбітны афіцэр ва ўсіх адносінах.

Маральнасць, характар і здароўе: Характару цвёрдага, усталяванага, крыху нярвовы ў кіраванні караблём, здароўя моцнага.
Выхаванасць і дысцыплінаванасць: Вельмі дысцыплінаваны, выхавання выдатнага.

Асаблівасці пазнання і замежныя мовы: Вялікая начытанасць па марскіх пытаннях, адмысловая рыхтоўка да службы Генеральнага штаба. Мовы ведае.

6 снежня 1913 года «за адрозненне па службе» Аляксандр Васільевіч быў узведзены ў капітаны 1-га рангу і праз 3 дні ўжо быў прызначаны выканаўцам абавязкаў начальніка аператыўнага аддзела штаба камандуючага марскімі сіламі Балтыйскага флоту.

З 14 ліпеня Калчак пачаў выконваць у штабе Эсэна абавязкі сцяг-капітана па аператыўнай частцы. У гэты дзень Калчак быў узнагароджаны французскім ордэнам Ганаровага легіёна — у Расію прыязджаў з візітам французскі прэзідэнт Р. Пуанкарэ.

Як адзін з найбліжэйшых памочнікаў камандуючага Балтыйскім флотам Калчак засяродзіўся на мерах па падрыхтоўцы да вялікай вайны, якая імкліва набліжалася. Працай Калчака было інспектаванне атрадаў флоту, ваенна-марскіх баз, абдумванне ахоўных мер, мінавання.

Першая сусветная вайна

Браняносны крэйсер «Рурык», на якім хадзіў у баявыя паходы капітан 1-га рангу А. В. Калчак у 1914—1915 гг.

Удзел у вайне на Балтыцы

Служба ў штабе камандуючага Балтыйскім флотам

Увечары 16 ліпеня штаб адмірала Эсэна атрымаў шыфраванне з Генеральнага штаба па мабілізацыі Балтыйскага флоту з поўначы 17 ліпеня. Усю ноч група афіцэраў на чале з Калчаком займалася складаннем інструкцыі для бою.

Пазней на допыце ў 1920 годзе Калчак скажа:

На «Рурыку», у штабе нашага флоту, быў вялізны ўздым, і вестка пра вайну была сустрэта з вялікім запалам і радасцю. Афіцэры і каманды ўсе з захапленнем працавалі, і ўвогуле пачатак вайны быў адным з самых шчаслівых і лепшых дзён маёй службы.

Для абароны сталіцы ад нападу германскага флоту Мінная дывізія выставіла мінныя загароды ў водах Фінскага заліва.

Першыя два месяцы вайны Калчак ваяваў у пасадзе сцяг-капітана, распрацоўваючы аператыўныя заданні і планы, пры гэтым заўсёды імкнуўся ўзяць удзел у самім баі.

Рэдкая ўсмешка Калчака. Здымак зроблены англійскім афіцэрам на Балтыцы ў 1916 годзе.

Перавод Калчака ў штаб Эсэна адпавядаў яго тэмпераменту. Адмірал Ціміроў пісаў наконт гэтага:

…А. В. Калчак, які валодаў дзівоснай здольнасцю складаць самыя нечаканыя і заўсёды дасціпныя, а часам і геніяльныя планы аперацый, — не прызнаваў ніякага начальніка, апроч Эсэна, якому ён заўсёды дакладаў. На гэтай глебе ў Калчака з Керберам заўсёды выходзілі канфлікты, прытым Эсэн, які шанаваў іх, мабыць, аднолькава, зусім нечакана апынаўся ў ролі прымірыцеля абодвух сваіх гарачых і няўступлівых памочнікаў.

—С. М. Ціміроў

Адносіны, што склаліся ў штабе Эсэна, давалі Калчаку магчымасць актыўнага ўмяшання ў розныя сферы кіравання флотам і спрыялі хуткаму набыццю Калчаком аўтарытэта сярод тых афіцэраў, якія аддавалі перавагу рашучым і актыўным метадам змагання. Гісторык Кручынін згаджаецца з Ціміровым, што «…гісторыя дзейнасці Калчака на Балтыйскам флоце ёсць гісторыя гэтага флоту падчас вайны. Кожнае баявое прадпрыемства здзяйснялася па планах, ім распрацаваных, у кожную аперацыю ён укладваў сваю душу, кожны афіцэр і матрос разумеў, што яго вядзе Калчак да поспехаў».

У гэту вайну змаганне на моры стала больш складаным і рознабаковым, чым раней, вельмі важнае значэнне набылі абарончыя меры, перадусім, у выглядзе мінных загарод. І менавіта майстрам ведання міннай вайны выявіў сябе Калчак. Заходнія саюзнікі лічылі яго лепшым у свеце спецыялістам па міннай справе.

У жніўні каля вострава Одэнсхольм быў захоплены нямецкі крэйсер «Магдэбург», які сеў на мелізну. У ліку трафеяў была нямецкая сігнальная кніга. З яе штаб Эсэна даведаўся, што Балтыйскаму флоту супрацьстаяць даволі малыя сілы германскага флоту. У выніку было пастаўлена пытанне пра пераход Балтыйскага флоту ад глухой абароны да актыўных дзеянняў.

У пачатку верасня план актыўных аперацый быў ухвалены, Калчак адправіўся бараніць яго ў Стаўку Галоўкаверха. Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч прызнаў актыўныя аперацыі Балтыйскага флоту заўчаснымі. Калчак, які адчуў насцярожаныя адносіны Стаўкі да Эсэна, цяжка перажываў няшчасце сваёй місіі, «быў надзвычай нярвовы і жаліўся на празмерны бюракратызм, што замінаў прадукцыйнай працы».

Увосень 1914 года штаб Эсэна вырашыў скарыстаць паслабленне пільнасці з боку немцаў, упэўненых у пасіўнай тактыцы рускіх марскіх сіл, і з дапамогай сталай працы мінаносцаў «заваліць мінамі ўсё германскае ўзбярэжжа». Калчак распрацаваў аперацыю па міннай блакадзе нямецкіх ваенна-марскіх баз. Першыя міны былі пастаўлены ў кастрычніку 1914 года блізу Мемеля, і ўжо 4 лістапада ў раёне гэтай міннай банкі пайшоў да дна германскі крэйсер «Фрыдрых Карл». У лістападзе была пастаўлена таксама банка блізу вострава Борнхальм.

Пад канец снежня 1914 года каля вострава Руген і банкі Штольпе на шляхах, якімі германскія судны ішлі з Кіля, была ажыццёўлена пастаноўка мінных палёў, у якой прыняў актыўны ўдзел капітан Калчак. Пазней на мінах падарваліся малыя крэйсеры «Аўгсбург» і «Газеле».

Мікалай II і адмірал Эсэн (у цэнтры) з афіцэрамі Балтыйскага флоту. Пяты злева стаіць Калчак. Крэйсер «Расія», 25 лютага 1915 года.

У лютым 1915 года капітан 1-га рангу А. В. Калчак прыняў камандаванне паўдывізіёнам асаблівага прызначэння з чатырох эскадраных мінаносцаў тыпу «Пагранічнік». У ходзе мінна-загараджальнай аперацыі ў Данцыгскай бухце Калчаку давялося ўжываць свой досвед плавання ў Арктыцы — у моры ўжо было шмат лёду. Усе мінаносцы паспяхова дасягнулі месца пастаноўкі міннага поля. Аднак крэйсер прыкрыцця «Рурык» наскочыў на камяні і атрымаў прабоіну. Калчак павёў свае караблі далей без прыкрыцця крэйсераў. 1 лютага 1915 года Калчак у цяжкіх умовах надвор'я паставіў да 200 мін (паводле іншых дадзеных — 140) у бухце, бліскуча вырашыўшы заданне паходу, і паспяхова вярнуў свае судны на базу. Пазней, як сцвярджалі біёграфы Калчака ў сваіх працах, на мінах падарваліся чатыры крэйсеры, восем мінаносцаў і 23 транспарты Германіі, і камандуючаму нямецкім Балтыйскім флотам прынцу Генрыху Прускаму давялося распарадзіцца пра забарону нямецкім караблям выходзіць у мора, пакуль не будзе знойдзены сродак для змагання з рускімі мінамі. Аднак ваенныя гісторыкі Д. Ю. Казлоў, Е. Ф. Падсабляеў, В. Ю. Грыбоўскі ў сваёй працы, прысвечанай дзеянням Калчака-флатаводца, напісалі, што «цверджанне пра гібель на „данцыгскай“ загародзе „4 крэйсераў, 8 мінаносцаў і 11 транспартаў“ гэтак абсурднае, што наўрад ці мае патрэбу ў каментарыях». Камандуючы 6-ай арміяй даклаў пра «мужнасць і выдатную распарадчасць» Калчака «падчас небяспечнай аперацыі вялікага баявога значэння». Калчак быў узнагароджаны ордэнам Святога Уладзіміра 3-й ступені з мячамі. Імя Калчака стала вядомым і за мяжой: для навучання ў яго тактыцы міннай вайны англічане падрыхтавалі на Балтыку групу сваіх марскіх афіцэраў.

З часам Калчаку надакучыла штабная праца. Аляксандр Васільевіч імкнуўся трапіць на мінаносец, любоў да якога ў яго засталося з часоў Порт-Артура. Калегі часта чулі ад Калчака пра яго моцнае жаданне камандаваць міннай дывізіяй. Пры гэтым камандуючы флотам спачувальна глядзеў на памкненні свайго маладога памочніка і прасоўваў яго ў адміралы, задумаўшы пасля гэтага даручыць яму мінную дывізію. Аднак званне Калчаку не давалі, тлумачэнне чаму гісторык П. М. Зыранаў бачыць у імаверным супраціве з боку Вярхоўнага галоўнакамандуючага Мікалая Мікалаевіча, пры сустрэчы з якім восенню 1914 года Калчак вельмі напорыста бараніў актыўную пазіцыю Балтыйскага флоту. Паводле думкі Цімірова, цяжкасці складаліся ў нядобрых адносінах паміж самім Эсэнам і вялікімі князямі.

У жніўні 1915 года германскі флот, пяройдучы да актыўных дзеянняў, распачаў спробу прарыву ў Рыжскі заліў. Яго спынілі менавіта мінныя загароды: страціўшы на рускіх мінах некалькі эсмінцаў і пашкодзіўшы некаторыя крэйсеры, з-за пагрозы новых страт немцы неўзабаве скасавалі свае планы. Гэта прывяло потым і да зрыву наступлення іх сухапутных войскаў на Рыгу, бо яно не было падтрымана з мора флотам.

Камандуючы Міннай дывізіяй

У пачатку верасня 1915 года з-за траўмы контр-адмірала П. Л. Трухачова часова вызвалілася пасада начальніка Міннай дывізіі, і яе даручылі Калчаку. Прыняўшы дывізію 10 верасня, Калчак стаў наладжваць сувязі з сухапутным камандаваннем. З камандуючым 12-ай арміяй генералам Р. Д. Радка-Дзмітрыевым дамовіліся агульнымі сіламі перашкаджаць германскаму наступленню ўздоўж берага. Дывізіі Калчака трэба было адбіць распачатае буйнамаштабнае нямецкае наступленне і на вадзе, і на сушы. Увосень германцы высадзілі дэсант на паўднёвым беразе Рыжскага заліва і павялі наступленне супраць войска Радка-Дзмітрыева.

Калчак стаў распрацоўваць дэсантную аперацыю ў германскім тыле. Нягледзячы на супраціўленне штаба Балтыйскага флоту, Аляксандр Васільевіч здолеў настаяць на сваім, хоць яму і давялося скараціць маштабы сваёй аперацыі да мінімуму. 6 кастрычніка атрад з 22 афіцэраў і 514 чалавек ніжніх чыноў на дзвюх кананерскіх лодках пад прыкрыццём 15 мінаносцаў, лінкара «Слава» і авіятранспарту «Арліца» адправіліся ў паход. Кіраваў аперацыяй асабіста А. В. Калчак. 9 кастрычніка ўтойліва ад немцаў атрад высадзіўся на бераг, зняў вартаўнічы пост каля маяка і разграміў высланую немцамі роту пяхоты. Гідрасамалёты і мінаносцы дапамагалі дэсантнікам з мора. У выніку высадкі быў ліквідаваны назіральны пункт праціўніка, захоплены палонныя і трафеі. Суадносіны страт складалі 40 чалавек забітымі з германскага боку супраць 4 параненых з рускага. Праведзеная Калчаком дэманстрацыя стала наглядным довадам магчымасці аналагічных аперацый сіламі буйнейшых злучэнняў. Германцы былі змушаны на абарону берагавой лініі ўзяць войскі з фронту і чакаць манеўраў рускіх з боку Рыжскага заліва.

Эсмінец «Сібірскі стралок» — флагманскі карабель камандзіра брыгады мінаносцаў Калчака. 1915 год.

Сур’ёзную дапамогу ваенным часткам зрабілі караблі Калчака і надалей, падтрымліваючы іх у цяжкай сітуацыі масіраванымі абстрэламі частак ворага. У сярэдзіне кастрычніка, калі пачаліся снегапады і Калчак адвёў караблі ў гавань Рогакюль на Маанзундскім архіпелагу, на флагманскі мінаносец прыйшла тэлефанаграма «Непрыяцель цясніць, прашу флот на дапамогу. Мелікаў». Правесці судны ноччу ў завею па вузкім канале, што выводзіць з Маанзунда, было надзвычай цяжкім заданнем. Раніцай, падышоўшы да ўзбярэжжа, даведаліся, што на мысе Рагоцем яшчэ трымаліся рускія часткі, адрэзаныя немцамі ад асноўнай сваёй групоўкі. Стаўшы на бочку, мінаносец «Сібірскі стралок» злучыўся са штабам Мелікава. Астатнія мінаносцы Калчака падышлі да берага, адкрылі шрапнэльны агонь па нямецкіх частках. У гэты дзень рускія войскі адстаялі свае пазіцыі. Мелікаў паведаміў Калчаку, што немцы панеслі такія страты, што не хутка рызыкнуць распачаць новае наступленне. Апроч таго, Мелікаў прасіў дапамогі Калчака ўжо ў сваім контрнаступленні, якое павінна было пачацца праз некалькі дзён. Праз 1½ тыдня мінаносцы Калчака вярнуліся на былыя свае пазіцыі каля фланга сухапутных войскаў, што ўпіраўся ў берагавую лінію. Агонь суднаў быў размеркаваны Калчаком такім чынам, каб прыкрываць увесь фронт атакі сухапутных частак Мелікава. Пры гэтым «Слава», што мела на ўзбраенні 12-цалевыя гарматы, бамбардзіравала бетонныя ўмацаванні германцаў, мінаносец «Адважны» браў удзел у дуэлі з берагавой батарэяй. Астатнія мінаносцы, не сходзячы з прыстрэляных пазіцый, прыкрывалі атаку сваім агнём. Цягам гадзіны нямецкія пазіцыі палі, быў узяты горад Кемерн, а германцы паспешна беглі. 2 лістапада 1915 года Мікалай II паводле даклада Радка-Дзмітрыева ўзнагародзіў Калчака ордэнам Святога Георгія 4-й ступені. Гэта ўзнагарода была падаравана Аляксандру Васільевічу за камандаванне Міннай дывізіяй.

Асноўныя раёны мінавання на Балтыцы пры ўдзеле і кіраўніцтве капітана 1-га рангу А. В. Калчака.

З аповеда афіцэра Н. Фаміна, які служыў пад кіраўніцтвам Калчака:

Увечары флот заставаўся на якары, калі са Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага была мною прынята тэлефанаграма прыкладна такога зместу: «Перадаецца па наказу Гасудара Імператара: капітану 1 рангу Калчаку. Мне прыемна было даведацца з данясенняў камандарма-12 пра бліскучую падтрымку, аказаную арміі караблямі пад Вашым камандаваннем, што прывяло да перамогі нашых войскаў і захопу важных пазіцый непрыяцеля. Я даўно ведаў пра гераічную Вашу службу і многія подзвігі… узнагароджваю Вас Св. Георгіем 4-ай ступені. Мікалай. Прадстаўце годных да ўзнагароды»… Уначы, калі Аляксандр Васільевіч заснуў, мы ўзялі яго тужурку і паліто і нашылі яму георгіеўскія стужачкі…

Вяртанне Калчака на яго ранейшае месца службы — у штаб — апынулася нядоўгачасовым: ужо ў снежні ачунялы Трухачоў атрымаў новае прызначэнне, і 19 снежня Аляксандр Васільевіч, абмінучы пасаду начальніка першаснага тактычнага злучэння эсмінцаў, ужо зноў прымаў Мінную дывізію, прытым гэтым разам ужо як дзейны яе камандзір. Аднак і за нядоўгі час працы ў штабе капітан Калчак паспеў зрабіць вельмі важную справу: распрацаваў план аперацыі па мінаванні Віндавы, паспяхова рэалізаваны пазней. Для немцаў дзеянні Калчака ў гэтым раёне былі гэтак нечаканы, што тут адразу ж быў падарваны крэйсер і цэлы шэраг мінаносцаў германскага флоту.

Перад тым як лёд пакрыў Балтыйскае мора, Калчак, ледзь паспеўшы прыняць Мінную дывізію, распачаў новую мінна-загараджальную акцыю ў раёне Віндавы. Аднак планам перашкодзіў выбух і паўзатапленне мінаносца «Забіяка», якія скасавалі аперацыю. Гэта была першая аперацыя Калчака, якая не завершылася поспехам.

Апроч пастановак мінных загарод, Калчак часта выводзіў пад асабістым камандаваннем у мора групы караблёў для палявання за рознымі суднамі праціўніка, вартаўнічай службы. Няшчасцем скончыўся адзін з такіх выхадаў, калі загінуў вартаўнічы карабель «Віндава». Аднак няшчасці былі выключэннямі. Звычайна, выяўленыя камандзірам Міннай дывізіі ўменне, адвага і знаходлівасць выклікалі захапленне ў яго падпарадкаваных, атрымвалі хуткае пашырэнне ў флоце і ў сталіцы. Паводле слоў аднаго з калег, Калчак «тры дні матаўся з намі ў мора і не схадзіў з мастка. Нязменную вахту трымаў. Шчуплы такі, а ў справе жалезабетон нейкі! Спакойны, вясёлы і бадзёры. Толькі вочы гараць ярчэй. Убачыць у моры дымок — адразу насцярожыцца і рады, як паляўнічы. І проста на дым. Пра адмірала кажуць шмат, кажуць усё, а ён, засяроджаны, ніколі не стамляецца, робіць сваю справу ўдалечыні ад шуміхі. Амаль ніколі не бывае на беразе, затое бераг спакойны».

Слава, якую набыў сабе Калчак, была заслужанай: да канца 1915 года страты нямецкага флоту ў частцы баявых караблёў перасягалі аналагічныя рускія ў 3,4 разы; у частцы гандлёвых суднаў — у 5,2 разы, і яго асабістую ролю ў гэтым дасягненні наўрад магчыма пераацаніць.

У 1915—1916 гадах пачынаюцца шматгадовыя глыбокія рамантычныя адносіны А. В. Калчака з Ганнай Васільеўнай Ціміровай, з якой Аляксандр Васільевіч пазнаёміўся ў Гельсінгфорсе на адным з вечароў у Н. Л. Падгурскага. Ганна Васільеўна — жонка марскога афіцэра С. М. Цімірова, дачка піяніста і дырыжора, дырэктара Маскоўскай кансерваторыі В. І. Сафонава — была амаль на 20 гадоў маладзей Аляксандра Васільевіча. Сустрэча з ёй захапіла будучага вярхоўнага кіраўніка Расіі і скарыла яго на доўгія гады: пры ўсёй уласцівай яму жорсткасці, адзначае У. Г. Хандорын, «Калчак быў чалавекам сентыментальным». Ён не пакінуў сям'ю (хоць Соф'я Уладзіміраўна меркавала, што ён у выніку з ёй развядзецца), аднак у яго жыцці склалася сітуацыя «трохвугольніка». Завязалася любоўнае ліставанне. У лістах Аляксандр Васільевіч дзяліўся са сваёй умілаванай не толькі пачуццямі, але і службовымі клопатамі, сваімі поглядамі. Гэтае ліставанне, адзначае гісторык, «дадае важныя рыскі да светапогляду будучага Вярхоўнага кіраўніка — рыскі, праз якія рэльефна выступае аблічча патрыёта і разам з тым мілітарыста, рыцара вайны, які пагарджае дэмакратыю».

У вясновай кампаніі 1916 года, калі германцы павялі наступленне на Рыгу, роля калчакаўскіх крэйсераў «Слава», «Адмірал Макараў» і «Дыяна» складалася ў абстрэле і перашкаджэнні пасоўванню праціўніка. Каб выключыць магчымасць пасоўвання ўздоўж часткі берага, што знаходзіўся пад кантролем немцаў, варожых падводных лодак і транспартаў, Калчак стаў мінаваць гэтыя пляцоўкі ўзбярэжжа з дапамогай плыткаседных загараджальнікаў.

Контр-адмірал Калчак на баявым караблі. Ліпень 1916 года.

Вайна дазволіла Калчаку выявіць новыя грані свайго таленту, пасля палярных плаванняў, навуковых прац і штабной рэформатворчасці, Аляксандр Васільевіч раскрыўся як флатаводзец і мінёр. З прыняццем 23 жніўня 1915 года Мікалаем II звання Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Стаўцы адносіны да флоту сталі змяняцца ў лепшы бок. Гэта адчуў і Калчак. Неўзабаве стала рухацца і прадстаўленне яго да наступнага ваярскага звання. 10 красавіка 1916 года Аляксандр Васільевіч быў узведзены ў контр-адміралы.

У. Г. Хандорын адзначае, аднак, што як асоба і ваенны спецыяліст Калчак імпанаваў далёка не ўсім. У якасці прыкладу гісторык цытуе данясенне яго калегі А. Саковіча: «Калчак… абсалютна не прызнае сістэмы там, дзе без яе не абыйсціся, таму, што ён занадта ўражлівы і нервовы, таму, што ён зусім не ведае людскай псіхалогіі. Яго безуважлівасць, легкадумства і зусім непрыстойны стан нерваў даюць багаты матэрыял для разнастайных анекдотаў».

У контр-адміральскім званні Калчак браў удзел у набегавых дзеяннях лёгкіх сіл Балтфлота на германскія камунікацыі, у прыватнасці ў спробах перапыніць транспартаванне жалезнай руды са Швецыі ў Германію. Першая атака транспартаў аказалася няўдалай. Другі паход — 31 мая 1916 года — быў спланаваны да дробязей, і сустрэча з нямецкім канвоем адбылася ў Норчэпінгскай бухце, але яе вынік часам лічаць поўным правалам Калчака. Для рашэння задання па знішчэнні канвою непрыяцеля з буйным грузам жалезнай руды быў сфармаваны атрад асаблівага прызначэння, што складаўся з трох крэйсераў, адзінаццаці мінаносцаў і яшчэ некалькіх дапаможных караблёў пад агульным камандаваннем начальніка 1-й брыгады крэйсераў контр-адмірала П. Л. Трухачова (сцяг на «Рурыку»). Аляксандр Васільевіч трымаў сцяг на «Новіку» і камандаваў карабельнай ударнай групай з трох эсмінцаў — «Новік», «Гром» і «Пераможац», якія павінны былі вырашыць галоўнае заданне аперацыі: раптоўным ударам знішчыць асноўную мэту — непрыяцельскія транспарты. Выявіўшы караван, Калчак уначы атакаваў яго, рассеяў, карабель суправаджэння патапіў.

Гісторыкі пішуць пра сціплыя вынікі аперацыі (быў патоплены адзін 2030-тонавы транспарт, узброены чатырма 105-мм гарматамі «Q-ship» «Герман»), і, сённяшнім днём «загадваючы» яму адсекчы ідучы з Стакгольма караван ад шведскіх вод, ставяць у віну камандуючаму эсмінцамі заўчасны «папераджальны стрэл наперадзе па курсе канцавога судна», які пазбавіў атаку раптоўнасці і дазволіў транспартам з рудой адысці ў тэрытарыяльныя воды нейтральнай Швецыі; засяроджванне агню сваіх эсмінцаў не на транспартах, а на караблях ахоўвання; няўзгодненасць дзеянняў сваёй ударнай групы з асноўнымі сіламі П. Л. Трухачова. Аднак гісторык Кручынін пісаў, што крытыкі Калчака, уласнаручна паказваючы на блізкасць тэрытарыяльных вод нейтральнай Швецыі, не ўлічваюць фактару значнай небяспекі атакаваць замест нямецкіх караблёў нейтральныя шведскія судны ва ўмовах, калі верагоднасць выведвальных дадзеных, на падставе якіх была распачата аперацыя, магла знаходзіцца пад пытаннем. Тым часам, менавіта выходзячы з гэтых меркаванняў, пісаў Кручынін, Калчак не захацеў абыходзіць караван з боку берага (па шведскіх тэрытарыяльных водах) і замест гэтага паспрабаваў папераджальным стрэлам спыніць яго для агляду, а потым па той жа прычыне не кінуўся даганяць караван у кірунку шведскага берага. Паводле ацэнкі Кручыніна ў гэтай аперацыі Калчак-генштабіст узяў верх над Калчаком-аматарам авантур і «кавалерыйскіх набегаў» сваіх мінаносцаў: «…Я, маючы на ўвазе магчымасць сустрэчы са шведскімі суднамі… вырашыў ахвяраваць выгадай неспадзяванасці нападу і выклікаць з боку ідучых суднаў нейкі ўчынак, які даў бы мне права лічыць гэтыя судны непрыяцельскімі» — пазней прызнаваўся адмірал, які павінен быў знаходзіць выступ Швецыі на боку Германіі даволі імаверным, а наступствы гэтай падзеі — досыць цяжкімі: апроч фактараў марской вайны, чаго каштавала адно павелічэнне працягласці сухапутнага рускага фронту на ўсю даўжыню мяжы Вялікага княства Фінляндскага з яго даўнімі традыцыямі незадаволенасці рускім валадарствам.

А. В. Калчак падчас сваёй службы на Балтыцы змог давесці, што мінная зброя пры ўмелым абыходжанні можа быць дзейсным сродкам змагання нават супраць значна пераўзыходных сіл праціўніка. Аляксандр Васільевіч займаўся дасканаленнем падрыхтоўкі і вывучкі афіцэраў і матросаў, асабліва ў частцы міннай справы. Ён не толькі кіраваў міннымі аперацыямі, але і сам вынаходзіў новыя міны, дасканаліў метады іх пастаноўкі.

Апошняе заданне, якім Калчак займаўся на Балтыйскім флоце, было звязана з распрацоўкай буйнай дэсантнай аперацыі ў нямецкім тыле ў Рыжскім заліве.

28 чэрвеня 1916 года ўказам імператара, у парушэнне праў старшынства, Калчак быў узведзены ў віцэ-адміралы і прызначаны камандуючым Чарнаморскім флотам, стаў, такім чынам, наймалодшым з камандуючых флатамі ваенных дзяржаў. Камандаванне ваенным флотам было даручана адміралу, які ні ў мірны, ні ў ваенны час не камандаваў караблём I рангу, не кажучы ўжо пра камандаванне «станавым хрыбтом» ваенных флатоў таго часу — злучэннем цяжкіх караблёў. Прызначэнне, як пісалі афіцэры, якія ведалі Калчака, «уразіла ўсіх». Некаторыя сучаснікі звязвалі яго з блізкасцю адмірала да думскай апазіцыі, а ў Стаўцы тлумачылі гэта прызначэнне ўзмацненнем важнасці Чарнаморскага флоту і планамі дэсантнай аперацыі ў Чарнаморскіх пралівах. Прызначэнне на новае месца Калчак успрыняў без асаблівага запалу і радасці: даводзілася пакідаць жывую і цікавую справу, якой ён аддаваў усяго сябе, камандаванне Міннай дывізіяй. Апроч таго, пераезд на поўдзень аўтаматычна азначаў расстанне з умілаванай.

Калчаку быў прызначаны аклад у памеры 22 тыс. рублёў у год і дадаткова марское забеспячэнне, на пераезд у Севастопаль былі адпушчаны 2 тыс. рублёў.

Камандуючы Чарнаморскім флотам

Падрыхтоўкі да прыняцця флоту

У пачатку верасня 1916 года Аляксандр Васільевіч быў у Севастопалі, пабываўшы па дарозе ў Стаўцы і атрымаўшы там ад Імператара і начальніка яго штаба сакрэтныя інструкцыі. Сустрэча Калчака з Мікалаем II у Стаўцы стала трэцяй і апошняй. Калчак правёў у Стаўцы адзін дзень 4 ліпеня 1916 года. Вярхоўны галоўнакамандуючы расказаў новаму камандуючаму Чарнаморскім флотам пра сітуацыю на франтах, перадаў утрыманне ваенна-палітычных пагадненняў з саюзнікамі пра хуткі ўступ у вайну Румыніі. Імператар ажывіўся, калі Калчак загаварыў пра Басфорскую аперацыю, сказаў, што яшчэ не вырашана, як праводзіць наступленне: уздоўж берага ці шляхам высадкі дэсанта непасрэдна ў Басфор. Гісторык Зыранаў піша, што хутчэй усяго менавіта тут адбылася першая сустрэча Калчака і начальніка французскай ваеннай місіі генерала М. Жанена, які згуляў пазней важную ролю ў лёсе Аляксандра Васільевіча. У Стаўцы Калчак быў азнаёмлены з указам пра ўзнагароджанне яго ордэнам Святога Станіслава 1-й ступені.

На пасаду сцяг-капітана Чарнаморскага флоту па аператыўнай частцы Калчак узяў капітана 1-га рангу М. І. Смірнова, які некалі вучыўся ў роце, дзе Аляксандр Васільевіч быў фельдфебелем, разам з ім служыў у Марскім генштабе, падчас Вялікай вайны быў назіральнікам пры Дарданэльскай аперацыі англічан і французаў у Басфоры. Ужо на шляху ў Севастопаль Калчак і Смірноў абмяркоўвалі план працы на Чорным моры, напрыклад, варта працягваць агароджу мінамі сваіх портаў ці перанесці загараджальныя аперацыі да берагоў ворага. Калчак вырашыў спыніць загароду мінамі ўласных баз і ставіць міны як мага бліжэй да берагоў непрыяцеля і ў такой колькасці, каб іх не паспявалі вытральваць, у некалькі ярусаў, каб не маглі праходзіць ні вялікія караблі, ні падводныя лодкі, ні плыткаседныя судны.

Баявая праца ў Чарнаморскім флоце

Зменны камандуючы Чарнаморскім флотам адмірал А. А. Эбергард ветліва сустрэў Калчака. Дзелавая гутарка была перапынена паведамленнем пра з’яўленне крэйсера «Брэслаў». «Адразу па ўступленні Калчака ў камандаванне флотам была атрымана вестка сакрэтнай разведкі пра тое, што крэйсер „Брэслаў“ выйшаў з Басфора ў Чорнае мора ў невядомым кірунку. Адмірал Калчак хацеў неадкладна выйсці з флотам у мора для сустрэчы з „Брэславам“, але апынулася, што… выходныя фарватары не пратраленыя і іх траленне зойме 6 гадзін часу… Стала ясна, чаму… флот ніколі не мог выйсці ў час у мора для сустрэчы праціўніка, які паспяваў рабіць набегі на нашы берагі… Раніцай флот Калчак вывеў, каля 4 гадзін дня нагнаў ворага на шляху да Каўказскага ўзбярэжжа. Наблізіўшыся на 90 кабельтавых, флагман-лінкар „Імператрыца Марыя“ даў па „Брэслаў“ залп, які накрыў яго. Праціўнік паспяшаўся выпусціць дымавую заслону і, карыстаючыся хуткаходнасцю, рушыў дадому, не выканаўшы задання. Хоць шанцаў дагнаць нямецкі крэйсер у караблёў Калчака не было, ён пераследаваў яго да вечара. З гэтага часу як гэты, так і іншы нямецкі хуткаходны лінейны крэйсер „Гёбен“ не адахвочваліся выходзіць у мора і нападаць на расійскае ўзбярэжжа. Паводле адпрацаваных на Балтыцы метадаў праз некаторы час пад сваім асабістым кіраўніцтвам Калчак правёў мінаванне Басфора, турэцкага ўзбярэжжа, якое потым паўтаралася, і практычна зусім пазбавіў праціўніка магчымасці актыўных дзеянняў. „Гёбен“ падарваўся на мінах і зусім выйшаў з ладу. Падарваліся на мінах 6 варожых падводных лодак. У адпаведнасці з задумай камандуючага міны ставілі, па магчымасці, не далей 5 міль ад берага з тым разлікам, каб пры патрэбе можна было бамбардзіраваць Басфорскія ўмацаванні з мора. Апроч таго, было арганізавана сталае назіранне за портамі праціўніка, станам мінных загарод. Каля іх, то бок у берагоў Турцыі, увесь час курсавалі мінаносцы, з якімі нярэдка выходзіў у плаванне і Калчак», — успамінаў М. І. Смірноў. Як адзначае гісторык І. Ф. Плотнікаў, з гэтага моманту абодва хуткаходныя нямецкія крэйсеры больш не рызыкавалі нападаць на расійскае ўзбярэжжа.

Прыход Калчака стаў для Чарнаморскага флоту нагодай для ажыўлення. Энергічны і актыўны камандуючы прымусіў усіх працаваць «на яць», адбыліся змены і ў камандным складзе.

Першае заданне, пастаўленае Калчаком флоту, складалася ў ачыстцы мора ад варожых ваенных караблёў і спыненні непрыяцельскага суднаходства зусім. Для дасягнення гэтай мэты, якую можна было выканаць толькі пры поўным блакаванні Басфора і балгарскіх портаў, М. І. Смірноў пачаў планаванне аперацыі па мінаванні портаў ворага. Для змагання з падводнымі лодкамі Калчак запрасіў на Чарнаморскі флот свайго таварыша па сталічным афіцэрскім кружку капітана 1-га рангу Н. Н. Шрэйбера, вынаходніка адмысловай малой міны для падводных лодак; былі заказаны і сеткі для загароды выхадаў падводных лодак з портаў.

Камандуючы флотам ізноў сутыкнуўся са старой перашкодай, якая першым разам — у пачатку сусветнай вайны — аказалася непераадольнай. Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч, зняты Імператарам з пасады Галоўкаверха і прызначаны камандуючым Каўказскім фронтам, працягваў прытрымлівацца сваіх поглядаў, што флот не мае самастойнага значэння і служыць усяго толькі дапаможным сродкам для сухапутных частак. Камандуючы Каўказскім фронтам падаваў завышаныя патрабаванні да аховы падмацаванняў, боепрыпасаў і харчу, якія транспартаваліся яго фронту, і не лічыў патрэбным складаць перспектыўны план для планавання ахоўвання, мяркуючы, што як дапаможны сродак флот заўсёды павінен быць гатовы імгненна выконваць яго патрабаванні. Каб задаволіць запыты Мікалая Мікалаевіча, Чарнаморскі флот павінен быў бы адмовіцца ад сваіх планамерных дзеянняў па выцясненні праціўніка з Чорнага мора, таму Калчак нядоўга мірыўся з патрабаваннямі Вялікага князя, бо ўжо непасрэдна не падпарадкоўваўся яму. Перавозкі для патрэб Каўказскага фронту сталі забяспечвацца разумным і дастатковым ахоўваннем, і за ўсю вайну гэта ахоўванне не было аніразу прарвана праціўнікам, а за час камандавання Чарнаморскім флотам Калчаком быў патоплены толькі адзін рускі параход.

Скарыстаўшыся напрацоўкамі часоў службы на Балтыцы, Калчак працягнуў пачатае яго папярэднікам адміралам Эбергардам мінаванне Басфора, а таксама замінаваў узбярэжжа Турцыі, што амаль пазбавіла ворага магчымасці дзеяць актыўна.

Пад канец ліпеня пачалася аперацыя па мінаванні Басфора. Пачала аперацыю падводная лодка «Краб», якая выставіла ў самым горле праліва 60 мін. Потым на загад Калчака быў замінаваны ўваход у праліў ад берага да берага. Пасля чаго Калчак замінаваў выхады з балгарскіх портаў Варна і Зангулдак, што моцна ўдарыла па турэцкай эканоміцы. Для падтрымкі мінных палёў у баявой гатовасці на адлегласці ў 50—100 міль ад Басфора заўсёды стаяў на дзяжурстве атрад караблёў у складзе дрэдноўта, крэйсера і некалькіх мінаносцаў, а блізу Басфора ўвесь час дзяжурыла падводная лодка.

На доўгі час непрыяцельскія судны зусім зніклі з Чорнага мора. Толькі пратраліўшы канал уздоўж узбярэжжа, непрыяцель ізноў змог выпускаць у мора невялікія судны і падводныя лодкі. Тады Калчак абсталяваў для пастаноўкі мінных палёў нізкаседныя судны, якія сталі ставіць міны ўшчыльную да берага. Пад канец кастрычніка 1916 года на мінах блізу Варны падарвалася нямецкая падводная лодка «B—45», а пад канец лістапада ў Басфора яшчэ адна — «B—46». Да канца 1916 года камандуючы Чарнаморскім флотам рэалізаваў сваё заданне, трывала замкнуўшы германа-турэцкі флот, улучаючы «Гёбен» і «Брэслаў», у Басфоры, і паслабіўшы напругу транспартнай службы рускага флоту. Пры гэтым у працы Казлова Д. Ю., Падсабляева Е. Ф. і Грыбоўскага В. Ю. «Павінен прызнаць… што да справы развіцця марской сілы Калчак меў вялізны ўплыў» сцвярджаецца, што асноўная ўдарная сіла турэцка-германскага флоту — крэйсеры «Гёбен» і «Брэслаў» — у канцы 1916 года і ў першай палове 1917 года не з’яўляліся ў Чорным моры з-за рамонту і пераабсталявання, а не таму, што пры басфорскія мінныя загароды былі для іх непераадольнай перашкодай.

Да Калчака прыйшла ўсерасійская вядомасць. Цэнтральныя газеты сталі публікаваць пра яго артыкулы, месціць на сваіх старонках яго партрэты. Першы артыкул пра камандуючага Чарнаморскім флотам — «Новы адмірал» — быў апублікаваны 13 жніўня 1916 года сталічным выданнем «Новое время». Праз месяц у гэтай жа газеце быў апублікаваны першы літаратурны партрэт Калчака — «З камандуючым у адкрытым моры». 29 верасня ў газеце «Вечернее время» быў змешчаны фотапартрэт Калчака.

Разам з тым служба Калчака на Чарнаморскім флоце была адзначана шэрагам няшчасцяў і страт, якіх магло і не быць. Самай буйнай стратай стала гібель 7 кастрычніка 1916 года флагмана флоту лінкара «Імператрыца Марыя». Праз 15 хвілін пасля першага выбуху камандуючы на катары падышоў да борта тонучага карабля. Першай дырэктывай Калчака было адвесці далей ад «Марыі» «Кацярыну Вялікую», пасля чаго, нягледзячы на выбухі, якія працягваліся, адмірал устаў на борт лінкара і асабіста кіраваў затапленнем паграбоў і лакалізацыяй пажару. Гэтымі мерамі камандуючы выратаваў горад і рэйд. Аднак спробы патушыць агонь не завершыліся поспехам. Адмірал, які надзвычай моцна перажываў страту флагмана, трымаўся мужна, хоць, бывала, і зрываўся, даходзячы да крайняй ступені гневу. У гэтыя дні было атрымана шмат спачувальных лістоў у адрас Калчака. Першы прыйшоў ад Мікалая II: «Смуткую пра цяжкую страту, але цвёрда ўпэўнены, што Вы і гераічны Чарнаморскі флот мужна перанесяце гэта выпрабаванне». Імператар адправіў у Севастопаль афіцэра Стаўкі Бубнова, які курыраваў Чарнаморскі флот, з паведамленнем, што «ён не бачыць ніякай яго віны ў гібелі „Імператрыцы Марыі“, ставіцца да яго па-ранейшаму і загадвае спакойна працягваць камандаванне». Сучасны даследчык П. М. Зыранаў адзначае, што словы Мікалая II займелі спрыяльны ўплыў на Калчака, які неўзабаве цалкам акрыяў і заняўся сваёй наступнай галоўнай справай — падрыхтоўкай Басфорскай аперацыі.

Планаванне Басфорскай аперацыі

Марскі аддзел Стаўкі і штаб Чарнаморскага флоту распрацавалі просты і дзёрзкі план Басфорскай аперацыі як альтэрнатыву акадэмічнаму і складанаму плану генерала М. В. Аляксеева. Паводле гэтага, па ацэнцы сучасных гісторыкаў, «сувораўскага» плана маракоў, які распрацоўваўся пры ўдзеле Калчака, было вырашана здзейсніць нечаканы і імклівы ўдар у цэнтр усяго ўмацаванага раёна — Канстанцінопаль. Аперацыя планавалася маракамі на верасень 1916 года. Меркавалася спалучаць дзеянні сухапутных войскаў на паўднёвым краі Румынскага фронту з дзеяннямі флоту. У аперацыі мог узяць удзел і англійскі флот, наступаючы па Эгейскім моры.

Мікалай II цалкам падтрымаў план аперацыі маракоў, але генерал Аляксееў спрабаваў бараніць свой уласны план, што патрабаваў нерэальнага здымання з фронту дзесяці пяхотных дывізій. Пры гэтым на фармаванне і навучанне дэсантнага атрада патрабавалася тры — чатыры месяцы, у сувязі з чым аперацыю адклалі да красавіка — мая 1917 года. Аляксееў, які разлічваў на пераможнае завяршэнне вайны ў выніку вясновага наступлення ў Галічыны, якое рыхтавалася, не стаў пярэчыць супраць падрыхтоўкі дэсанта.

З канца 1916 года пачалася комплексная практычная падрыхтоўка да Басфорскай аперацыі: праводзілі трэнаванні па высадцы дэсанта, стральбе з караблёў, разведвальныя паходы атрадаў мінаносцаў да Басфора, усебакова вывучалі ўзбярэжжа, праводзілі аэрафотаздымку. Фармавалася адмысловая дэсантная Чарнаморская дывізія марской пяхоты на чале з палкоўнікам А. І. Вярхоўскім, якую курыраваў асабіста Калчак.

31 снежня 1916 года Калчак аддаў загад пра фарміраванне Чарнаморскай паветранай дывізіі, атрады якой меркавалася разгортваць у адпаведнасці з паступленнем марскіх самалётаў. У гэты дзень Калчак на чале атрада з трох браняносцаў і двух авіятранспартаў распачаў паход да берагоў Турцыі, аднак з-за ўзмацнелага хвалявання бамбардзіроўку берагоў непрыяцеля з гідрасамалётаў давялося адкласці.

М. Смірноў ужо ў эміграцыі пісаў: «Не здарылася б рэвалюцыя, Калчак узняў бы рускі сцяг на Басфоры».

Пры ацэнцы баявой працы Чарнаморскага флоту ў перыяд камандавання ім А. В. Калчака сучасныя гісторыкі адзначаюць, што флот дамогся за гэты час вялікіх поспехаў. Былі загнаны на базы непрыяцельскія падводныя лодкі, вораг панёс вельмі значныя страты, і яго флот пазбавіўся магчымасці выхаду ў Чорнае мора, былі перарваны напады на рускае ўзбярэжжа. І. Ф. Плотнікаў піша, што Калчак карыстаўся вельмі высокім аўтарытэтам сярод сучаснікаў як флатаводзец, і ацэньвае яго як аднаго з самых знакамітых адміралаў у гісторыі рускага флоту.

Лютаўская рэвалюцыя і палітычныя пагляды Калчака

Асноўны артыкул: Лютаўская рэвалюцыя

Заняцце такога значнага і высокага паста, як камандуючы флотам, абавязвала адмірала быць у курсе палітычнай сітуацыі ў краіне. У гэты перыяд ліберальная апазіцыя, выкарыстаўшы цяжкае становішча ваеннай Расіі, рыхтавала штурм вярхоўнай дзяржаўнай улады, намацвала і наладжвала кантакты ў асяроддзі найвышэйшага генералітэту. Змоўцаў асабліва цікавілі ваенныя, якія мелі ў сваіх руках рэальную ваенную сілу: камандуючыя франтамі і флатамі. Вядома, што ў жніўні 1916 года Калчака наведаў член Прагрэсіўнага блока Дзяржаўнай думы М. В. Чаўнакоў, які ўваходзіў у групу, якая рыхтавала дзяржаўны пераварот. Генерал М. В. Аляксееў, які знаходзіўся ў перадрэвалюцыйны час у Крыме, двойчы выклікаў да сябе Калчака і начальніка яго штаба для дакладаў пра сітуацыю на Чорным моры. Апроч гэтых дзвюх афіцыйных сустрэч таксама былі і іншыя прыватныя гутаркі. Паводле сведчанняў Аляксандра Васільевіча, ім часта даводзілася мець зносіны з Аляксеевым на дзяржаўныя тэмы.

Калчак быў інфармаваны пра палітычныя падзеі ў краіне як з афіцыйных, так і неафіцыйных крыніц — так, Г. В. Цімірова цікавілася палітыкай, наведвала госцевую трыбуну Дзяржаўнай думы і ў лістах да Калчака паведамляла яму палітычнае становішча ў сталіцы. Калчаку было вядома пра настроі апазіцыйнай ліберальнай інтэлігенцыі. Ён не заставаўся пабочным назіральнікам, імкнучыся ўсімі сіламі перашкодзіць узросту рэвалюцыйных настрояў і засцерагчы даручаны яму Імператарам флот ад узрушэнняў, якія насоўваліся.

Падзеі лютага 1917 года ў сталіцы заспелі віцэ-адмірала Калчака ў Батуме, куды ён адправіўся на сустрэчу з камандуючым Каўказскім фронтам Вялікім князем Мікалаем Мікалаевічам для абмеркавання графіка марскіх перавозак і будавання порта ў Трапезундзе. 28 лютага адмірал атрымаў тэлеграму з Марскога генеральнага штаба пра бунт у Петраградзе і захоп горада мяцежнікамі. Калчак паказаў тэлеграму Вялікаму князю. Высветлілася, што Мікалай Мікалаевіч ніякай інфармацыі пра падзеі, якія адбываюцца ў Петраградзе, не мае. Апісваючы падзеі гэтага дня ў лісце А. В. Ціміровай, Калчак выказаўся:

Я сёння стаміўся ад любых абмеркаванняў і рашэнняў пытанняў велізарнай важнасці, што патрабуюць абдумвання кожнага слова

—Колчак А. В. «Милая, обожаемая моя Анна Васильевна…». — С. 152.

Гісторык А. В. Смолін лічыць, што ў гэтым выказванні Калчак гаварыў пра бунт у сталіцы і лёс імператара. Што да Мікалая Мікалаевіча, то праз тыдзень — 7 сакавіка 1917 года — ён сказаў Вялікаму князю Андрэю Уладзіміравічу пра гэту сустрэчу з Калчаком:

Пра падзеі, што здарыліся ў Петраградзе, я пазнаў 1 сакавіка ў Батуме. Туды ездзіў перагаварыць з адміралам Калчаком — ён проста немагчымы.

—Великий князь Николай Николаевич. Из дневника А. В. Романова за 1916—1917 гг. — С. 197.

Тлумачачы прычыну незадаволенасці Мікалая Мікалаевіча адміралам Калчаком, А. В. Смолін злучае яго з абмеркаваннем падзей у Петраградзе і лёсу Мікалая II. Раздражненне Мікалая Мікалаевіча гісторык тлумачыць тым, што, магчыма, ужо 28 лютага Вялікі князь схіляўся да варыянту адрачэння, тым часам як Калчак працягваў заставацца верным імператару. Гісторык А. С. Кручынін, кажучы пра гэту рэпліку Вялікага князя, адзначае акалічнасць, што аператыўныя прапановы і планы камандуючага Чарнаморскім флотам у Мікалая Мікалаевіча раней ніколі не выклікалі гэтак негатыўнай рэакцыі, і прыводзіць у сваёй працы ліст капітана 2-га рангу Лукіна, змест якога цалкам можа быць інтэрпрэтаваны як прапанова Калчака пра шырокамаштабную ваенную дэманстрацыю «поўдня» ў процівагу салдацкаму мяцяжу «поўначы».

28 лютага Калчак адплыў з Батума і прыбыў у Севастопаль 1 сакавіка. Яшчэ з Батума ён распарадзіўся перапыніць тэлеграфную і паштовую сувязь Крыма з астатнімі тэрыторыямі Расіі — для прадухілення панікі і пашырэння неправераных чутак. Было загадана ўсе паступаючыя тэлеграмы адпраўляць у штаб Чарнаморскага флоту.

У Севастопалі Калчак азнаёміўся з некалькімі тэлеграмамі ў яго адрас. М. В. Радзянка паведамляў пра паўстанне ў сталіцы і пераходзе ўлады да Часовага камітэта Дзяржаўнай думы. Марскі міністр І. К. Грыгаровіч інфармаваў, што «Камітэт Дзяржаўнай думы паступова аднаўляе парадак», і расказваў пра загад адмірала А. І. Няпеніна, які аб’яўляў Балтыйскаму флоту пра падзеі ў Петраградзе. Тэлеграма М. В. Аляксеева падрабязна інфармавала пра падзеі з 25 па 28 лютага ў сталіцы. Начальнік марскога штаба Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага адмірал А. І. Русін інфармаваў пра мяцеж у Петраградзе, хваляванні ў Кранштаце і загадваў «прыняць усе меры ў падтрыманні спакою ў флоце». На нарадзе старэйшых палкаводцаў, скліканай адміралам, было вырашана паведаміць камандам караблёў пра паўстанне ў сталіцы Расіі. Калчак адначасова дэзавуяваў свой загад пра інфармацыйную блакаду Крыма, якая ўжо не мела сэнсу з-за прыняцця на флоце нямецкіх тэлеграм з паведамленнямі пра рэвалюцыю ў Петраградзе, і вырашыў узяць ініцыятыву ў свае рукі, інфармуючы флот пра падзеі праз уласныя загады. 2 сакавіка камандуючы выдаў загады, у якіх паведамляў флоту пра петраградскія падзеі, патрабаваў верыць толькі яго загадам і ігнараваць дэзынфармацыйныя паведамленні турэцкіх радыёстанцый і прыводзіў тэлеграму Радзянкі са зваротам да арміі і флоту ад імя Часовага камітэта Дзяржаўнай думы. Сучасныя гісторыкі зважаюць на ўтрыманне першага з загадаў, за № 771. Гэтым загадам Калчак упершыню паведамляў флот пра падзеі ў Петраградзе, і зроблена было гэта апавяшчэнне Калчаком зусім не ў «рэвалюцыйным» тоне: камандуючы флотам не спяшаўся далучацца да рэвалюцыйнай плыні і сканчаў свой загад цалкам манархічным заклікам:

Загадваю ўсім чынам Чарнаморскага флоту і даручаным мне сухапутным войскам працягваць цвёрда і непахісна выконваць свой абавязак перад Гасударом Імператарам і Радзімай.

Гісторык А. В. Смолін адзначае, што патрабаванне Калчака працягваць выконваць «абавязак перад Гасударом Імператарам» з’яўляецца сведчаннем вернасці адмірала прысязе да адрачэння.

1 сакавіка Радзянка, Рузскі і Аляксееў спрабавалі схіліць прыбылага са Стаўкі ў Пскоў Гасудара да адрачэння. Мікалай II настаяў, каб былі апытаны ўсе вышэйшыя палкаводцы. Камандуючых флатамі Аляксееў не апытаў, хоць павінен быў гэта зрабіць, бо і Няпенін, і Калчак, нароўні з камандуючымі франтамі, падпарадкоўваліся Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму: на думку гісторыка П. М. Зыранава ў гэтым адлюстравалася грэблівае стаўленне рускага генералітэту да флоту. Замест гэтага 2 сакавіка камандуючы Чарнаморскім флотам атрымаў ад Аляксеева асведамляльную тэлеграму, у якой прыводзіліся тэксты тэлеграм ад камандуючых франтамі Мікалаю II з просьбамі пра адрачэнне. Асведамляльная тэлеграма не патрабавала адказу, але камандуючыя Балтыйскім і Чарнаморскім флатамі ў аднолькавай сітуацыі павялі сябе па-рознаму: Няпенін 2 сакавіка адправіў Гасудару тэлеграму, у якой далучаўся да просьбаў адрачыся ад прастола, а Калчак вырашыў зусім не браць удзел у тэлефоннай нарадзе, якая адбывалася 2 сакавіка.

Гісторык А. В. Смолін адзначае, што і 3 сакавіка Калчак яшчэ не прызнаваў Часовага ўрада, бо ў сярэдзіне гэтага дня ён рабіў запыт у Стаўку, патрабуючы тлумачэнняў, хто ў дадзены момант з’яўляецца «законнай вярхоўнай уладай», а хто Вярхоўным галоўнакамандуючым. Пры гэтым гісторык адзначае, што пад «законнай вярхоўнай уладай» Калчак меў на ўвазе менавіта манарха. Нават 11 сакавіка камандуючы флотам у лісце ваеннаму міністру задаваўся пытаннем, што рабіць з словамі «За Цара» на ваенных сцягах і значках Чарнаморскага флоту, не прыняўшы самастойнага рашэння і толькі выканаўшы паступаючую ў адказ на запыт дырэктыву.

У 1919 годзе, знаходзячыся на пасту Вярхоўнага кіраўніка Расіі, Калчак скасаваў святкаванне гадавіны Лютаўскай рэвалюцыі. Былі забаронены мітынгі і маніфестацыі ў яе гонар на той падставе, што рана падводзіць вынікі рэвалюцыі, што прывяла ў выніку да бальшавіцкага перавароту.

Што да палітычных поглядаў Аляксандра Васільевіча, то да сакавіка 1917 года яго манархізм зусім бясспрэчны. Пасля рэвалюцыі паводле зразумелых прычын Калчак свае погляды не афішаваў і рэкламаваць уласны манархізм лічыў няўчасным. Пры гэтым М. І. Смірноў у эмігранцкіх успамінах пісаў:

Калчак быў верны пасадзе і Бацькаўшчыне. Вестка пра адрачэнне Гасудара яго вельмі засмуціла, і ён лічыў, што Бацькаўшчына ідзе да гібелі.

—Смирнов М. И. Адмирал Александр Васильевич Колчак во время революции в Черноморском флоте. — С. 4.

Ускосным довадам прыхільнасці Калчака манархічным паглядам з’яўляецца неафіцыйнае наведванне Калчаком 17 ліпеня 1919 года, у дзень памінання царскай сям’і, Екацярынбурга, дзе ён сустракаўся з архібіскупам Уфімскім Андрэем. Значэнне гэтага неафіцыйнага візіту набывае асаблівае значэнне, калі ўлічваць, што за два дні да гэтага Калчак наведваў гэты горад з візітам афіцыйным.

Сучасная гістарыяграфія не мае значных падстаў для сцвярджэнняў пра раптоўныя змены адміралам сваіх перакананняў, а вось выказваць іх адкрыта ён ужо сапраўды не меў ніякай магчымасці. Пазіцыя адмірала ў пытанні пра адрачэнне зрабіла сур’ёзны ўплыў на яго папулярнасць у Белым руху як палкаводца, не заплямленага «грахом Лютага», у адрозненне ад некаторых вышэйшых генералаў.

Нягледзячы на ўсе высілкі камандуючага, цалкам выключыць хваляванні на флоце не атрымалася. 3 сакавіка на «Кацярыне Вялікай» на фоне шпіёнаманіі, якая выявілася сярод матросаў, і патрабаванняў выдалення афіцэраў з нямецкімі прозвішчамі скончыў самагубствам мічман Фок. 4 сакавіка матросы запатрабавалі прыбыцця на судна камандуючага флоту. Калчак наведаў карабель, але толькі пасля даклада яго камандзіра, а не пад ціскам каманды. Абураны паводзінамі матросаў, адмірал гаварыў з камандай на палубе рэзка і груба. Ён адпрэчыў падозранні ў здрадзе афіцэраў з нямецкімі прозвішчамі і адмовіў у іх спісанні на бераг.

4 сакавіка на загад Калчака газета «Крымский вестник» паведаміла пра адрачэнне Мікалая II і фарміраванні Часовага ўрада. Весткі флот успрыняў спакойна, аднак у гэты ж дзень у Севастопалі пачаліся мітынгі, і Калчак для разраджэння становішча 5 сакавіка правёў агляд частак. Пасля агляду зноў пачаліся мітынгі. На адзін з іх сталі патрабаваць прыбыцця адмірала. Калчак спачатку ехаць не хацеў, але потым пагадзіўся. Ён загадаў разысціся, але матросы замкнулі вароты і запатрабавалі адпраўкі вітальнай тэлеграмы Часоваму ўраду ад Чарнаморскага флоту. Калчак выступіў з кароткай прамовай і абяцаў адправіць тэлеграму. Пасля гэтага яго адпусцілі. У тэлеграмах, адпраўленых у адрас Г. Я. Львова, Часовага ўрада, А. І. Гучкова, М. В. Радзянкі, ад імя Чарнаморскага флоту і жыхароў Севастопаля Калчак вітаў урад і выказваў надзею, што ён давядзе вайну да перамогі. Пры гэтым у тэлеграмах Калчак ні слова не казаў пра рэвалюцыю, дзякуючы якой улада апынулася ў руках гэтага ўрада. У сувязі з гэтым, паказвае А. С. Смолін, адмірал вітаў не рэвалюцыю, але ўрад, які будзе здольны здабыць перамогу ў вайне. Гісторык адзначае таксама, што ў сваіх дакладах 6 сакавіка Аляксееву і Русіну Калчак зняў з сябе адказнасць за прызнанне Часовага ўрада, пераклаўшы яе на каманды караблёў і насельніцтва горада:

Каманда і насельніцтва прасілі мяне паслаць ад Чарнаморскага флоту вітанне новаму ўраду, што мною і выканана.

—А. В. Калчак. 6 сакавіка 1917 года.

Гісторык У. Г. Хандорын зважае, што прызнанне Часовага ўрада Калчак вырашыў правесці праз Стаўку Вярхоўнага галоўнакамандуючага, у выглядзе дырэктывы яму адтуль. Атрымаўшы радыёграму новага ўрада, камандуючы Чарнаморскім флотам адказаў у сталіцу, што падпарадкуецца гэтаму ўраду не раней, чым атрымае адпаведную дырэктыву са Стаўкі.

10 сакавіка, каб перапыніць чараду мітынгаў і дэманстрацый, Калчак вывеў флот у мора, палічыўшы, што баявая праца будзе лепшым супраціўленнем «паглыбленню рэвалюцыі». Правасць Калчака, які з дапамогай такой практыкі супрацьстаяў бальшавіцкай раскладальнай агітацыі, прызнаваў і бальшавік А. У. Платонаў, які служыў у гэты час на «Кацярыне Вялікай», які сведчыў, што «частыя паходы адрывалі масы ад палітыкі… служылі перашкодай развіццю рэвалюцыі».

Іншая прычына поспеху Калчака ў захаванні баяздольнасці флоту складалася ў здольнасці ў цяжкай сітуацыі ісці на кампраміс, выяўляць гнуткасць, валявым высілкам і вытрымкай управіцца з уласным неўраўнаважаным і запальчывым характарам. Гэта змаганне з сабой каштавала адміралу велізарных высілкаў, аднак яно ж дазволіла, як піша А. С. Смолін, выявіць якасці, што характарызуюць ужо сапраўднага палітыка.

Калчак папераджальнымі загадамі змог прадухіліць крайнія праявы на флоце, звязаныя з рухам за скасаванне пагонаў і адданне гонару. Камандуючы не стаў чыніць перашкод і матроскім ідэям пра пераназванне баявых караблёў, што таксама было адлюстравана ў яго загадах. Паводле яго дырэктывы былі распушчаны севастопальскія паліцыя і корпус жандараў (замест іх была сфармавана гарадская міліцыя) і выпушчаны з турмаў палітычныя зняволеныя. 19 сакавіка адмірал зацвердзіў праект, што ўводзіў у законнае рэчышча і падначальваў камандуючаму новыя флоцкія арганізацыі — камітэты. Са «Становішчам пра арганізацыю чыноў флоту, Севастопальскага гарнізона і працоўных на дзяржаўную абарону працоўных» быў азнаёмлены і ваенны міністр, Выканкам Петрасавета і члены Дзярждумы, а трохі пазней і Стаўка. Нягледзячы на пярэчанні начальніка штаба Стаўкі А. І. Дзянікіна, галоўкаверх Аляксееў ухваліў праект Калчака, пасля чаго яго ўкаранілі паўсюдна. Паводле рашэння адмірала Дому афіцэраў флоту ў Севастопалі было прысвоена імя Пятра Шміта, а пазней Калчак падтрымаў ідэю перапахавання яго рэшткаў і рэшткаў іншых вядучых удзельнікаў паўстання 1905 года ў Пакроўскім саборы Севастопаля. Такія меры камандуючага дазволілі ўнікнуць на Чарнаморскім флоце эксцэсаў, падобных тым, якія адбыліся на Балтыйскам флоце і набылі Калчаку рэпутацыю афіцэра, вернага справе рэвалюцыі і такога, што ўлічваў матроскія настроі.

З красавіка 1917 года сталі шырыцца чуткі пра перавод Аляксандра Васільевіча на пасаду камандуючага Балтыйскім флотам. Адразу ж супраць такога пераводу выступіў новы Вярхоўны галоўнакамандуючы М. В. Аляксееў, уражаны тым, што Стаўка пра гэта нічога не ведала. Гісторык Смолін піша пра знойдзеныя ў архівах тры тэлеграмы ў Стаўку, якія інфармавалі пра перамяшчэнні Калчака пасля яго прыезду ў сталіцу, што, паводле яго думкі азначала, з вялікай доляй імавернасці, што Стаўка вяла ўласнае назіранне за адміралам і ставілася да яго насцярожана.

Камандзіроўка ў Петраград

Калчак у новай марской форме Часовага ўрада (без пагонаў, са знакамі адрознення на рукавах і пяціканцовай зоркай на цэшцы), лета 1917 года.

15 красавіка адмірал прыбыў у Петраград па выкліку ваеннага міністра Гучкова. Апошні спадзяваўся выкарыстаць Калчака ў ролі кіраўніка ваеннага перавароту для ліквідацыі двоеўладдзя і ўсталявання ваеннай дыктатуры і прапанаваў Аляксандру Васільевічу ўзяць на сябе камандаванне Балтыйскім флотам. Меркаванае прызначэнне Калчака на Балтыку было ўвязана са стварэннем Асобнай арміі «для абароны Петраграда». Улічваючы, што ніякай пагрозы сталіцы ў той час германцы не ўяўлялі, мэты стварэння такой арміі ляжалі ў плоскасці спроб Гучкова навесці ў Петраградзе парадак. Прызначэнне Калчака на Балтыку не адбылося, паводле адной версіі, у сувязі з тым, што А. С. Максімаў, камандуючы Балтыйскім флотам, сабатаваў уласны выклік у Петраград для здымання з пасады, паводле іншай, Калчак пераканаў Гучкова пакінуць усё як ёсць.

У Петраградзе Калчак узяў удзел у пасяджэнні ўрада, дзе выступаў з дакладам пра стратэгічную сітуацыю на Чорным моры. Яго даклад зрабіў добрае ўражанне. Калі зайшла гаворка пра Басфорскую аперацыю, Аляксееў вырашыў скарыстацца сітуацыяй і канчаткова пахаваць аперацыю, якой ніколі не спачуваў. Генерал заявіў, што ў яго няма патрэбных для аперацыі пяці дывізій, што ў арміі ўжо няма ніводнага палка, у якім ён мог быць упэўнены, і што сам Калчак не можа быць да канца ўпэўнены ў сваім флоце. Нягледзячы на тое, што ў гэты момант абвалілася прадпрыемства, якое адмірал бачыў вянком сваёй ваенна-марской службы і нават «большай часткай утрымання і сэнсу жыцця», ён з меркаванняў ваярскай дысцыпліны не стаў на ўрадавым пасяджэнні ўступаць у спрэчку з Галоўкаверхам. Калчак пазнаёміўся таксама з генералам Л. Г. Карнілавым.

Калчак браў удзел і ў нарадзе камандуючых франтамі і арміямі ў штабе Паўночнага фронту ў Пскове. Адтуль адмірал вынес цяжкае ўражанне пра дэмаралізацыю войскаў на фронце, братанні з германцамі і хуткім іх развале.

У Петраградзе адмірал быў сведкам узброеных салдацкіх маніфестацый і лічыў, што іх трэба здушыць з дапамогай сілы. Адмову Часовага ўрада Карнілаву, камандуючаму сталічнай ваеннай акругай, у падаўленні ўзброенай дэманстрацыі Калчак лічыў памылкай, нароўні з адмовай у гэтым яму ў выпадку патрэбы ў флоце дзеяць аналагічна. Нават Гучкова, які рыхтаваў ваенны пераварот, ён лічыў такім, што занадта далёка зайшоў у частцы зробленых безадказным арганізацыям саступак. Калчак быў упэўнены, што ў той час аўтарытэта камандуючых і змешчаных у іх руках сіл як у Петраградзе, так і на поўдні Расіі, для гэтага яшчэ хапала.

Настроі, з якімі Калчак пакідаў Петраград, найлепей перадаюцца ўрыўкам з яго ліста Ціміровай:

З Петраграда я вывез дзве сумнеўныя каштоўнасці — цвёрдае перакананне ў няўхільнасці дзяржаўнай катастрофы са слабой верай у нейкае дзіва, якое магло б яе запабегчы, і маральную пустэчу.

Калчак быў уганараваны падзякай ваеннага міністра за хуткія разумныя дзеянні, якімі ён спрыяў захаванню парадку на Чарнаморскім флоце.

Вярнуўшыся з Петраграда, Калчак заняў наступальную пазіцыю, спрабуючы выйсці на агульнарасійскую палітычную сцэну.

Чарнаморская дэлегацыя

Асноўны артыкул: Чарнаморская дэлегацыя

25 красавіка 1917 года Калчак выступіў на сходзе афіцэраў з дакладам «Становішча нашых узброеных сіл і стасункі з саюзнікамі». Калчак адзначаў:

Мы стаім перад распадам і знішчэннем нашых узброеных сіл, [паколькі] старыя формы дысцыпліны абваліліся, а новыя стварыць не ўдалося.

Калчак патрабаваў спыніць рэформы, заснаваныя на «ганарлівасці невуцтва», і прыняць формы дысцыпліны і арганізацыі ўнутранага жыцця, ужо прынятыя ў саюзнікаў. Даклад Калчака зрабіў на слухачоў велізарнае ўражанне і натхніў іх. Камандуючы пакідаў трыбуну пад апладысменты. Поспех выступу Калчака адзначаў нават бальшавік Платонаў. Высілкі адмірала па прадухіленні анархіі і развалу флоту давалі плён: Калчаку атрымалася падняць дух у Чарнаморскім флоце. Нават галасаванне пра пажаданасць прыезду ў Крым Леніна, якое праводзілася Цэнтральным ваенна-выканаўчым камітэтам (ЦВВК), скончылася тым, што з 409 дэлегатаў толькі 20 выказалася ў падтрымку, пасля чаго па крымскіх гарадах была разаслана дырэктыва пра недапушчальнасць прыезду. Разумеючы значэнне даклада на Дэлегацкай нарадзе, Калчак папрасіў памочніка начальніка Марскога генштаба А. П. Капніста апублікаваць яго ў галоўных газетах і «Рускім слове». Так, Маскоўскай гарадской думай прамова Калчака была надрукавана тыражом у некалькі мільёнаў асобнікаў.

Камандуючаму флотам, які змагаўся за захаванне дысцыпліны і супраць развалу даручаных яму частак, супрацьстаялі бальшавікі з іх паражэнчай прапагандай. Аднак узровень тэарэтычнай падрыхтоўкі севастопальскіх і крымскіх бальшавікоў заставаўся нізкім. Членам севастопальскай арганізацыі РСДРП(б) «было цяжкавата накіроўваць працу сярод шматтысячных мас Севастопаля», у сувязі з чым у ЦК РСДРП(б) рэгулярна шлі просьбы даслаць для ўзмацнення прапагандысцкай працы дасведчаных лектараў і прамоўцаў. Як вынік, паражэнчая агітацыя бальшавікоў не проста не знаходзіла водгуку ў масах, але выклікала непрыманне і часам прыводзіла да сур'ёзных канфліктаў. Так, у Севастопалі ў маі 1917 года на эсмінцы «Гнеўны» матросы выкінулі за борт фельчара І. Фінагенава, які дазволіў сабе назваць ваеннага і марскога міністра Керанскага, які напярэдадні быў у горадзе, здраднікам рэвалюцыі. Матроса Міхайлава з браняносца «Змаганец за волю» жорстка збілі за бальшавіцкую прапаганду.

Пад уражаннем ад выступу Калчака было прынята рашэнне пра пасылку дэлегацыі ад Чарнаморскага флоту на фронт і на Балтыйскі флот для ўзняцця баявога духу і агітацыі за захаванне баяздольнасці войскаў і пераможнае завяршэнне войны, «каб вялі вайну актыўна пры поўнай напрузе сіл». У вялікую дэлегацыю, што складалася з 210 чалавек, да якіх пазней далучыліся яшчэ 250 матросаў і салдатаў, былі ўлучаны таксама сацыялісты, якія прытрымліваліся абарончай арыентацыі. 29 красавіка 1917 года з санкцыі Калчака дэлегацыя выехала з Севастопаля. «Чарнаморская дэлегацыя» працавала ў Маскве, Петраградзе, Гельсінгфорсе, на Балтыйскім флоце. Яе члены ездзілі на розныя франты, іх галоўным заданнем было захаваць баяздольнасць войскаў, спыніць анархію і бальшавіцкую раскладальную паражэнчую агітацыю. Яны выступалі ў дзейных частках арміі і флоту, натхняючы салдат, часта самі ішлі ў бой і гінулі. Грошы на камандзіроўку дэлегацыі былі вылучаны з фонду камандуючага. Адпраўляючы сваіх прыхільнікаў на фронт, адмірал свядома ішоў на паслабленне абарончай прапаганды на Чорным моры, разумеючы, што лёс Расіі вырашаецца на фронце. Праца дэлегацыі атрымала шырокую слыннасць, дэлегацыя шмат у чым выканала ўскладзеныя на яе Калчаком заданні, а таксама ўскосна паслужыла пашырэнню інфармацыі пра погляды і дзеянні адмірала па ўсёй Рускай арміі.

Калчак у справе змагання з паражэнствам і развалам арміі і флоту не абмяжоўваўся вылучна падтрымкай патрыятычных парываў саміх матросаў. Камандуючы сам імкнуўся актыўна ўплываць на матроскую масу. Погляды Аляксандра Васільевіча на метады прапаганды дэманструе таксама гісторыя залічанага ў Чарнаморскі флот прыблізна ў дзень стварэння «Чарнаморскай дэлегацыі» яго агента — матроса 2-ой стацці «рэвалюцыйнага абаронцы» Фёдара Баткіна — георгіеўскага кавалера, які актыўна распачаў прапагандаваць «Вайну да перамогі», узначаліў «Чарнаморскую дэлегацыю» і адправіўся ў Петраград разам з ёй.

Сітуацыя на Чарнаморскім флоце ўскладняецца

З ад'ездам дэлегацыі становішча на флоце пагоршылася, людзей стала бракаваць, тым часам як антываенная агітацыя ўзмацнілася. З-за паражэнчай прапаганды і агітацыі з боку РСДРП(б), якая ўзмацнела пасля лютага 1917 года ў арміі і флоце, дысцыпліна стала падаць.

У маі адбыўся рэзкі канфлікт паміж Калчаком і ЦВВК з-за арышту апошнім памочніка галоўнага камандзіра порта генерал-маёра М. П. Пятрова, абвінавачанага Саветам нібы ў крадзяжы казённай маёмасці і спекуляцыі ім. Калчак не зацвердзіў пастанову пра арышт і выгнаў дэлегацыю, якая прыйшла да яго. Тады ЦВВК арыштаваў Пятрова па ўласнай ініцыятыве без санкцыі камандуючага флотам. 12 мая звыклы да безумоўнага выканання сваіх загадаў адмірал Калчак адправіў Часоваму ўраду тэлеграму з апісаннем супрацьстаяння і просьбай замяніць яго іншым палкаводцам. Канфлікт супаў па часе з публікацыяй Дэкларацыі правоў салдата, якую падчас падарожжа Калчака ў сталіцу ваенныя адмовіліся абмяркоўваць на пасяджэнні Часовага ўрада. Адкрыта выступіць супраць Дэкларацыі Калчак не мог, бо адразу быў бы адпраўлены ў адстаўку і падпаў пад судовае пераследаванне. Не збіраючыся сыходзіць з палітыкі, ён выбраў іншы шлях. 14 мая на скліканай ім Дэлегацкай нарадзе Калчак публічна раскрытыкаваў дзейнасць камітэтаў з сакавіка 1917 года, кажучы, што «камітэты ўмешваюцца ва ўсе справы, уносяць раскладанне ў армію і флот і падрываюць дысцыпліну». Аляксандр Васільевіч гэтым кінуў выклік масавай дэмакратычнай арганізацыі. Прыбыўшы 17 мая ў Севастопаль, А. Ф. Керанскі ўладзіў на некаторы час канфлікт паміж ЦВВК і Калчаком.

Калчак працягваў рэгулярна выводзіць флот у мора, бо гэта дазваляла адцягваць людзей ад рэвалюцыйнай актыўнасці і падцягвала іх. Крэйсеры і мінаносцы працягвалі абыходы варожага ўзбярэжжа, працягваліся мінныя працы па блакаванні Басфора, блізу яго, рэгулярна змяняючыся, дзяжурылі падводныя лодкі.

Пасля ад'езду Керанскага сумятня і безуладдзе на Чарнаморскам флоце сталі ўзмацняцца. Недавер матросаў да афіцэраў і асабіста камандуючага пагоршыла ваеннае няшчасце — у ноч на 13 мая пры спробе пастаноўкі мін практычна ва ўтоку Басфора з самаходных баркасаў, спушчаных з рускіх лінкараў, што засталіся ў 10 мілях ад берага, адбыўся несанкцыянаваны падрыў міны, што выклікаў ланцуговую рэакцыю выбухаў іншых мін. Два баркасы з чатырох затанулі, загінулі 15 матросаў і афіцэраў, 29 чалавек былі паранены. Пасля гэтага выпадку каманды сталі адмаўляцца выходзіць у мора на рызыкоўныя заданні. 18 мая камітэт эсмінца «Гарачы» запатрабаваў спісаць на сушу камандзіра карабля Г. М. Веселагу «за залішнюю адвагу». Калчак загадаў паставіць мінаносец у рэзерв, а Веселагу перавёў на іншую пасаду. Незадаволенасць маракоў выклікала і рашэнне Калчака паставіць на рамонт браняносцы «Тры свяціцелі» і «Сіноп» з размеркаваннем іх празмеру рэвалюцыйных каманд па іншых портах. Узросту напружанасці і леваэкстрэмісцкіх настрояў сярод чарнаморцаў спрыяў і прыезд у Севастопаль у пачатку чэрвеня дэлегацыі маракоў Балтыйскага флоту, што складалася з бальшавікоў і была забяспечаная велізарным грузам бальшавіцкай літаратуры. Большасць дэлегатаў былі перапранутымі ў форму матросаў партыйнымі працаўнікамі, якія атрымалі ад Я. М. Свярдлова пажаданне «Севастопаль павінен стаць Кранштатам поўдня». Пачаліся непадкантрольныя ўладам мітынгі, «балтыйцы» раз'язджалі па караблях, выступалі на вуліцах і плошчах горада. Уплыў афіцэраў падаў. Падпаў пад нападкі і асабіста камандуючы флотам. Тыражаваўся і паўтараўся паклёп пра нібы існыя ў Калчака буйныя землеўладанні, пра тое, што менавіта таму «ён крэўна зацікаўлены ў працягу вайны». Як сумленнаму ваеннаму, які нічога не нажыў за сваю службу, большая частка асабістай маёмасці якога да таго ж была знішчана ў пачатку вайны падчас германскага абстрэлу Лібавы, Калчаку было абразліва чуць пра сябе гэтыя небылі. На адным з мітынгаў, адказваючы на паклёп, які ў чарговы раз прагучаў у яго адрас, Аляксандр Васільевіч сказаў:

Калі хто-небудзь… знойдзе ў мяне які маёнтак ці нерухомую маёмасць, ці якія капіталы выявіць, то я магу ахвотна перадаць, таму што іх не існуе ў прыродзе.

Адказ Калчака зрабіў на матросаў моцнае ўражанне, і больш гэта пытанне яны ніколі не ўздымалі. Аднак палітычныя праціўнікі Аляксандра Васільевіча пазней не раз звярталіся да падобнага роду інсінуацый, прыкладам, паводле сведчання гісторыка І. Ф. Плотнікава, бальшавіцкія крыніцы не грэбавалі выдумкамі пра тое, што Калчак ніколі не браў удзел у баявых дзеяннях, а адміральскае званне атрымаў дзякую таму, што добра танцаваў на балях у царскіх палацах.

Апошнія тыдні свайго камандавання флотам Калчак ужо не чакаў і не атрымліваў ад урада ніякай дапамогі, імкнучыся развязваць усе праблемы саматугам. Аднак яго спробы аднавіць дысцыпліну сустракалі супраціўленне радавога складу арміі і флоту. 3 чэрвеня мітынг у паўэкіпажы запатрабаваў выдалення са сваіх пастоў Калчака, начальніка штаба М. І. Смірнова і шэрага іншых афіцэраў. 4 чэрвеня камандуючы тэлеграфаваў Керанскаму, што агітацыя балтыйскай дэлегацыі атрымала «моцнае шыранне» і мясцовыя сілы не спраўляюцца з ёй.

«Японцы, нашы ворагі — і тыя пакінулі мне зброю. Не дастанецца яна і вам!»

На мітынгу 5 чэрвеня матросы арыштавалі памочніка камандзіра Чарнаморскага флоцкага экіпажа палкоўніка К. К. Грубера і вынеслі пастанову пра здачу афіцэрамі халоднай і агнястрэльнай зброі. Каб запабегчы кровапраліццё, Калчак аддаў афіцэрам загад здаць зброю. Калі прыйшла пара Калчаку самому здаваць зброю, ён сабраў на палубе «Георгія Перамаганосцы» яго каманду і заявіў, што афіцэры заўсёды захоўвалі вернасць ураду і таму раззбраенне для іх з’яўляецца цяжкай і незаслужанай абразай, якое ён сам не можа не прыняць на свой рахунак. «З гэтага моманту я камандаваць вамі не жадаю і зараз жа пра гэта тэлеграфую ўраду». Суднавы камітэт вырашыў, што ён здаваць зброю не збіраецца. У гэтай крытычнай сітуацыі Смірноў, які асцерагаўся за жыццё адмірала, звязаўся са Стаўкай і папрасіў А. Д. Бубнова ўладкаваць тэрміновы выклік Калчака ў Магілёў ці Петраград. Расказвалася, што Калчак, знаходзячыся ў стане крайняй узрушанасці, узяў падараваную яму за Порт-Артур залатую шаблю — Ганаровую Георгіеўскую зброю, крыкнуў матросам «Японцы, нашы ворагі — і тыя пакінулі мне зброю. Не дастанецца яна і вам!», шпурнуўшы шаблю за борт. Гісторык П. М. Зыранаў адзначае, што Калчак, адзіны (апроч таго, хто застрэліўся ў знак пратэсту супраць рашэння здаць зброю) не здаў зброю, ды яшчэ ў такой дэманстратыўнай форме, ад імя афіцэраў адказаў на абразу годным жэстам і выклікаў гэтым агонь на сябе. Гэты жэст адмірала абыйшоў старонкі ўсіх газет і зрабіў моцнае ўражанне як у Расіі, так і за мяжой. У асяроддзі правых, ужо якія схіляліся ў той час да ідэі ваеннай дыктатуры, імя Калчака набыло дадатковую папулярнасць.

Паводле дадзеных газеты «Русские ведомости», дэлегацкі сход гарнізона і працоўных, што праходзіў увесь дзень 6 чэрвеня, пастанавіў абяззброіць усіх афіцэраў і адхіліць ад пасады камандуючага флотам адмірала Калчака і начальніка штаба капітана першага рангу Смірнова.

Тэлеграма начштаба флоту ў Стаўку

Дэлегацкі сход пастанавіў неадкладна адхіліць камандуючага флотам і мяне, з тым, каб мы здалі свае пасады наступным па старшынстве пры камісіі, якую цяпер абіраюць. Мітынг патрабуе неадкладнага арышту камандуючага флотам. Дэлегацкі сход з гэтым не пагадзіўся і пастанавіў заўтра абмеркаваць пытанне пра арышт. У суднавых і палкавых камітэтах можна чакаць праяву гвалту ў адносінах да камандуючага да абмеркавання пытання пра арышт.

Смірноў.

6 чэрвеня Калчак накіраваў Часоваму ўраду тэлеграму з паведамленнем пра бунт і пра тое, што ў становішчы, якое стварылася, ён не можа больш заставацца на пасту камандуючага. Не чакаючы адказу, ён перадаў камандаванне контр-адміралу В. К. Лукіну, здзейсніўшы такім чынам, паводле думкі А. В. Смоліна, дысцыплінарную правіну, бо не меў права без загаду Часовага ўрада пакідаць свой пост. Гісторык знаходзіць дзеянні адмірала і ваенна-палітычным пралікам, бо быўшы зараз «адміралам без гармат», Аляксандр Васільевіч моцна губляў у змаганні за ўладу.

Бачачы, што сітуацыя выходзіць з-пад кантролю, і асцерагаючыся за жыццё Калчака, М. І. Смірноў па простым провадзе выклікаў А. Д. Бубнова, які звязаўся з Марскім генштабам і прасіў неадкладна дакласці міністру пра патрэбу выкліку Калчака і Смірнова дзеля выратавання іх жыццяў. Зваротная тэлеграма Часовага ўрада прыйшла 7 чэрвеня: «Часовы ўрад… загадвае адміралу Калчаку і капітану Смірнову, якія дапусцілі яўны бунт, неадкладна выехаць у Петраград для асабістага даклада». Такім чынам, Калчак аўтаматычна трапляў пад следства і выводзіўся з ваенна-палітычнага жыцця Расіі. Керанскі, ужо тады які бачыў у Калчаку праціўніка, выкарыстаў гэты шанец, каб адкараскацца ад яго. Калчак жа быў глыбока абражаны гэтай тэлеграмай, якая абвінавачвала яго ў дапушчэнні бунту, тым часам як сам урад увесь час патураў анархіі ў шэрагах матросаў.

Настроі ў Севастопалі сталі супакойвацца. На мітынгу была прынята рэзалюцыя пра арышт Калчака, аднак Выканкам яе адпрэчыў. Вечарам 7 чэрвеня Калчак і Смірноў адбылі з Севастопаля ў Петраград. На вакзале іх выпраўляла невялікая група афіцэраў флоту. 12 чэрвеня, неўзабаве пасля ад'езду адмірала, атрымаўшы па агентурных каналах звесткі пра яго сыход, блізу рускіх берагоў ізноў з’явіўся «Брэслаў», які разграміў на востраве Федасіні маяк з радыёстанцыяй і паланіў яго гарнізон.

Ацэнка дзейнасці Калчака праціўнікам

З сыходам Калчака з паста камандуючага Чарнаморскім флотам расійскі флот страціў аднаго з самых лепшых адміралаў за ўсю сваю гісторыю. Гісторык І. Ф. Плотнікаў прыводзіць ацэнкі Калчака яго праціўнікамі, германскімі адміраламі:

Калчак быў малады і энергічны правадыр, які зрабіў сабе імя ў Балтыйскім моры. З яго прызначэннем дзейнасць рускіх мінаносцаў яшчэ ўзмацнілася… Падвоз вугалю быў вельмі абцяжараны… Флот [нямецка-турэцкі] быў прымушаны спыніць аперацыі.

Пастаноўка рускімі марскімі сіламі мін перад Басфорам рабілася па-майстэрску.

Давялося скараціць чыгуначны рух, асвятленне гарадоў, нават вытворчасць снарадаў. Пры такіх безнадзейных для Турцыі акалічнасцях пачаўся 1917 год. Да лета дзейнасць рускага флоту стала заўважна слабець. Калчак сышоў. Расія яўна выходзіла з саюзнікаў, яе флот паміраў. Рэвалюцыя і бальшавіцкі пераварот яго дабілі.

Кандыдат у дыктатары

Даклад Калчака Часоваму ўраду пра севастопальскія падзеі быў прызначаны на 13 чэрвеня. Да гэтага дня сталічныя журналісты паспелі ўзяць у адмірала інтэрв'ю, у якім Аляксандр Васільевіч расказаў пра прычыны, якія прымусілі яго пакінуць Чарнаморскі флот. 13 чэрвеня «Русские ведомости» апублікавалі гутарку з адміралам, а ў «Маленькай газеце» А. А. Суворына выйшаў перадавы артыкул, у якім гаварылася:

Хай кн. Львоў саступіць месца старшыні ў кабінеце адміралу Калчаку. Гэта будзе міністэрства Перамогі. Калчак здолее грозна падняць рускую зброю над галавой немца, і скончыцца вайна! Надыдзе чаканы мір!

—Маленькая газета, 13 чэрвеня 1917 года.

У артыкуле ішла гаворка пра няздольнасць Г. Я. Львова кіраваць краінай. Закраналася і пытанне пра дыктатуру. У кантэксце артыкула ў якасці абранага народам дыктатара выступаў адмірал Калчак.

Такім чынам, 13 чэрвеня для справаздачы пра сваю дзейнасць на пасяджэнне Часовага ўрада прыйшоў выступаць новы кандыдат у дыктатары. Міністры сустрэлі яго з яўным недаверам і злічылі патрэбным даць бой гэтай спробе. Львоў паставіў на позву пытанне пра артыкул у «Маленькай газеце». Быў вырашаны супраць газеты пачаць судовы разбор за заклікі да дэманстрацыі з вымогай скідання ўрада. Калчак выступаў у самым канцы пасяджэння. Аляксандр Васільевіч крытычна паставіўся да складу Часовага ўрада, які змяніўся ў маі 1917 года, тон у якім зараз сталі задаваць сацыялісты. Ён апісаў усе акалічнасці справы і заявіў, што віной таму, што адбылося, стала палітыка ўрада, якая прывяла да разлажэння флоту, падрыву аўтарытэта каманднага складу, паставіла камандаванне «ў зусім бяспраўнае і бездапаможнае становішча». Прамову Калчака міністры выслухалі пры магільным маўчанні. Услед за ім у тым жа духу выступіў і М. І. Смірноў. У выніку міністры пастанавілі адкласці абмеркаванне пытання да сканчэння працы камісіі А. С. Заруднага, якая ўжо адправілася ў Севастопаль для расследавання. Адміралу падзякавалі за даклад і адпусцілі. Калі камісія Заруднага вярнулася ў Петраград і пацвердзіла правамернасць усіх крокаў Калчака, адміралу прапанавалі вярнуцца да камандавання флотам. Гэту прапанову Аляксандр Васільевіч адпрэчыў.

17 чэрвеня ў Зімнім палацы адбылася сустрэча Калчака з амерыканскім адміралам Дж. Г. Гленанам. Пры перамовах быў і кіраўнік амерыканскай дэлегацыі Э. Рут. Калчаку было прапанавана ўзяць удзел у Дарданэльскай аперацыі амерыканскага флоту. Гаворка ішла пра яго непасрэдны ўдзел у баявых дзеяннях амерыканскага флоту. Адмірал гэта зразумеў і даў згоду. План быў сакрэтным, і афіцыйна Калчак ехаў як спецыяліст па міннай справе і змаганні з падводнымі лодкамі. Аднак гісторык А. В. Смолін заўважае, што ў гісторыі з запрашэннем Калчака ў ЗША вельмі шмат невыразнага. Так, у амерыканскіх архівах не знойдзена зусім ніякіх дакументаў пра падрыхтоўку Дарданэльскай аперацыі. Амерыканскія гісторыкі Ч. Вікс і Дж. Бэйлін меркавалі, што Гленан заступнічаў за Калчака з асабістай сімпатыі для выратавання ад судовага разбору, аднак Смолін аспрэчвае гэту думку, паказваючы, што 17 чэрвеня Гленан Калчака бачыў упершыню. Смолін прыходзіць да высновы, што эпапея з падарожжам Калчака ў Амерыку была выгадная перадусім А. Ф. Керанскаму, які бачыў сябе кіраўніком Расіі, а Калчака — сваім сапернікам у змаганні за ўладу. Керанскага не магла цешыць перспектыва ўзыходжання на расійскім палітычным небасхіле новай яркай зоркі, якую грамадскасць ужо разглядала, нароўні з генералам Л. Г. Карнілавым, як патэнцыяльнага кандыдата ў ваенныя дыктатары. Каб справодзіць з краіны небяспечнага канкурэнта, дамовіліся пра падарожжа адмірала ў Амерыку. Гэтаму маглі спрыяць і руска-амерыканскія масонскія сувязі, бо і Рут, і Керанскі былі масонамі. Гленан зрабіў запыт у расійскае Адміралцейства і атрымаў адмову. Рут звярнуўся да Часовага ўрада, на пасяджэнні якога 28 чэрвеня пытанне было вырашанае. Аднак місія не мела ні дыпламатычнага статусу, ні вызначанай мэты. Прыехаўшы пазней у Вашынгтон, Калчак са здзіўленнем выявіў, што амерыканскія афіцыйныя асобы не разумелі мэты рускай місіі, а падчас абмеркавання планаў Дарданэльскай аперацыі вызначана заяўлялі пра яе нездзяйсняльнасць. У лісце 12 кастрычніка 1917 года Калчак пісаў:

…маё знаходжанне ў Амерыцы ёсць форма палітычнай высылкі і ці наўрад маё з'яўленне ў Расіі будзе прыемна некаторым асобам са складу дзючага ўрада.

—А. В. Калчак. 12 кастрычніка 1917 года

Сваім спадарожнікам Калчак проста казаў, што Керанскі прымусіў яго пакінуць Радзіму супраць яго жадання. Назіранне за грамадска-палітычным жыццём Расіі прывяло ў чэрвені 1917 года Калчака да думкі, што ліберальна-дэмакратычная грамадскасць не здольная кіраваць краінай, давесці вайну да перамогі і спыніць хаос рэвалюцыі. Ён прыняў запрашэнне «Рэспубліканскага цэнтра», які прэтэндаваў на ролю арганізатара разнастайных контррэвалюцыйных і антысавецкіх элементаў і ставіў заданнямі ўсталяванне ваеннай дыктатуры, навядзенне парадку і аднаўленне дысцыпліны ў арміі, уступіць у гэту арганізацыю і ўзначаліць яе ваенны аддзел. «Рэспубліканскі цэнтр» у якасці магчымых дыктатараў разглядаў дзве кандыдатуры: Калчака і Карнілава. П. М. Мілюкоў ужо ў эміграцыі пісаў:

Натуральным кандыдатам на аднаасобную ўладу з'явіўся Калчак, які некалі прызначаўся пецярбургскім афіцэрствам на ролю, згуляную потым Карнілавым.

Калчак жа сваім заданнем лічыў з’яднаць разрозненыя афіцэрскія кружкі, наладзіць іх узаемадзеянне. У прыватным парадку Аляксандр Васільевіч сустракаўся з Мілюковым і В. В. Шульгіным. 1 ліпеня Калчака наведалі члены Галоўнага камітэта Саюзу афіцэраў арміі і флоту і паднеслі яму шаблю наўзамен выкінутай у мора, з надпісам «Рыцару гонару ад Саюзу афіцэраў арміі і флоту». Адбылася таксама сустрэча Калчака са старшынёй Саюзу палкоўнікам Л. М. Навасільцавым: адмірал выказаў згоду застацца ў Расіі, хай нават на нелегальным становішчы, і не ехаць у Амерыку, аднак у Навасільцава «нічога рэальнага» ў той час не было. Смолін лічыць, што насамрэч заданнем дэлегацыі Саюзу, створанага па пачыне Стаўкі і тагачаснага Галоўкаверха генерала Аляксеева, было знішчэння ў належнай форме канкурэнта пратэжэ Стаўкі Карнілава, якога да таго ж у гэты час актыўна пачала ў процівагу Петраграду «раскручваць» Масква. Карнілаў не быў гэтак інтэлігентны, як Калчак, аднак у яго ў руках была рэальная сіла, а 19 ліпеня ён стаў Вярхоўным галоўнакамандуючым. Калчак да ўлады не рваўся і з Карнілавым сапернічаць не збіраўся, наадварот, ён шанаваў гэтага таленавітага і адважнага генерала. Карнілаў, у сваю чаргу, лічыў Калчака сваім прыхільнікам, і прозвішча адмірала фігуравала ў розных варыянтах спісаў карнілаўскага ўрада. Пры гэтым гісторык А. С. Кручынін паказвае, што настрой Калчака на наважныя дзеянні адпавядаў становішчу таго часу значна лепш, чым зацятая лаяльнасць Карнілава Часоваму ўраду, якая стала згубнай ужо праз месяц.

Пра палітычную актыўнасць і антыўрадавую дзейнасць гнанага адмірала Часовы ўрад быў добра інфармаваны. Паводле дадзеных Смірнова, Керанскаму атрымалася раскрыць ваенны аддзел «Рэспубліканскага цэнтра». Апошняй кропляй, якая перапоўніла чашу цярплівасці Керанскага, стаў візіт 21 ліпеня генерала В. І. Гуркі, які знаходзіўся ў рэзкай апазіцыі да Часовага ўрада і асабіста Керанскага, да Калчака. Яны абмяркоўвалі становішча ў арміі і генерала Карнілава, здольнага, паводле іх думкі, спыніць яе развал. На наступны дзень Калчак хацеў нанесці Гурку зваротны візіт, аднак таго арыштавалі паводле дырэктывы Керанскага за манархічную прапаганду і публікацыю ліста Мікалаю II ад 4 сакавіка, у якім генерал прадказваў рэстаўрацыю манархіі. Перад арыштам Гуркі Калчак атрымаў ад Керанскага тэрміновую тэлеграму з вымогай хутка адбыць у ПАЗШ і данесці пра прычыны затрымкі ад'езду, што, як адзначаюць сучасныя гісторыкі, не магло быць простым супадзеннем. Гісторык П. В. Зыранаў лічыць, што калі б Калчак чыстасардэчна распавёў Керанскаму пра гэтыя прычыны, то аказаўся б у Петрапаўлаўскай крэпасці разам з Гуркам.

Час блуканняў

Руская ваенна-марская місія ў складзе А. В. Калчака, М. І. Смірнова, Д. Б. Калячыцкага, В. В. Безуара, І. Э. Вуіч, А. М. Мезенцава пакінула сталіцу 27 ліпеня 1917 года. Да нарвежскага горада Бергена Аляксандр Васільевіч даехаў пад чужым прозвішчам, каб схаваць свае сляды ад нямецкай разведкі. З Бергена місія паехала ў Англію.

У Англіі

У Англіі Калчак правёў два тыдні: знаёміўся з марской авіяцыяй, падводнымі лодкамі, тактыкай супрацьлодкавага змагання, наведваў заводы. З англійскімі адміраламі ў Аляксандра Васільевіча склаліся добрыя адносіны, саюзнікі даверна прысвячалі Калчака ў ваенныя планы.

У Лондане Калчака пазнаёмілі з першым лордам адміралцейства адміралам Джонам Джэлікам. Яны абмяркоўвалі мінаванне, гаварылі аб марской авіяцыі. Калчак прасіў дазволу ўзяць удзел у адной з яе аперацый. Разведвальны палёт на двухматорным самалёце зрабіў на рускага адмірала вялікае ўражанне. У Англіі Аляксандр Васільевіч некалькі разоў сустракаўся таксама з начальнікам англійскага Марскога генеральнага штаба генералам Холам.

У ЗША

Калчак і амерыканскі адмірал Д. Кофман на палубе флагманскага лінкара «Пенсільванія». ЗША. 1917 год.

Група рускіх і амерыканскіх марскіх афіцэраў на чале з Калчаком (сядзіць у цэнтры) у Нью-Ёрку. Справа ад Калчака — М. І. Смірноў.

16 жніўня руская місія на крэйсеры «Глонсестер» выйшла з Глазга да берагоў ЗША, куды прыбыла 28 жніўня 1917 года. Высветлілася, што ніякай Дарданэльскай аперацыі амерыканскі флот ніколі і не планаваў. Адпала галоўная прычына падарожжа Калчака ў Амерыку, і з гэтага моманту яго місія насіла ваенна-дыпламатычны характар. Калчак прабыў у ЗША каля двух месяцаў, за гэты час сустракаўся з рускімі дыпламатамі на чале з паслом Б. А. Бахмецьевым, марскім і ваенным міністрамі і дзяржаўным сакратаром ЗША. 16 кастрычніка Калчака прыняў амерыканскі прэзідэнт Вудра Вільсан.

Калчак па просьбе калег-саюзнікаў папрацаваў у амерыканскай Марской акадэміі, дзе кансультаваў слухачоў акадэміі па міннай справе, прызнаным майстрам якой ён з’яўляўся. Па запрашэнні марскога міністра знаёміўся з амерыканскім флотам і на флагмане «Пенсільванія» больш 10 дзён браў удзел у флоцкіх манеўрах.

Калчак лічыў, што місія ў Амерыку не атрымалася. Было вырашана вяртацца ў Расію. У Сан-Францыска, ужо на заходнім узбярэжжы ЗША, Калчак атрымаў тэлеграму з Расіі з прапановай выставіць сваю кандыдатуру ва Устаноўчы сход ад кадэцкай партыі па Чарнаморскай флоцкай акрузе, на што ён адказаў згодай, аднак яго зваротная тэлеграма спазнілася. 12 (25) кастрычніка Калчак з афіцэрамі адправіўся з Сан-Францыска ва Уладзівасток на японскім параходзе «Карыя-Мару».

У Японіі

Праз два тыдні параход прыбыў у японскі порт Іакагама. Тут Калчак пазнаў пра звяржэнне Часовага ўрада і захоп улады бальшавікамі, пра пачатак перамоў урада Леніна з германскімі ўладамі ў Брэсце пра сепаратны мір, ганебней і кабальней якога Калчак не мог сабе ўявіць. Аляксандр Васільевіч востра перажываў тое, што здарылася на Радзіме, сваю немач што-небудзь змяніць:

Быць рускім, быць суайчыннікам Керанскага, Леніна… цэлы свет глядзіць менавіта так: Іуда Іскарыёт на цэлыя стагоддзі сімвалізаваў яўрэяў, а якую калекцыю падобных індывідаў дала наша дэмакратыя, наш «народ-баганосец».

—А. В. Калчак

Калчаку зараз трэба было вырашыць цяжкае пытанне, што рабіць далей, калі ў Расіі зацвердзілася ўлада, якую ён не прызнаваў, лічачы здрадлівай і вінаватай у развале краіны. Злучаць служэнне Радзіме з бальшавізмам для яго было неймаверна. Ён вырашыў як прадстаўнік былога рускага ўрада, які быў звязаны вядомымі абавязаннямі з Антантай, працягваць вайну. Сваім афіцэрам ён падаў поўную волю заставацца за мяжой ці ехаць на Радзіму, сам жа ва ўзніклым становішчы сваё вяртанне ў Расію ён лічыў немагчымым і паведаміў пра сваё непрызнанне сепаратнага міра саюзнаму англійскаму ўраду. Ён прасіў таксама прыняць яго на службу «як заўгодна і дзе заўгодна» для працягу вайны з Германіяй. Выбар Англіі Калчак тлумачыў найлепшымі адносінамі, якія склаліся ў яго з прадстаўнікамі гэтай краіны за час замежнага падарожжа.

Пазней Калчак напісаў пра спробу вызначыцца на англійскую службу:

Я пакінуў Амерыку напярэдадні бальшавіцкага перавароту і прыбыў у Японію, дзе пазнаў пра ўтвораны ўрад Леніна і пра падрыхтоўку да Брэсцкага міра. Ні бальшавіцкага ўрада, ні Брэсцкага міра я прызнаць не мог, але як адмірал рускага флоту я лічыў для сябе наша саюзнае абавязанне ў дачыненні Германіі такім, якое захоўвае ўсю сілу. Адзіная форма, у якой я мог працягваць сваё служэнне Радзіме, якая аказалася ў руках германскіх агентаў і здраднікаў, быў удзел у вайне з Германіяй на боку нашых саюзнікаў. З гэтай мэтай я звярнуўся, праз англійскага пасла ў Токіа, да англійскага ўрада з просьбай прыняць мяне на службу, каб я мог браць удзел у вайне і тым самым выканаць абавязак перад Радзімай і яе саюзнікамі.

—А. В. Калчак

Неўзабаве Калчака выклікалі ў англійскае пасольства і паведамілі, што Вялікабрытанія ахвотна прымае яго прапанову. 30 снежня 1917 года Калчак атрымаў паведамленне пра прызначэнне на Месапатамскі фронт. У першай палове студзеня 1918 года Калчак выехаў з Японіі праз Шанхай у Сінгапур.

У Сінгапуры і Кітаі

Калчак на Кітайска-Усходняй чыгунцы ў форме КУЧ. 1917 год.

У сакавіку 1918 года, прыбыўшы ў Сінгапур, Калчак атрымаў сакрэтнае даручэнне тэрмінова вяртацца ў Кітай для працы ў Маньчжурыі і Сібіры. Змена рашэння англічан была звязана з настойлівымі заступніцтвамі рускіх дыпламатаў і іншых палітычных колаў, што бачылі ў адмірале кандыдата ў правадыры супраць бальшавіцкага руху. Першым параходам Аляксандр Васільевіч вярнуўся ў Шанхай, дзе і завяршылася, не паспеўшы пачацца, яго англійская служба. Падрабязнасці новага прызначэння адмірала чакалі ў рускага пасланца ў Пекіне князя М. А. Кудашава. У Шанхаі Калчак сустрэўся са старшынёй управы Руска-Азіяцкага банка А. І. Пуцілавым, потым па чыгунцы даехаў да Пекіна і наведаў Кудашава, які распавёў Аляксандру Васільевічу, што гэта менавіта ён настаяў на камандзіроўцы адмірала ў Кітай, спадзеючыся вырашыць з яго дапамогай шэраг важных заданняў. Дыпламат расказаў адміралу, што бальшавіцкі ўрад у розных канцах Расіі ўжо пачаў сустракаць супраціўленне, прыкладам, на Поўдні Расіі ўжо змагаецца Добраахвотніцкая армія генералаў Аляксеева і Карнілава. Галоўным з заданняў, якія мог вырашыць Калчак, дыпламат бачыў аб’яднанне атрадаў, якія хаатычна фармаваліся на Далёкім Усходзе супраць бальшавіцкіх атрадаў, у адзіную буйную ўзброеную сілу, якую можна было б супрацьставіць бальшавікам.

C прыбыццём Калчака ў Кітай завяршыўся перыяд яго замежных блуканняў. Зараз адмірала чакала палітычнае і ваеннае змаганне з бальшавіцкім рэжымам усярэдзіне Расіі. Месцам арганізацыі сіл меркавалася Кітайска—Усходняя чыгунка (КУЧ), пабудаваная рускімі да 1903 года, з цэнтрам у Харбіне.

У Пекіне Калчак сустрэўся з кіраўніком КУЧ генералам Д. Л. Харватам, які расказаў Калчаку пра патрэбу афармлення адмірала ў штатах КУЧ для кіраўніцтва аховай чыгункі і ўсім ваенна-стратэгічным бокам справы, злучаным з выратаваннем КУЧ як рускай уласнасці. 10 мая 1918 года на пасяджэнні акцыянераў КУЧ Калчак быў уведзены ў склад кіравання і прызначаны галоўным інспектарам ахоўнай варты КУЧ з адначасным кіраўніцтвам усімі рускімі ўзброенымі сіламі ў яе паласе адчужэння.

11 мая Калчак прыбыў у Харбін. У харбінскіх газетах было надрукавана інтэрв’ю з адміралам, у якім ён абяцаў аднавіць законнасць і правапарадак у горадзе. У паласе адчужэння дзеялі некалькі ўзброеных фармаванняў: пяцітысячны Асаблівы маньчжурскі атрад атамана Р. М. Сямёнава, які не падпарадкоўваўся Харвату, двухтысячны харбінскі атрад палкоўніка М. В. Арлова і атрад атамана І. П. Калмыкава, які дзейнічаў на ўсходнім канцы КУЧ. Калчак пачаў арганізацыю буйнага злучэння, якое разгортвалася пад прыкрыццём узмацнення аховы чыгункі. Апорай Калчака стаў атрад Арлова. Калчак спрабаваў наладзіць адносіны з атаманам Сямёнавым, аднак, у сілу японскіх інструкцый і ўласнага староннага дачынення да «спадароў», Сямёнаў на кантакт ісці адмовіўся, увайшоў з Калчаком у канфлікт, і гэты самы буйны атрад Калчак праз некаторы час перастаў браць у разлік сваіх сіл. Пачатак арганізацыі Калчаком флатыліі на Сунгары і яго планы па занятку Уладзівастока заклапацілі японцаў, якія рыхтавалі інтэрвенцыю. Яны сталі праводзіць варожую Калчаку палітыку. Аляксандру Васільевічу давялося з яго невялікім атрадам фактычна супрацьстаяць на Усходзе Расіі волі Японіі як вялікай дзяржавы і яе нарастальнаму ціску. Урэшце Калчак вырашыў з’ездзіць у Японію для высвятлення адносін з японскімі ваеннымі вярхамі.

Зноў у Японіі

30 чэрвеня Калчак, перадаўшы камандаванне генералу Б. Р. Крашчаціцкаму, паехаў у Японію. Мэтай падарожжа, апроч высвятлення адносін з японцамі, было імкненне завязаць сувязі з прадстаўнікамі іншых краін, атрымаць ад іх падтрымку ў ваенным будаванні. Пасол В. М. Крупянскі арганізаваў сустрэчу Калчака з начальнікам японскага Генштаба генералам Іхарай і яго памочнікам генералам Г. Танакам. Сустрэча не прынесла вынікаў: японцы пераканаліся, што маніпуляваць Калчаком не атрымаецца; быўшы ўпэўненымі ў «японафобіі» Калчака, яны не зрабілі яму спрыяння ў знішчэнні супярэчнасцей з японскімі прадстаўнікамі на Далёкім Усходзе і нават паспрабавалі затрымаць яго ў Японіі пад падставай адпачынку і лячэння, бо такая вядомая і цяжкакіроўная асоба на Далёкім Усходзе замінала ажыццяўленню іх планаў. Японцы не хацелі лічыцца з рускімі інтарэсамі на Далёкім Усходзе ў перыяд развалу Расіі. Тым не менш, тут Калчак пазнаёміўся з брытанскім генералам А. Ноксам. У іх завязаліся сяброўскія адносіны. Паводле парады Крупянскага Калчак наведаў французскага пасла ў Токіа Э. Рэнё, якога ўжо тады лічылі прэтэндэнтам на пост кіраўніка французскай місіі ва Уладзівастоку. У верасні Калчак пазнаў, што Нокс і Рэнё адпраўляюцца ва Уладзівасток, і, мабыць, пры спрыянні Нокса здолеў атрымаць месца на іх судне. 16 верасня Аляксандр Васільевіч пакінуў Японію. Разумеючы, што на Далёкім Усходзе японцы будуць замінаць яго працы, ён меў намер паехаць на Поўдзень Расіі, каб адшукаць сям'ю і паступіць на службу да Аляксеева і Карнілава (у той час ён не ведаў пра гібель апошняга падчас няўдалага штурму Екацярынадара пад канец сакавіка 1918 года).

Грамадзянская вайна

Асноўны артыкул: Грамадзянская вайна ў Расіі

Калчак прыбыў ва Уладзівасток 19—20 верасня 1918 года. Ва Уладзівастоку Калчак вывучыў становішча на ўсходніх ускраінах краіны, пазнаў пра нараду прадстаўнікоў розных дэмакратычных сіл, якая адбылася ва Уфе, і пра ўтварэнне Дырэкторыі, якая прэтэндавала на ролю «Часовага Усерасійскага ўрада» — аб’яднанага антыбальшавіцкага ўрада на тэрыторыі ад Волгі да Сібіры. Пазнаўшы пра прыезд Калчака, з ім захацелі сустрэцца многія марскія афіцэры. На прыватнай нарадзе з імі адмірал заявіў, што з канкуруючых урадаў ён падтрымаў бы Сібірскі, бо ён з’явіўся без знешняга ўплыву і змог правесці мабілізацыю насельніцтва, што азначала значную падтрымку ўрада грамадзянамі. Прыезд Калчака супаў па часе з наведваннем Уладзівастока П. В. Валагодскім, 21 верасня яны сустрэліся. Пазнаёміўся Аляксандр Васільевіч і з адным з кіраўнікоў антыбальшавіцкага выступлення Чэхаславацкага корпуса і камандуючым чэхаславацкімі войскамі генералам Р. Гайдам, з якім, паводл дадзеных І. Ф. Плотнікава, Калчак дамовіўся пра будучую супольную працу. У выніку дзвюх гутарак Гайда, чалавек вельмі цяжкакіроўны, трапіў пад уплыў Калчака.

Ваенны і марскі міністр Дырэкторыі

Віцэ-адмірал А. В. Калчак — ваенны міністр Часовага Усерасійскага ўрада са сваім блізкім асяроддзем. Крайні справа (сядзіць) начальнік аховы А. Удзінцоў. 1918 год.

Праз Сібір Калчак ехаў як прыватная асоба ў цывільным адзенні. 13 кастрычніка 1918 года ў сваім руху на Дон ён прыбыў у Омск, плануючы правесці тут толькі некалькі дзён. Перадусім Аляксандр Васільевіч усталяваў сувязь з прадстаўнікамі Добраахвотніцкай арміі. Яны ставіліся да Дырэкторыі вельмі адмоўна, лічачы яе «паўторам Керанскага», што, на думку гісторыка Хандорына, цалкам адпавядала праўдзе. З нагоды жадання Калчака прабірацца на Поўдзень генералы казалі яму: «Навошта Вы паедзеце — там… ёсць улада Дзянікіна, там ідзе свая праца, а Вам трэба заставацца тут», маючы на ўвазе ідэю перавароту. У Омску адбылася сустрэча Калчака і галоўнакамандуючага войскамі Дырэкторыі генерала В. Г. Болдырава. Мабыць, пасля гэтай сустрэчы Калчак адправіў ліст генералу Аляксееву пра сваё жаданне служыць пад яго кіраўніцтвам. Аляксандр Васільевіч сустракаўся і з іншымі членамі Дырэкторыі, дзе большасць былі эсэрамі, а таксама з прадстаўніком Добраахвотніцкай арміі ў Сібіры палкоўнікам Д. А. Лебедзевым, казачымі афіцэрамі, камендантам Омска казачым палкоўнікам В. І. Воўкавым. З Калчаком спрабавалі ўсталяваць адносіны і члены ўрада, уключаючы кіраўніка Дырэкторыі М. Д. Аўксенцьева. З аднаго боку, у Калчаку мелі патрэбу, з іншай, яго баяліся; праз яго вылічвалі наладзіць адносіны з англічанамі, бо было вядома, што Калчак з імі ў добрых адносінах, аднак адначасна і асцерагаліся яго дыктатарскіх схільнасцей.

Да часу прыезду ў Омск Калчак зацвердзіўся ў думцы, што адзіным сродкам перамагчы бальшавізм можа быць толькі ваенная дыктатура. У гэты ж час па заданні падпольнай антыбальшавіцкай арганізацыі Нацыянальны цэнтр з Масквы ў Сібір і Маньчжурыю выехаў сібірскі кадэт, у мінулым дэпутат IV Дзярждумы В. М. Пепяляеў. Ад Нацыянальнага цэнтра ён меў адмысловае заданне і значныя паўнамоцтвы:

Нацыянальны цэнтр камандзіраваў мяне на ўсход для працы ў карысць аднаасобнай дыктатуры і для перамоў з адміралам Калчаком з мэтай прадухілення саперніцтва імёнаў Аляксеева і Калчака. Са смерцю Аляксеева кандыдатура адмірала стала бясспрэчнай…

—В. М. Пепяляеў

Сведчанне Пепяляева, напісанае ў сакавіку 1919 года, вельмі важнае. Кандыдатура Калчака разглядалася ў антыбальшавіцкіх колах ужо даўно, паколькі выехаў з Масквы ён яшчэ ў жніўні 1917 года. Гісторык І. Ф. Плотнікаў прыходзіць да думкі, што ў Нацыянальным цэнтры ведалі пра месцазнаходжанне Калчака вясной — летам 1918 года на Далёкім Усходзе і разглядалі яго як кандыдата ва ўсерасійскія дыктатары. Адносна магчымай канкурэнцыі імёнаў Калчак заявіў Пепяляеву: «…калі б я меў уладу, то, з'яднаўшыся з Аляксеевым, я б аддаў яе яму».

16 кастрычніка Болдыраў прапанаваў Калчаку пост ваеннага і марскога міністра (замест П. П. Іванова-Рынава, які не задавальняў Дырэкторыю і ўрад). Ад гэтага паста, не жадаючы злучаць сябе з Дырэкторыяй, Калчак спачатку адмовіўся, але потым, высветліўшы шэраг пытанняў (асабліва пытанне пра ступень падпарадкаванасці яму некаторай часткі арміі), даў згоду з умовай, што калі становішча і ўмовы працы будуць супярэчыць яго паглядам, ён пакідае за сабой права пайсці. Супраць кандыдатуры Калчака Сібірскі ўрад нічога не меў, пярэчылі толькі Іваноў-Рынаў, начальнік штаба Сібірскай арміі П. А. Бялоў (Вітэнкопф) і эсэраўскі правадыр В. М. Чарноў. У пачатку лістапада амаль удалося дасягнуць пагаднення, але гэтым разам супраць уваходжання ў склад урада Я. Ф. Рагоўскага, які знаходзіўся пад падозраннем у арганізацыі сепаратных эсэраўскіх узброеных фармаванняў, выступіў ужо Калчак. Саступіў адмірал толькі пасля просьбы міністра забеспячэння І. І. Сярэбраннікава, які старшыняваў, «выратаваць становішча спраў, увайсці ў склад Савета Міністраў, замірыўшыся з наяўнасцю ў Савеце некаторых непажаданых для яго асоб».

5 лістапада 1918 года прызначаны ваенным і марскім міністрам Часовага Усерасійскага Урада. 7 лістапада Аляксандр Васільевіч прыступіў да выканання сваіх новых абавязкаў, першымі сваімі загадамі пачаўшы фарміраванне цэнтральных органаў Ваеннага міністэрства і Галоўнага штаба. На наступны дзень Калчак адправіўся на фронт для асабістага азнаямлення са становішчам арміі і яе камандным складам.

Вярхоўны кіраўнік Расіі

Асноўны артыкул: Прыход да ўлады адмірала Калчака

А. В. Калчак, афіцыйная фатаграфія 1919 года.

Пасля шэрага ваенных параз і страты Іжэўска (7 лістапада) аўтарытэт Дырэкторыі ў вачах арміі ўпаў. Часовы Усерасійскі ўрад не валодаў рэальнай уладай, а з няшчасцямі на фронце настрой афіцэрства рабіўся ўсё больш кансерватыўным. Левасацыялістычная Дырэкторыя апынулася ізаляванай ад ваенных — адзінай рэальнай сілы супраць бальшавікоў. Наспеў урадавы крызіс, выкліканы незадаволенасцю ваеннага асяроддзя.

Прыезд Калчака ў Омск супаў з канфліктам Дырэкторыі і Савета міністраў. Калчак, прыхільнік цвёрдага курса, быў залучаны ў гэта змаганне на боку Савета міністраў.

Ваенныя склалі ўдарную сілу змовы супраць Дырэкторыі. 18 лістапада афіцэры-казакі арыштавалі эсэраў — прадстаўнікоў левага крыла Часовага Усерасійскага ўрада. Батальён аховы Дырэкторыі, які складаўся з эсэраў, быў раззброены. У падтрымку Дырэкторыі не выступіла ніводная ваенная частка омскага гарнізона.

Пасля арышту эсэраў Савет міністраў прызнаў Дырэкторыю няіснай, абвясціў пра прыняцце на сябе ўсёй поўнасці вярхоўнай улады і заявіў пра патрэбу «поўнага засяроджвання ўлады ваеннай і грамадзянскай у руках адной асобы з аўтарытэтным імем у ваенных і грамадскіх колах», якая будзе кіраваць на прынцыпах адзінаначалля. Было вырашана «перадаць часова ажыццяўленне вярхоўнай улады адной асобе, якая абапіраецца на спрыянне Савета міністраў, прысвоіўшы такой асобе тытул Вярхоўнага кіраўніка». Было выпрацавана і прынята «Палажэнне пра часовы лад дзяржаўнай улады ў Расіі» (так званая «Канстытуцыя 18 лістапада»), якая ўсталёўвала, у прыватнасці, парадак стасункаў Вярхоўнага кіраўніка і Савета міністраў. Кандыдатамі ў «дыктатары» разглядаліся галоўнакамандуючы войскамі Дырэкторыі генерал В. Г. Болдыраў, кіраўнік КУЧ генерал Д. Л. Харват і ваенны і марскі міністр віцэ-адмірал А. В. Калчак. Савет міністраў галасаваннем выбраў Калчака.

Калчак быў узведзены ў поўныя адміралы, яму было перададзена ажыццяўленне вярхоўнай дзяржаўнай улады і прысвоена званне Вярхоўнага кіраўніка. У яго падначаленне ўваходзілі ўсе ўзброеныя сілы дзяржавы. Вярхоўны кіраўнік мог прадпрыняць любыя меры, аж да надзвычайных, па забеспячэнні ўзброеных сіл, а таксама па ўсталяванні грамадзянскага парадку і законнасці.

Калчак заявіў пра згоду на абранне і першым загадам па арміі абвясціў пра прыняцце звання Вярхоўнага галоўнакамандуючага ўсімі сухапутнымі і марскімі сіламі. Калчак так вызначаў кірунак працы на пасту Вярхоўнага кіраўніка:

Прыняўшы цяжкасць гэтай улады ў вылучна цяжкіх умовах Грамадзянскай вайны і поўнага засмучэння дзяржаўных спраў і жыцця, аб’яўляю, што я не пайду ні па шляху рэакцыі, ні па згубным шляху партыйнасці. Галоўнай мэтай я стаўлю стварэнне баяздольнай арміі, перамогу над бальшавікамі і ўсталяванне законнасці і парадку

Грамадскасць паставілася да перавароту ці безуважна, ці радасна, спадзеючыся на ўсталяванне цвёрдай улады. Краіны Антанты падтрымалі Калчака.

Вярхоўны кіраўнік абвясціў першым, самым важным заданнем умацаванне і падвышэнне баяздольнасці арміі; другім — «перамогу над бальшавізмум». Трэцім заданнем, рашэнне якога прызнавалася магчымым толькі пры ўмове перамогі, абвяшчалася «адраджэнне і ўскрысенне гінучай дзяржавы». Дзейнасць новай улады аб’яўлялася накіраванай на тое, каб «часовая вярхоўная ўлада Вярхоўнага Кіраўніка і Вярхоўнага Галоўнакамандуючага магла б перадаць лёс дзяржавы ў рукі народа, падаўшы яму ўладкаваць дзяржаўнае кіраванне па сваёй волі».

Пасля свайго прыходу да вярхоўнай улады Калчак скасаваў дырэктыву пра тое, што яўрэі як патэнцыяльныя шпіёны падлягаюць высяленню з 100-вёрстнай прыфрантавой зоны.

Як піша гісторык В. В. Жураўлёў, найважнейшай ідэалагічнай канстантай калчакаўскага кіравання стала формула-лозунг «аднаўлення законнасці». 28 лістапада на сустрэчы з прадстаўнікамі прэсы Калчак заяўляў: «Парадак і закон у маіх вачах з'яўляюцца нязменнымі спадарожнікамі, непарыўна адзін з адным злучанымі». «Законнасць» планавалася забяспечыць шляхам аднаўлення правапераемства расійскай улады — як было заяўлена, новы расійскі ўрад (урад Калчака) дзеяў, «успрыняўшы ўладу былога Часовага ўрада, што ўтварыўся ў сакавіку 1917 года, і паставіўшы сваім заданнем умацаванне свайго аўтарытэта як адзінай улады, пераемнай да гістарычнай улады Дзяржавы Расійскай».

У цэлым А. В. Калчак працягнуў эканамічны і палітычны курс Часовага Сібірскага ўрада, былы кіраўнік якога — блізкі да кадэтаў П. В. Валагодскі, які стаў для Вярхоўнага кіраўніка знакам легітымнасці яго кіравання — быў пакінуты Старшынёй Савета міністраў. Загадам пра свой уступ у пасаду Вярхоўнага галоўнакамандуючага Калчак адначасна вызваляў ад яе В. Г. Болдырава. Той знаходзіўся ва Уфе, калі яго выклікаў Калчак і паведаміў пра пераварот. Болдыраў стаў гаварыць пра пагрозу грамадзянскай вайны, адмірал яго рэзка перапыніў: «Генерал, я не хлопчык! Я ўзважыў усё і ведаю, што раблю. Неадкладна выязжайце з Уфы». Болдыраў падпарадкаваўся дырэктыве адмірала.

Нягледзячы на тое, што прадстаўнікі кадэцкай партыі, правыя колы і большасць ваенных падтрымалі Калчака, абвяшчэнне яго Вярхоўным кіраўніком не прайшло гладка. Расійскае аддзяленне Чэхаславацкага нацыянальнага савета 21 лістапада выказвала сваю незадаволенасць пераваротам. Вярхоўны кіраўнік, у сваю чаргу, вельмі рэзка адрэагаваў на выступленне чэшскіх палітыкаў, проста заявіўшы ім, што думка замежнікаў, якія кінулі да таго ж фронт пасля сканчэння сусветнай вайны, яго не цікавіць. «Омскі пераварот» засудзілі таксама прадстаўнікі «рэвалюцыйнай дэмакратыі» і меншавікі, а эсэры заклікалі да ўзброенага супраціўлення. Члены Устаноўчага сходу на чале з эсэрам В. М. Чарновым, якія знаходзіліся ва Уфе і Екацярынбургу, заявілі, што яны не прызнаюць улады адмірала Калчака, адкрыюць фронт бальшавікам і будуць усімі сіламі супрацівіцца новай уладзе.

Пазней у замежнай прэсе хадзілі чуткі і дапушчэнні пра падзеі 18 лістапада ў Омску. Таму Расійскі ўрад выпусціў заяву, у якой характарызаваў зрынутую ўладу Дырэкторыі як «недзелавую», пазбытую палітычнага адзінства і такую, што раздзіралася партыйнымі супярэчнасцямі. Яе эсэраўскім кіраўнікам ставілася ў віну вузкапартыйнае інтрыганства і прыўнясенне палітыкі ў жыццё арміі, а на падставе выпуску газеты «Сібірская гаворка» ад 26 студзеня 1919 года і спробы стварэння чыста эсэраўскай партыйнай ваеннай арганізацыі.

Аўтограф Вярхоўнага Кіраўніка Расіі адмірала А. В. Калчака.

Прыход Калчака да ўлады, канцэнтрацыя ў яго руках ваеннай, палітычнай і эканамічнай улады далі магчымасць белым акрыяць ад параз, панесеных імі ў Паволжы восенню 1918 года. Супрацьбальшавіцкі рух пасля омскіх падзей стаў больш кансалідаваным, аднак падзеі не абыйшліся без страт для яго: палітычная база руху стала вужэй. Такім чынам, у выніку падзей 18 лістапада 1918 года антыбальшавіцкі рух трансфармаваўся ў Белы рух.

Омская газета «Наша зара» пісала: «Фронт пачаў дужэць. Забеспячэнне яго самым патрэбным рабілася з кожным днём лепш і лепш. Жыццё прыфрантавой паласы ўпарадкоўвалася. Насельніцтва атрымала ўпэўненасць у заўтрашнім дне і стала паддавацца арганізацыі. Рух непрыяцеля быў спынены».

Калчак спадзяваўся, што пад сцягам змагання з чырвонымі яму атрымаецца аб’яднаць самыя разнастайныя палітычныя сілы і стварыць новую дзяржаўную ўладу. Спачатку становішча на франтах спрыяла гэтым планам. У снежні 1918 года Сібірская армія заняла Перм, які меў важнае стратэгічнае значэнне і істотныя запасы ваеннага рыштунку.

Прапагандысцкая марка, Кацярынадар, 1919 год.

Пасля перавароту стала яўным умацаванне дзяржаўнай улады. Скончыліся звады розных урадаў і «абласных дум». Калчак выбудаваў моцную кіраўніцкую вертыкаль. Адзін з бачных бальшавіцкіх дзеячаў, старшыня Сібірскага рэўкама І. М. Смірноў у перыяд калчакаўскай дыктатуры паведамляў У. І. Леніну: «У Сібіры контррэвалюцыя склалася ў слушна арганізаваную дзяржаву з вялікай арміяй і магутным разгалінаваным дзяржапаратам». Гісторык Хандорын адзначае, што, нават робячы зніжку на суб'ектыўнасць і перабольшанасць гэтай асобна ўзятай думкі, нельга не заўважыць, што яна шмат у чым ломіць былое прынятым у савецкай гістарыяграфіі ўяўленне пра «ўнутраную гніласць» дзяржаўнага арганізма белых.

У студзені 1919 года адбылося знаёмства Калчака з генералам У. О. Капелем, які ўжо даўно ў адпаведнасці са сваімі заслугамі павінен быў атрымаць адпаведнае ваеннае прызначэнне, але аказаўся ў Сібіры без спраў. Завочна Капель быў прадстаўлены Калчаку ў нявыгадным святле. Аднак пры асабістай сустрэчы генерал зрабіў на адмірала добрае ўражанне. Адносіны паміж Калчаком і Капелем наладзіліся, генералу быў даручаны стратэгічны рэзерв Стаўкі — 1-ы Волжскі корпус, які прызначаўся для нанясення ўдараў на найболей важных кірунках.

Аднаўленне ўзнагарод Рускай арміі

30 лістапада 1918 года Калчак выдаў загад пра аднаўленне дня святкавання ў гонар Ордэна Святога Вялікапакутніка і Перамаганосца Георгія — 26 лістапада (старога стылю), загадаўшы:

Лічыць гэты дзень святам усяго Рускага Войска, гераічныя прадстаўнікі якой высокімі подзвігамі, адвагай і мужнасцю захавалі сваю любоў і адданасць нашай Вялікай Радзіме на палях бітвы.
Дзень гэтай урачыста святкаваць штогод ва ўсіх воінскіх частках і камандах.

— Кручинин, А. С. Адмирал Колчак: жизнь, подвиг, память. — М.: АСТ, Астрель, Полиграфиздат, 2010. — с.304

Вярхоўны галоўнакамандуючы ўзнагароджвае сваіх салдат.

Вярхоўны кіраўнік скасаваў заснаванае Часовым урадам узнагароджанне «Георгіем з лаўровай галіной», нават забараніўшы нашэнне атрыманых раней такіх узнагарод, як скасаваў і ўзнагароджанне ордэнам Святога Станіслава.

Былі адноўлены ўзнагароджанні ордэнамі Святога Георгія да 2-й ступені ўлучна і Георгіеўскай зброяй, ордэнамі Святога Уладзіміра да 2-й ступені ўлучна і ордэнамі Святой Ганны ўсіх ступеняў. Салдатаў узнагароджвалі Георгіеўскімі крыжамі і медалямі «За стараннасць» (апроч медалёў на стужках ордэна Святога Станіслава). Не былі адноўлены найвышэйшыя імператарскія ордэны: ордэн Святога апостала Андрэя Першазваннага, ордэн Святога Аляксандра Неўскага, ордэн Святога Георгія 1-й ступені, ордэн Святога Уладзіміра 1-й ступені, ордэн Белага арла. Калчак адмовіўся ад аднаўлення ордэнаў, узнагароджанне якімі было справай цара, а таксама пакінуў у ордэнскай сістэме, якая адлюстроўвала і дзяржаўную іерархію, незанятай самую высокую ступень. Пры гэтым былі ўведзены новыя ўзнагароды, што адпавядалі падзеям грамадзянскай вайны: «За вызваленне Сібіры», «За Вялікі сібірскі паход».

Расследаванне забойства царскай сям'і

Асноўны артыкул: Расстрэл царскай сям'і

Калчак арганізаваў расследаванне справы пра расправу бальшавікоў з сям'ёй імператара Мікалая II, даручыў гэта следчаму М. А. Сакалову, які на глебе раскопаў, збору і аналізу дакументаў, пошуку і допытаў сведак усталяваў час, месца і акалічнасці трагедыі, хоць рэшткі забітых да адступлення Рускай арміі ад Екацярынбурга ў ліпені 1919 года знайсці не паспелі.

Залаты запас

Асноўны артыкул: Залаты запас Расійскай імперыі

Вярхоўны кіраўнік уручае палкавы сцяг. 1919 год.

У 1914—1917 гадах каля траціны залатога запасу Расіі было даслана на часовае захоўванне ў Англію і Канаду, а прыкладна палова была вывезена ў Казань. Частка залатога запасу, якая захоўвалася ў Казані (больш 500 тон), дасталася пасля кастрычніка 1917 года бальшавікам. Яна была ўзята ў іх 7 жніўня 1918 года войскамі Народнай арміі КАМУС пад камандаваннем У. О. Капеля пры ўзяцці Казані і адпраўлена ў Самару, дзе зацвердзіўся ўрад Камуса. З Самары золата на некаторы час перавезлі ва Уфу, а пад канец лістапада 1918 гады — у Омск і перадалі ў дырэктыву ўрада Калчака. Золата было размешчана на захоўванне ў мясцовым філіяле Дзяржбанка. У маі 1919 года было ўсталявана, што ўсяго ў Омску знаходзілася золата на суму 650 млн рублёў (505 тон).

Маючы большую частку залатога запасу Расіі, Калчак не дазваляў свайму ўраду расходаваць золата, нават дзеля стабілізацыі фінансавай сістэмы і змагання з інфляцыяй (якой спрыяла нястрымная эмісія «керанак» і царскіх рублёў бальшавікамі). На закуп узбраення і абмундзіроўкі для свайго войска Калчак выдаткаваў 68 мільёнаў рублёў. Пад заклад 128 мільёнаў рублёў атрыманы крэдыты ў замежных банках: прыбыткі ад размяшчэння вярталіся ў Расію.

31 кастрычніка 1919 года залаты запас пад узмоцненай аховай быў пагружаны ў 40 вагонаў, яшчэ ў 12 вагонах знаходзіўся суправаджалы персанал. Транссібірская магістраль на працягу ад Нованікалаеўска да Іркуцка кантралявалася чэхамі, чыім галоўным заданнем была ўласная эвакуацыя з Расіі. Толькі 27 снежня 1919 года штабны цягнік і цягнік з золатам прыбылі на станцыю Ніжнеудзінск, дзе прадстаўнікі Антанты вымусілі адмірала Калчака падпісаць загад пра адрачэнне ад правоў Вярхоўнага кіраўніка Расіі і перадаць эшалон з залатым запасам пад кантроль Чэхаславацкага корпуса. 15 студзеня 1920 года чэшскае камандаванне выдала Калчака эсэраўскаму Палітцэнтру, які ўжо праз некалькі дзён перадаў адмірала бальшавікам. 7 лютага чэхаславакі перадалі бальшавікам 409 мільёнаў рублёў золатам у памен на гарантыі бесперашкоднай эвакуацыі корпуса з Расіі. Народны камісарыят фінансаў РСФСР у чэрвені 1921 года склаў даведку, з якой вынікала, што за перыяд кіравання адмірала Калчака залаты запас Расіі скараціўся на 235,6 мільёнаў рублёў, ці на 182 тоны. Яшчэ 35 мільёнаў рублёў з залатога запасу зніклі ўжо пасля перадачы яго бальшавікам, пры перавозцы з Іркуцка ў Казань.

Адраджэнне і развіццё шляхоў зносін

Пагоны 25-га Екацярынбургскага палка імя адмірала Калчака.

Да лета 1919 года высілкамі ўрада становішча на чыгунках было выпраўлена, цягнікі сталі хадзіць па раскладзе, скараціўся лік злоўжыванняў і хваляванняў. Асаблівую ўвагу Калчак надаваў засваенню стратэгічна важнага для Расіі Паўночнага марскога шляху, якім адмірал цікавіўся яшчэ з часоў палярных плаванняў яго юнацкасці. Зараз над праблемай працягваў працаваць створаны 23 красавіка 1919 года па асабістым пачыне Аляксандра Васільевіча пры Расійскім урадзе адмысловы Камітэт Паўночнага марскога шляху. У планах значыліся і новыя даследчыцкія экспедыцыі, адна з якіх была праведзена ў 1919 годзе ў Карскім моры пад кіраўніцтвам сябра А. В. Калчака Б. А. Вількіцкага. У планах значылася і будаванне новага порта ва ўтоку Енісея.

Сацыяльная палітыка

Каб зменшыць сацыяльную напружанасць, Расійскі ўрад прымаў адмысловыя меры: нягледзячы на няўхільную падчас ваенных дзеянняў інфляцыю, асаблівы камітэт пры міністэрстве працы сцвярджаў адмысловыя пражытковыя мінімумы па рэгіёнах, і ў залежнасці ад іх час ад часу рабіў індэксаванне зарплаты дзяржслужбоўцаў. Гісторык Хандорын заўважае, што гэтыя калчакаўскія «мінімумы» былі рэальнымі. Практыка вылічэння пражытковых мінімумаў была ўпершыню ўведзена ў Сібіры менавіта пры Калчаку.

Белы тэрор

Асноўны артыкул: Белы тэрор (Расія)

Узброеныя выступленні супраць новай улады ўсё ж былі. У ноч з 22 на 23 снежня ў Омску, калі Калчак цяжка захварэў, бальшавікі паднялі паўстанне. Паўстанне было падаўлена ў той жа дзень часткамі омскага гарнізона. У выніку самасуда афіцэраў загінулі васьмёра выпушчаных бальшавікамі з турмы дэпутатаў Устаноўчага сходу (Барсаў, Брудэрэр, Лісаў, Локцеў, Маркавецкі, фон Мек, Сароў і Фамін). Астатнія дэпутаты, якія знаходзіліся ў турме, пасля ўціхамірвання паўстання былі адпушчаны на волю. Гісторык Хандорын канстатуе, што ў становішчы ваеннага часу суровая практыка ваенна-палявых судоў была апраўданай і ўжывалася заўсёды. Тым больш, што 30 лістапада ўрад Калчака прыняў пастанову, якая дазваляла смяротнае пакаранне для асоб, вінаватых у перашкаджэнні ажыццяўленню ўлады Вярхоўнага кіраўніка ці Савета міністраў. Аднак пры задушэнні паўстанняў, падобных снежаньскаму омскаму, нярэдка іх удзельнікі рабіліся ахвярамі самасудаў. Пазней ваенныя часткі, падкантрольныя Калчаку ў Сібіры, ажыццяўлялі аперацыі супраць чырвоных партызан. У гэтых аперацыях выкарыстоўваліся таксама атрады Чэхаславацкага корпуса. Згодна афіцыйнаму дакладу А. Р. Гойхбарга, накіраванага бальшавіцкім урадам у Сібір загаднікам аддзеламі юстыцыі Сібрэўкама, у Екацярынбургскай губерні было падвергнута целавым карам каля 10 % двухмільённага насельніцтва, у тым ліку жанчыны і дзеці. Як паведамляў гісторык П. А. Галуб, больш 625 чалавек былі расстраляныя пры задушэнні паўстання ў Кустанаі ў красавіку 1919 года, некалькі паселішчаў былі спаленыя. Уціхамірнікам паўстання Калчак адрасаваў такі загад: «Дзякую генерал-маёру Воўкаву і ўсім спадарам афіцэрам, салдатам і казакам, якія прымалі ўдзел пры задушэнні паўстання. Тых, хто найболей праславіліся, прадставіць да ўзнагарод». У ноч на 30 ліпеня 1919 года ў Краснаярскім ваенным мястэчку выбухнула паўстанне, у якім узялі ўдзел 3-і полк 2-й асобнай брыгады і большасць салдатаў 31-га палка 8-й дывізіі, усяго да 3 тыс. чалавек. Захапіўшы ваеннае мястэчка, паўсталыя распачалі наступленне на Краснаярск, але былі разбітыя, страціўшы да 700 чалавек забітымі. Генералу С. М. Разанаву, які кіраваў задушэннем паўстання, адмірал паслаў тэлеграму: «Дзякую вам, усіх начальнікам, афіцэрам, стралкам і казакам за выдатна выкананую працу».

У лістападзе 1918 года адмірал Калчак праводзіў палітыку высылання і расстрэлаў эсэраў. Член ЦК партыі правых эсэраў Д. Ф. Ракаў здолеў пераправіць з турмы за мяжу ліст, які быў апублікаваны ў 1920 годзе выглядзе брашуры з назвай «У катавальнях Калчака. Голас з Сібіры». У ім ён пісаў, у прыватнасці, наступнае:

Омск проста заціх ад жаху. У той час, калі жонкі забітых таварышаў дзень і ноч адшуквалі ў сібірскіх снягах іх трупы, я працягваў пакутлівае сваё сядзенне, не ведаючы, які жах чыніцца за сценамі гаўптвахты. Забітых… было бясконцае мноства, ва ўсякім разе, не менш 2500 чалавек. Цэлыя вазы трупаў правозілі па горадзе, як возяць зімой баранавыя і свіныя тушы. Пакутавалі галоўным чынам салдаты мясцовага гарнізона і працоўныя…

—

З прыходам да ўлады Калчака Расійскі Савет міністраў Пастановай ад 3 снежня 1918 года «з мэтай захавання існага дзяржаўнага ладу і ўлады Вярхоўнага Кіраўніка» скарэктавала артыкулы Крымінальнага Укладання Расійскай імперыі ад 1903 года. Артыкулы 99, 100 усталявалі кару ў выглядзе смяротнага пакарання як за замах на Вярхоўнага Кіраўніка, так і за спробу гвалтоўнага скідання ўлады, адрыньвання тэрыторый. «Падрыхтоўкі» да дадзеных злачынстваў, паводле артыкула 101 караліся «катаргай». Абразы ВК у пісьмовай, друкаванай і вуснай форме караліся турэмным зняволеннем паводле артыкула 103. Бюракратычны сабатаж, невыкананне загадаў і простых абавязкаў службоўцамі, паводле артыкула 329, караўся катаржнымі працамі на тэрмін ад 15 да 20 гадоў. Дзеянні паводле Укладання разглядаліся ваенна-акруговымі ці ваенна-палявымі судамі ў прыфрантавой паласе. Асобна паказвалася, што дадзеныя змены дзеюць толькі «да ўсталявання народным прадстаўніцтвам асноўных дзяржаўных законаў». Паводле дадзеных артыкулаў кваліфікаваліся, да прыкладу, дзеянні бальшавіцка-эсэраўскага падполля, што арганізавала паўстанне ў Омску пад канец снежня 1918 года.

11 красавіка 1919 года ўрадам Калчака было прынята Палажэнне № 428 «Пра асоб, небяспечных для дзяржаўнага парадку з прычыны прыналежнасці да бальшавіцкага бунту» за подпісам міністра юстыцыі З. Старынкевіча. Заканадаўчы акт быў апублікаваны ў омскай газеце «Урадавы вястун Омск» (№ 188 ад 19 ліпеня 1919 год). Ён агадваў высылку на тэрмін ад года да пяці гадоў без канфіскацыі і пазбаўленне на дадзены перыяд «палітычных правоў» для «асоб, прызнаных небяспечнымі для дзяржаўнага парадку з прычыны датыкальнасці іх якім-небудзь чынам да бальшавіцкага бунту». Санкцыя, паводле закона, «замежным падданым — высыланне за мяжу», асобы, якія не дасягнулі 17 гадоў, аддаваліся «пад нагляд бацькоў». У выпадку «самавольнага вяртання» з высылкі ці з замежжа агадвалася адказнасць у выглядзе катаржных прац ад 4 да 8 гадоў. Прыярытэт аддаваўся грамадзянскаму судаводству, а ваенна-палявыя суды выключаліся з судовай сістэмы. Расследаванне спраў ускладалася на адмыслова створаныя Акруговыя Следчыя Камісіі, якія працавалі паводле Пастановы № 508 ад 1 ліпеня 1919 года «Пра парадак расследавання і разгляды злачынстваў, зробленых з мэтай бальшавіцкага бунту».

Даволі мяккія рэпрэсіўныя меры ў дачыненні бальшавікоў і іх прыхільнікаў тлумачыліся, перадусім, патрэбай захаваць дэмакратычныя элементы ва ўмовах наступнага звароту да сусветнай супольнасці з прапановай пра прызнанне суверэннай дзяржавы і Вярхоўнага Кіраўніка Расіі.

У той жа час, наяўнасць артыкулаў 99-101 у часовай рэдакцыі Крымінальнага ўкладання ад 3 снежня 1918 года дазваляла пры патрэбе кваліфікаваць дзеянні «праціўнікаў улады» па нормах Крымінальнага ўкладання, якія агадвалі смяротнае пакаранне, катаржныя працы і турэмнае зняволенне і выносіліся не Следчымі Камісіямі, а органамі ваеннай юстыцыі.

З дакументальных сведчанняў — вытрымка з загаду губернатара Енісейскай і часткі Іркуцкай губерні генерала С. М. Разанава, асаблівага ўпаўнаважанага Калчака ў г. Краснаярску ад 27 сакавіка 1919 года:

Начальнікам ваенных атрадаў, якія працуюць у раёне паўстання:

1. Пры занятку паселішчаў, захопленых раней разбойнікамі, патрабаваць выдачы іх завадароў і важакоў; калі гэтага не адбудзецца, а верагодныя звесткі пра наяўнасць такіх ёсць, — расстрэльваць дзясятага.

2. Паселішчы, насельніцтва якіх сустрэне ўрадавыя войскі са зброяй, спальваць; сталае мужчынскае насельніцтва расстрэльваць пагалоўна; маёмасць, коней, вазы, хлеб і гэтак далей адбіраць у карысць скарбу.

Нататка. Усё адабранае павінна быць праведзена загадам па атрадзе…

6. Сярод насельніцтва браць закладнікаў, у выпадку дзеяння аднавяскоўцаў, накіраванага супраць урадавых войскаў, закладнікаў расстрэльваць бязлітасна.

— .

Загад быў скасаваны генерал-лейтэнантам С. М. Разанавым 24 чэрвеня 1919 года па прадстаўленні Міністэрства юстыцыі ўрада Калчака. Пра гэта гаворыцца ў Апавяшчэнні Мінюста МЗСу ў адказ на заяву камандуючага саюзнымі войскамі генерала М. Жанена:

…загад генерал-лейтэнанта Разанава ад 28 сакавіка 1919 г. пра закладнікаў па патрабаванні міністра юстыцыі скасаваны яшчэ да ўтварэння Камітэта па забеспячэнні парадку і законнасці ў кіраванні.

—

У Екацярынбургскай губерні пры Калчаку былі расстраляны не менш 25 тысяч чалавек, пералупцаваны каля 10 % двухмільённага насельніцтва. Лупцавалі як мужчын, так і жанчын і дзяцей.

Бязлітаснае дачыненне карнікаў Калчака да працоўных і сялян справакавала масавыя паўстанні. Як адзначае пра рэжым Калчака А. Л. Літвін, «цяжка гаварыць пра падтрымку яго палітыкі ў Сібіры і на Урале, калі з прыкладна 400 тыс. чырвоных партызан таго часу 150 тыс. дзеялі супраць яго, а сярод іх 4—5 % было заможных сялян, ці, як іх тады звалі, кулакоў».

Пермская аперацыя

Асноўны артыкул: Пермская аперацыя, 1918—1919

План аперацыі па наступленні замест Масквы на Волагду (каб выйсці на злучэнне з архангельскімі белымі часткамі і атрымаць доступ да дапамогі саюзнікаў праз Архангельск і Мурманск) быў распрацаваны яшчэ чэхамі, пры пакіданні фронту яны перадалі гэту ідэю Болдыраву, якому ідэя таксама спадабалася, яе падтрымваў і Нокс. У выніку «па спадчыне» ўсё гэта дасталася Калчаку.

Наступленне пачалося 27 лістапада з пачаткам абыходу Кушвы правафланговай групай генерала Р. А. Вяржбіцкага. Кушва была ўзята белымі штыкавой атакай 2 снежня.

29 лістапада ў наступленне перайшла ўдарная групоўка А. М. Пепяляева. Пры 20-градусных марозах, па калена ў снезе, за два тыдні салдаты пераадолелі 100 вёрстаў і ўзялі 14 снежня вузлавую станцыю Каліна. У выніку манеўру белых армія М. М. Лашэвіча апынулася разрэзанай на дзве часткі.

20 снежня 7-я Уральская дывізія генерала У. В. Галіцына і 2-я Чэхаславацкая дывізія з розных бакоў уварваліся ў Кунгур, выбіўшы адтуль 30-ю дывізію В. К. Блюхера.

Cавецкія войскі, якія панеслі значныя страты, адыходзілі да падпяразанай некалькімі шэрагамі акопаў і драцяных загарод Пермі, якую чырвонае камандаванне спадзявалася ўтрымаць. Войскі Калчака, перарэзаўшы чыгунку, не далі часткам дывізіі Блюхера ўзмацніць гарнізон горада, які быў захоплены 24 снежня. У палон былі ўзяты больш 30 тыс. чырвонаармейцаў, 120 гармат, звыш 1000 кулямётаў, 9 бронецягнікоў, 180 цягніковых складаў, рачная флатылія і ўвесь абоз разбітай 3-яй армія чырвоных, якая ў выніку снежаньскіх бітваў страціла палову свайго складу. На некаторых кірунках чырвоныя здаваліся цэлымі палкамі, прыкладам, 4-ы Камскі полк. Поспех быў дасягнуты белымі часткамі ўжо без дапамогі чэхаў, якія пакінулі фронт.

Паведамленне пра ўзяцце Пермі выклікала захопленую рэакцыю ў Омску. Савет міністраў пастанавіў узнагародзіць Калчака, які знаходзіўся і дзейнічаў увесь час аперацыі ў баявым становішчы, ордэнам Святога Георгія 3-й ступені за вялікі ўнёсак у падрыхтоўку аперацыі. У сувязі з узяццем Пермі асабістае віншаванне Вярхоўнаму кіраўніку даслаў прэм'ер-міністр Францыі Жорж Клемансо.

Генеральнае наступленне войскаў Усходняга фронту ўвесну 1919 года

Асноўны артыкул: Вясновае наступленне Рускай арміі, 1919

У штабе Сібірскай арміі. У першым шэрагу злева направа: камандуючы Р. Гайда, Калчак, начальнік штаба Б. П. Багаслоўскі. Екацярынбург. Люты 1919 года. Напярэдадні генеральнага наступлення.

Карта вясновага наступлення.

У пачатку 1919 года Калчаком была зроблена рэарганізацыя войскаў. Былая Екацярынбургская група войскаў была ператворана ў Сібірскую армію, на чале якой стаў генерал Гайда. Заходняй арміяй камандаваў генерал М. В. Ханжын, якому была аператыўна падпарадкавана Паўднёвая ваенная група генерала П. А. Бялова, якая прылягала да яго левага фланга.

Усходні фронт РСЧА меў моцныя флангі і слабы цэнтр, што давала магчымасць Усходняму фронту Рускай арміі здзейсніць удар у цэнтр Савецкай Расіі. Згодна са стратэгічным планам Стаўкі Калчака, у першай фазе аперацыі павінна было адбыцца наступленне на Пермска-Вяцкім і Самара-Саратаўскім кірунку. Пры поспеху наступденне павінна было працягвацца двума галоўнымі ўдарамі на абодвух кірунках і перарасці ў наступленне на Маскву з поўначы, поўдня і ўсходу. Генеральнае наступленне планавалася Стаўкай на красавік 1919 года. Савецкае камандаванне, як і Стаўка Калчака, збіралася дзеяць па разбежных аперацыйных кірунках.

У пачатку сакавіка, апярэдзіўшы наступленне РСЧА, войскі Калчака ўдарылі ў стык паміж левым флангам 5-й і правым 2-й савецкіх армій, што шмат у чым вызначыла поспех далейшых дзеянняў белых. Пяройдучы ў наступленне, арміі белых сталі хутка набліжацца да Волгі. Правафланговая Сібірская армія пачала наступленне на Вяцкім кірунку і злучылася з войскамі Архангельскага ўрада. Часткі Заходняга войска генерала Ханжына ў сакавіку ўзялі Бірск, Уфу, Стэрлітамак, у красавіку — Мянзелінск, Белябей, Бугуруслан, Бугульму, Набярэжныя Чаўны. Сібірская армія ў красавіку ўзяла Воткінскі завод, Сарапул, Іжэўскі завод. Пад канец красавіка войскі Калчака выйшлі на подступы да Казані, Самары, Сімбірска, заняўшы значныя тэрыторыі з важнымі прамысловымі і сельскагаспадарчымі рэсурсамі. Насельніцтва гэтых абласцей перавышала 5 млн чалавек. Занятак гэтых раёнаў адкрываў войскам Калчака прамую дарогу на Маскву.

«Палёт да Волгі», як сталі зваць вясновае наступленне 1919 года, зрабіў моцнае ўражанне на сучаснікаў. У буржуазных і грамадскіх колах Расіі адчуваўся ўздым, злучаны з надзеяй на хуткую перамогу над бальшавікамі. Прэм'ер-міністр Расійскага ўрада П. В. Валагодскі ў інтэрв'ю томскай газеце «Сібірскае жыццё» 29 красавіка казаў, што ён «верыць у зорку Вярхоўнага кіраўніка» і што да восені армія возьме Маскву, у сувязі з чым ён ужо пачынаў займацца хуткімі выбарамі ў Нацыянальны (ці Устаноўчы) сход. Калчака павіншавалі з поспехам наступлення, у прыватнасці, прэм'ер-міністр Францыі Ж. Клемансо, ваенны міністр Вялікабрытаніі У. Чэрчыль і міністр замежных спраў Францыі С. Пішон. Адрэагавалі на поспехі Белага руху на Усходзе Расіі і бальшавікі. Ленін абвясціў Калчака галоўным ворагам Савецкай рэспублікі і заклікаў «напружыць усе сілы ў змаганні з ім». Улетку 1919 года Савецкі ўрад прызначыў прэмію ў 7 млн долараў за галаву Калчака.

Значна ўзрос аўтарытэт Калчака. Пачала паступаць дапамога саюзнікаў. 30 мая 1919 года Галоўнакамандуючы УСПР генерал А. І. Дзянікін прызнаў уладу адмірала Калчака як Вярхоўнага кіраўніка Рускай дзяржавы і падпарадкаваўся яму як Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму Рускай арміяй. Вакол Калчака былі створаны адзіныя ўзброеныя сілы і ўтварылася Расійская дзяржава, якая хоць і складалася з трох разрозненых частак.

Сам Калчак так апісваў вынікі вясновага наступлення сваіх войскаў:

Не мне ацэньваць і не мне гаварыць пра тое, што я зрабіў і чаго не зрабіў. Але я ведаю адно, што я зрабіў бальшавізму і ўсім тым, што здрадзіў і прадаў нашу Радзіму, цяжкія і, напэўна, смяротныя ўдары. Ці блаславіць Бог мяне давесці да канца гэтую справу, не ведаю, але пачатак канца бальшавікоў пакладзены ўсё ж мною. Вясновае наступленне, пачатае мною ў самых цяжкіх умовах і з велізарнай рызыкай… з'явілася першым ударам па Савецкай рэспубліцы, далым магчымасць Дзянікіну акрыяць і пачаць у сваю чаргу разгром бальшавікоў на Поўдні…

—А. В. Калчак. Пачатак кастрычніка 1919 года.

Адступленне Усходняга фронту летам — восенню 1919 года

А. В. Калчак падчас падарожжа на фронт з сынам палка. 1919 год.

Герб Расійскай дзяржавы.

Контрнаступленне Чырвонай Арміі.

Да сярэдзіны 1919 года лік байцоў Чырвонай арміі дайшоў да 1,5 мільёнаў чалавек. Бальшавікі аднавілі сваю лікавую перавагу на Усходнім фронце, засяродзіўшы на галоўным кірунку 33-тысячную групоўку. «Усе на Калчака!» — абвяшчаў лозунг бальшавіцкага ўрада ў гэтыя дні. ЦК РКП(б) 7 красавіка 1919 года абвясціў Усходні фронт галоўным. М. В. Фрунзэ атрымаў у сваю дырэктыву чатыры арміі, чыя сукупная колькасць складала 80 тыс. чалавек і ўдвая перавышала лік ваяроў Заходняй арміі генерала Ханжына. Аднак распачатае 28 красавіка 1919 года наступленне чырвоных натыкнулася на зацятае супраціўленне белых. Пагрозлівае становішча, у якім аказаліся белыя, узмацніла паўстанне Украінскага кураня імя Тараса Шаўчэнкі, да якога далучылася яшчэ чатыры палкі і егерскі батальён, што стала асноўным фактарам, што вызначыў прарыў фронту чырвонымі. Многія палкаводцы белых пазней выказваліся ў тым ключы, што менавіта гэтыя падзеі сталі першапрычынай паразы Заходняй і іншых армій Усходняга фронту. Заходняй арміі давялося адыходзіць. На іншых кірунках белыя працягвалі сваё наступленне.

9 чэрвеня чырвоныя часткі ўзялі Уфу. Пасля адступлення з Паволжа Калчак страціў стратэгічную ініцыятыву. Баяздольнасць войска зменшылася.

У чэрвені Калчак адхіліў прапанову К. Г. Манергейма паслаць 100-тысячную фінскую армію на Петраград у памен на прызнанне незалежнасці Фінляндыі, заявіўшы, што «не паступіцца ніколі і ні за якія хвілінныя зыскі» «ідэяй вялікай непадзельнай Расіі».

«Кадравы голад» прывёў, у канчатковым выніку, да паразы белых армій у 1919 годзе. Генералу М. А. Інастранцаву Калчак гаварыў:

…мы бедныя людзьмі, чаму нам і даводзіцца цярпець нават на высокіх пастах, не выключаючы і пастоў міністраў, людзей, якія далёка не адпавядаюць занятым імі месцам, але — гэта таму, што іх замяніць няма кім…

20 чэрвеня былі зробленыя кадравыя перастановы. Калчак замацаваў за сабой пасаду вярхоўнага галоўнакамандуючага ўзброенымі сіламі Расійскай дзяржавы, Дзітэрыхс заняў вызвалены Калчаком пост галоўнакамандуючага Усходнім фронтам. Замест Ханжына камандуючым Заходняй арміяй стаў генерал К. В. Сахараў.

У ліпені праваліўся авантурны план Лебедзева і Сахарава заманіць 5-ю армію чырвоных у Чалябінск, а потым атачыць яе і разграміць. Заходняя і Сібірская арміі адыходзілі ў Заўралле.

Калчак распачаў высілкі для ўзмацнення цэнтралізацыі ўлады: паводле яго ўказа ад 7 жніўня Савету Вярхоўнага кіраўніка, які складаўся з набліжаных міністраў, падаваліся дадатковыя паўнамоцтвы па арганізацыі абароны. Быў рэзка скарочаны бюракратычны апарат.

Калчак узмацніў прапаганду ў войсках, звярнуўся з заклікамі да сялян і салдатаў. Яго загад ад 28 ліпеня абавязваў афіцэраў тлумачыць салдатам мэты вайны: адзінства і цэласць Расіі, рашэнне надзённых для народа пытанняў праз Нацыянальны ўстаноўчы сход, абарона праваслаўнай веры і нацыянальных святыняў. Ліберальныя газеты выходзілі з заклікамі мацаваць абарону дзяржавы. Аэрапланы белых пачалі скідаць пракламацыі на пазіцыі бальшавікоў. Для кампраметацыі бальшавікоў друкавалі фальшывыя дэкрэты Савецкай улады і нумары газеты «Правда». Былі адкрыты курсы ваенных інфарматараў, якія рыхтавалі прафесійных агітатараў у войсках.

Калчак прымае парад. Блізу Табольска, верасень — кастрычнік 1919 года.

Галоўным заданнем Усходняга фронту белых стала спрыянне сілам Дзянікіна ў іх наступленні на Маскву, адцягненне на сябе частак бальшавікоў. Белыя здабылі перамогу ў сваёй апошняй наступальнай бітве на Усходнім фронце — вераснёвай Табольскай аперацыі. Вярхоўны галоўнакамандуючы адмірал Калчак асабіста планаваў дэсантныя аперацыі апошняга наступлення трох сваіх армій і дзеянні Об-Іркуцкай флатыліі, вылічваючы даплысці да Цюмені. Задума адмірала была адважная, складалася ў імкненні не дапусціць адыходу чырвоных, атачыць і знішчыць іх шляхам хуткай перавозкі частак па рэках і высадкі дэсантаў ва ўзаемадзеянні з конніцай франтальна надыходных войскаў. У выпадку поспеху белыя атачалі 29-ю, 30-ю і 51-ю стралковыя дывізіі чырвоных. Нягледзячы на зрыў гэтага плана, белыя былі даволі блізкімі да разгрому 3-й Чырвонай арміі. Менавіта таму савецкія ваенныя гісторыкі Табольска-Петрапаўлаўскую аперацыю разглядалі вылучна фрагментамі, падрабязна апісваючы баі адной толькі 5-ай арміі. Чырвоныя былі адкінуты ад ракі Табол на 100 км. Вераснёвыя перамогі пасля працяглых няшчасцяў ацэньваліся як паваротны момант у грамадзянскай вайне. Калчак вырашыўся на крок, які не хацеў рабіць у перыяд адступлення, каб гэта нельга была інтэрпрэтаваць як праяву слабасці ўлады, — ператварэнне Дзяржаўнай эканамічнай нарады ў абіраны насельніцтвам орган.

Аляксандр Васільевіч ездзіў на перадавую незалежна ад таго, як ішлі справы яго армій. Імкненне Калчака як мага больш асабіста быць на фронце выцякала з яго ўпэўненасці, што менавіта тут робіцца сапраўды важная справа. У адмірала шмат разоў узнікала жаданне ўзяць самому вінтоўку і ваяваць нароўні са сваімі салдатамі. Выступаючы перад ваярамі, Вярхоўны галоўнакамандуючы казаў, што ён «такі ж салдат, як і ўсе астатнія, што для сябе ён нічога не шукае, а імкнецца выканаць абавязак перад Расіяй». Адпраўляючыся на фронт, Калчак прычапляў да свайго цягніка вагон — два з тытунём, цукрам, чаем, бялізнай, каб падарыць іх салдатам. Пры гэтым Аляксандр Васільевіч перажываў, калі ўзнікалі складанасці са здабычай гэтых рэчаў для патрэб франтавікоў, гатовы быў нават выпрошваць патрэбнае. Калчак пры гэтым неўсвядомлена паводзіў сябе як Мікалай II і рабіў гэта ад таго, што ведаў жыццё салдата, жадаючы дапамагчы яму не толькі прамовамі і ўзнагародамі, але і матэрыяльна.

Пасля вераснёвых баёў на Таболе было некаторае зацішша. У сярэдзіне кастрычніка чырвоныя павялі наступленне свежымі сіламі. Белыя здавалі свае апорныя пункты. Пачалося адступленне белых частак. Чырвоныя не змаглі прарваць фронт, аднак захапілі плацдармы на левым беразе Табола. Разумеючы, што далейшае змаганне за пазіцыі блізу Табола прывядзе да знясілення войскаў, камандуючы Усходнім фронтам генерал Дзітэрыхс вырашыў пачаць стратэгічнае адступленне з саступкай праціўніку значнай тэрыторыі Белай Сібіры, улучаючы, магчыма, і сам Омск, а потым здзейсніць удар па праціўніку з глыбіні сваіх пазіцый. Аднак гэты план не ўлічваў, што здача сталіцы прывядзе ў рух усе варожыя Калчаку сілы ў тыле арміі. Калчак, які стаў ужо дасведчаным палітыкам, прачуваў усеагульны абвал у тыле і пачаў схіляцца да думкі, што Омск трэба бараніць да апошняй магчымасці: страта сталіцы пазбывала сэнсу ўсю структуру Усерасійскай улады, Стаўка і ўрад пераходзілі аўтаматычна ў статус «вандроўных». Дзітэрыхс быў выкліканы да Калчака, пры гэтым генерал К. В. Сахараў са штучным абурэннем падтрымаў Вярхоўнага кіраўніка і выступіў у абарону плана абароны Омска. Дзітэрыхс быў адкліканы ў тыл для фарміравання добраахвотніцкіх частак, а на яго месца быў прызначаны Сахараў. Пасля пакідання Петрапаўлаўска Омск аказаўся пад ударам з двух бакоў: па збежных лініях чыгункі з боку Петрапаўлаўска і Ішыма. Пры гэтым Сахараў не змог арганізаваць ні абарончай мяжы, ні абароны Омска, ні арганізаванага адступлення. У выніку белыя спазніліся з эвакуацыяй сталіцы, зробленай толькі 10 лістапада. Сам Вярхоўны кіраўнік вырашыў адыходзіць разам з арміяй, зрабіўшы стаўку на тое, што яго прысутнасць у шэрагах дзейных войскаў дапаможа падняць іх дух. На рашэнне Калчака зрабіла ўплыў і жаданне запабегчы захапленню чэхаславакамі, саюзнікамі ці чырвонымі партызанамі залатога запасу Расіі. Прапанова ад французскага генерала Жанена і ўсяго дыпламатычнага корпуса пра ўзяцце залатога запасу пад міжнародную апеку, ахову і транспартаванне ва Уладзівасток Калчаком была ўспрынята як заломліванне надмернай цаны за абяцаную дапамогу. Аляксандр Васільевіч катэгарычна адпрэчыў іх прапанову: «Я вам не веру. Золата хутчэй пакіну бальшавікам, чым перадам саюзнікам». На думку гісторыка Зыранава, гэтыя словы каштавалі Аляксандру Васільевічу жыцця: з гэтага моманту замежныя прадстаўнікі страцілі да яго цікавасць. Усе каштоўнасці, а таксама адмысловы груз з рэчамі царскай сям'і і доказамі іх забойства былі ўтойліва пагружаны ў эшалон Чырвонага Крыжа.

З пакіданнем Омска войскі Усходняга фронту пачалі свой «Вялікі Сібірскі Ледзяны паход».

Вялікі Сібірскі Ледзяны паход

Асноўны артыкул: Вялікі Сібірскі Ледзяны паход

Агульная карціна адступлення белых армій.

Пакінуўшы Омск, камандаванне Усходняга фронту планіравала затрымаць наступленне чырвоных на мяжы ракі Об. Армію меркавалася папоўніць за кошт тылавых злучэнняў, а фронт аднавіць на мяжы Томск — Нованікалаеўск — Барнаул — Бійск. Аднак войскі да гэтага часу кантралявалі толькі буйныя населеныя пункты, у многіх з якіх былі падняты паўстанні. Нягледзячы на зацятыя ар'ергардныя баі, арганізаваць абарону не атрымалася, і 11 снежня быў пакінуты Барнаул, 13 снежня — Бійск, 14 снежня — Нованікалаеўск.

У лістападзе 1919 года канфлікт паміж урадам Расійскай дзяржавы і камандаваннем Рускай арміі, з аднаго боку, і чэхаславацкім палітычным і ваенным кіраўніцтвам, з іншай, ператварыўся ў сутыкненне. 13 лістапада лідары чэхаславакаў у Расіі апублікавалі ў газетах Сібіры палітычны мемарандум, напоўнены скаргамі і выбрыкамі ў адрас рускіх улад. Угневаны дзеяннямі чэхаславацкіх палітыкаў, Калчак 25 лістапада запатрабаваў ад Савета міністраў спыніць зносіны з чэхаславацкім кіраўніцтвам. Вярхоўны кіраўнік здолеў «паставіць на месца» чэхаславакаў: пасля рэзкай рэакцыі Вярхоўнага іх кіраўнікі былі змушаны апраўдвацца, выступаючы з заявамі, што іх словы нібы «няправільна зразумелі». Тым не менш неўзабаве быў апублікаваны зварот чэхаў да саюзнікаў, дзе яны аб’яўлялі сябе свабоднымі ад усіх абавязанняў перад Расіяй і паведамлялі пра эвакуацыю па чыгунцы ў адпаведнасці з прынцыпам «Нашы інтарэсы — перш усіх астатніх». Транссібірская магістраль у гэты час кантралявалася Чэхаславацкім корпусам, што атрымаў загад не прапускаць рускія ваенныя эшалоны ўсходней станцыі Тайга датуль, пакуль не праедуць усе чэхаславакі з «саманабытай маёмасцю». Дзеянні саюзнікаў ператварылі баявыя няшчасці Усходняга фронту белых у катастрофу ўсяго Белага руху на Усходзе Расіі: армія аказалася адрэзанай ад тылу, пазбаўлена магчымасці атрымліваць боепрыпасы і эвакуяваць параненых. 24 лістапада адмірал Калчак адправіў М. Жанену і Я. Сыраваму тэлеграму з канстатаваннем: выкарыстанне чыгункі вылучна для пропуску чэхаславацкіх эшалонаў азначае гібель многіх рускіх эшалонаў, апошнія з якіх фактычна знаходзіліся на лініі фронту. Адмірал пісаў: «У такім разе я буду лічыць сябе маючым права прыняць крайнія меры і не спынюся перад імі».

11 снежня Калчак за злачыннае пакіданне Омска зняў і аддаў пад следства генерала К. В. Сахарава. Новым Галоўнакамандуючым войскамі Усходняга фронту быў прызначаны генерал У. О. Капель, які планаваў аднавіць фронт па Енісеі і ўсталяваць сувязь з забайкальскімі войскамі атамана Р. М. Сямёнава. Адмірал паспяшаўся ў новую сталіцу — Іркуцк, бо гарнізон горада быў слабы і да яго набліжаўся партызанскі атрад Н. А. Каландарышвілі.

Аднак генерал Жанен, так і не расстаўшыся з надзеяй прыбраць да рук залаты запас Расіі, распарадзіўся не прапускаць літарны цягнік Калчака далей Ніжнеудзінска. 25 снежня эшалоны Вярхоўнага кіраўніка Расіі былі спынены чэхаславакамі на падыходзе да станцыі Ніжнеудзінск. Чэшскі афіцэр паведаміў, што паводле дырэктывы штаба саюзных войскаў цягнікі Калчака затрымліваюцца «да далейшых дырэктыў» і распачаў спробу раззброіць канвой Вярхоўнага кіраўніка. Чэхаславакі сілай забралі і сагналі два паравозы, якія цягнулі «залаты эшалон» і цягнік Вярхоўнага кіраўніка. Рускія эшалоны былі ачэплены чэшскімі войскамі, сувязь з навакольным светам зараз можна было ажыццяўляць толькі праз іх. Пад маркай аховы ад нападу чэхаславакі фактычна ўзялі Вярхоўнага кіраўніка Расіі пад арышт. «Ніжнеудзінскае сядзенне» працягвалася каля двух тыдняў.

Вагон чэхаславацкага легіёна.

21 снежня ў Чарамхове выбухнула паўстанне. Праз тры дні паўстанне, якое было падрыхтавана бальшавіцкімі падпольнымі камітэтамі РКП(б) і Палітцэнтрам эсэраў і меншавікоў, пачалося ў прыгарадзе Іркуцка Глазкове, а да вечара 27 снежня — і ў самым Іркуцку. Калчак распачаў спробу адбіць горад з дапамогай войскаў атамана Сямёнава, але ім не ўдалося прарвацца ў горад. Тым часам ішлі перамовы паміж генералам Жаненам, Палітцэнтрам і Саветам міністраў пра перадачу ўлады Палітцэнтру.

3 студзеня 1920 года ў Ніжнеудзінску Калчак атрымаў ад Савета міністраў тэлеграму з подпісамі А. А. Чарвен-Вадалі, Ханжына і Ларыёнава з вымогай адрачэння ад улады і перадачы яе А. І. Дзянікіну, як новаму Вярхоўнаму кіраўніку. У тэлеграме Савета міністраў утрымлівалася падробка: нібы пра патрэбу перадачы ўлады Дзянікіну раней ужо тэлеграфаваў С. Д. Сазонаў, які насамрэч гаварыў не пра неадкладную перадачу ўлады галоўкаму УСПР, а толькі пра прызначэнне апошняга наступнікам Вярхоўнага кіраўніка, каб у выпадку сыходу Калчака з палітычнай арэны ці з жыцця не згубіць «дасягнутае аб'яднанне ўсіх сіл, якія змагаюцца з бальшавікамі, пад адной уладай». Падробка была зробленая, каб Калчак не пярэчыў. Тэлеграма гаварыла таксама пра імкненне яе аўтараў «адкупіцца» Калчаком ад партызан і паўстанцаў. Аляксандр Васільевіч не стаў чапляцца за ўладу, аднак ён хацеў праехаць Іркуцк у статусе Вярхоўнага кіраўніка — інакш гэта маглі злічыць за слабасць і баязлівасць. Таму Калчак адказаў тэлеграмай Савету міністраў, што ён згодны перадаць уладу Дзянікіну, але толькі па прыбыцці ў Верхняудзінск, выдаўшы адначасова 4 студзеня свой апошні ўказ — пра прадвызначэнне перадачы ўлады.

Калчак і яго памагатыя разглядалі варыянты далейшых дзеянняў. Быў высунуты план сыходу ў Манголію, да мяжы з якой вёў ад Ніжнеудзінска стары тракт даўжынёй у 250 вёрстаў. Вядома, адмірала павінны былі пераследаваць. Але ў яго быў канвой колькасцю больш 500 ваяроў, з якім пераследавання можна было не асцерагацца. Калчак загарэўся гэтым планам, які нагадваў паходы яго маладосці. Адмірал спадзяваўся на вернасць сваіх салдатаў і афіцэраў. Сабраўшы канвой, ён паведаміў, што не едзе ў Іркуцк, а застаецца часова ў Ніжнеудзінску, прапанаваў застацца з ім усім тым, хто гатоў падзяліць яго лёс і верыць у яго, падаўшы астатнім свабоду дзеянняў. Да раніцы з 500 чалавек засталося з ім толькі дзесяцера. За адну ноч, зразумеўшы, што ён здраджаны і няма ратунку, Калчак ссівеў.

Здрада і выдача Калчака саюзнікамі

Апошняя фатаграфія Калчака. Пасля 20 студзеня 1920 года.

Калчак мала верыў саюзнікам, адчуваючы па іх паводзінах, што будзе здраджаны і імі («Прададуць мяне гэтыя саюзнічкі», — сказаў адмірал генералу М. І. Занкевічу), але пасля доўгіх ваганняў усё ж вырашыў пакласціся на іх. Ён заняў купэ ў пасажырскім вагоне другога класа, дэкараваным сцягамі Вялікабрытаніі, ЗША, Францыі, Японіі і Чэхаславакіі. Генерал Жанен атрымаў ад высокіх камісараў пісьмовую інструкцыю забяспечыць, калі будзе магчыма, бяспечнае прытрымліванне Калчака туды, куды ён захоча. Фраза «калі будзе магчыма» была ўлучана ў інструкцыю па патрабаванні Жанена. Услед за вагонам Калчака ішоў «залаты эшалон», перададзены пад чэшскую ахову. 10 студзеня эшалон выйшаў з Ніжнеудзінска і 15 студзеня прыбыў у Іркуцк. Па прыбыцці вагон Калчака быў ачэплены шчыльным кольцам аховы. Адміралу стала вядома, што напярэдадні горад пакінулі ўсе саюзныя місіі. Чэхаславакі абвясцілі Аляксандру Васільевічу, што перадаюць яго мясцовым уладам. Арышт адмірала і перадача яго эсэра-меншавіцкаму Палітцэнтру былі ўзгоднены чэхамі з прадстаўнікамі саюзнікаў і сталі мерай, «патрэбнай для бяспекі чэшскай арміі», але насамрэч зроблены былі для забеспячэння свабоднага пасоўвання іх эшалонаў на Усход. Нягледзячы на дадзеныя раней запэўненні і гарантыі бяспекі і абароны, Жанен і чэхаславакі здрадзілі адмірала. Каля 9 гадзін вечара «Палітцэнтр» абвясціў Калчаку і Пепяляеву пра арышт, пасля чаго яны былі змешчаны ў будынку губернскай турмы. Калчак, быўшы чалавекам слова, доўга не разумеў, як генерал Жанен (які атрымаў пазней за парушэнне слова афіцэра мянушку «генерал без гонару») мог яго выдаць. Цімірова спрабавала супакоіць адмірала і вырашыла суправаджаць яго ў мясцовую турму. Акт перадачы быў складзены ў 21:55. Камандуючы японскімі войскамі Іркуцка палкоўнік Фукуда, пазнаўшы пра прыбыццё ў горад Вярхоўнага кіраўніка, звярнуўся да Яна Сыравага з просьбай перадаць Аляксандра Васільевіча пад ахову японскага батальёна, на што атрымаў адказ, што Калчак ужо выдадзены паўстанцам.

Зыранаў піша, што пра прычыны выдачы адмірала слушна казаў кіраўнік іркуцкіх камуністаў А. А. Шырамаў, адзначаючы ў іх павагу да Калчака з боку ворага:

Без улады Калчак ніякай каштоўнасці ні для саюзнікаў, ні для чэхаў не ўяўляў; па сваіх жа асабістых якасцях, прамы і рэзкі, ён спрабаваў бараніць «суверэнітэт Расійскага ўрада» ад дамаганняў саюзнікаў і даўно ўжо знаходзіўся ў вострым канфлікце з імі, а тым больш з чэхамі.

Асноўнай прычынай здрады Калчака і наступнай яго выдачы саюзнікамі сталі заявы Вярхоўнага кіраўніка, зробленыя яшчэ ў Омску, што залаты запас, як і нарабаваныя чэхаславакамі ў велізарным аб'ёме матэрыяльныя каштоўнасці, з’яўляюцца набыткам Расіі і што ён не дапусціць іх вывазу за мяжу. Трагічная развязка была паскорана сталым вядомым чэхаславацкаму камандаванню тэлеграфным загадам Аляксандра Васільевіча ва Уладзівасток пра праверку ўсіх каштоўнасцей і маёмасці, якія вывозіліся чэшскімі легіянерамі на караблях з Расіі.

Апошнія дні

Асноўны артыкул: Расстрэл адмірала Калчака

Іркуцкі турэмны замак — апошні зямны прыстанак А. В. Калчака. Паштоўка пачатку XX стагоддзя.

З 21 студзеня пачаліся допыты А. В. Калчака Надзвычайнай следчай камісіяй, якія мелі для адмірала асаблівае значэнне. Адмірал трымаўся падчас допытаў спакойна і з вялікай годнасцю, выклікаючы гэтым мімавольную павагу ў следчых, падрабязна расказваючы пра сваё жыццё і ахвотна адказваючы на пытанні. Пры гэтым Аляксандр Васільевіч імкнуўся не зваць імёнаў, і, не звальваючы адказнасць за тыя ці іншыя падзеі на іншых, браў яе на сябе. Усведамляючы, што гэтыя допыты з’яўляюцца свайго роду «мемуарамі» і яго апошнім словам для нашчадкаў, А. В. Калчак быў даволі шчыры і адкрыты, імкнуўся пакінуць для гісторыі і ўласныя біяграфічныя дадзеныя, і звесткі пра важныя гістарычныя падзеі, удзельнікам якіх яму давялося быць. Захапіўшы ў Іркуцку ўладу, бальшавікі змянілі старшыню следчай камісіі на свайго стаўленіка С. Г. Чудноўскага, які з першага дня знаходжання на гэтай пасадзе стаў спрабаваць усяляк ушчамляць і ўражаць паддопытнага.

Верны Вярхоўнаму кіраўніку генерал У. О. Капель з яшчэ захавалымі баяздольнасць рэшткамі частак Усходняга фронту паспяшаў яму на выручку — нягледзячы на лютую сцюжу і глыбокія снягі, не літуючы ні сябе, ні людзей. У выніку пры пераправе праз раку Кан Капель праваліўся з канём пад лёд, абмарозіў ногі, і ўжо 26 студзеня сканаў ад запалення лёгкіх. Тым не менш войскі белых пад камандаваннем генерала С. М. Вайцяхоўскага працягнулі рух наперад. Іх заставаліся ўсяго 4—5 тысяч ваяроў. Вайцяхоўскі планаваў узяць штурмам Іркуцк і выратаваць Вярхоўнага кіраўніка і ўсіх афіцэраў. Хворыя і абмарожаныя, 30 студзеня яны выйшлі на лінію чыгункі і ля станцыі Зіма разбілі высланыя супраць іх савецкія войскі. Пасля кароткага адпачынку, 3 лютага, капелеўцы рушылі на Іркуцк. Яны з ходу ўзялі Чарамхова ў 140 км ад Іркуцка, разагнаўшы шахцёрскія дружыны і расстраляўшы мясцовы рэўкам. Паводле сведчання генерала Пучкова, генерал Вайцяхоўскі мог разлічваць пры рэалізацыі свайго плана выратаванні Калчака не больш чым на 5 тыс. ваяроў, якія былі расцягнуты ўздоўж дарогі так, што на іх зборы да месца бою спатрэбілася б не менш за суткі. Армія мела 4 дзейныя і 7 разабраных гармат з абмежаванай колькасцю боепрыпасаў. У большасці дывізій было не больш 2—3 кулямётаў з мізэрнай колькасцю патронаў. Яшчэ горш справы ішлі з патронамі ў стралкоў. Ты не менш, паводле сведчання генерала, «…пры малой надзеі знайсці Вярхоўнага кіраўніка ў горадзе армія атакавала б Іркуцк неадкладна ж з падыходам да яго». У адказ на ўльтыматум камандуючага савецкімі войскамі Зверава аб здачы Вайцяхоўскі накіраваў чырвоным сустрэчны ўльтыматум з патрабаваннем вызвалення адмірала Калчака і арыштаваных з ім асоб, прадастаўлення фуражу і выплаты кантрыбуцыі ў памеры 200 млн руб., абяцаючы абыйсці ў гэтым выпадку Іркуцк. Бальшавікі не выканалі патрабаванняў белых, і Вайцяхоўскі перайшоў у атаку: капелеўцы прарваліся да Інакенцьеўскай у 7 км ад Іркуцка. Іркуцкі ВРК абвясціў горад у стане аблогі, а подступы да яго былі ператвораныя ў суцэльныя лініі абароны. Пачалася бітва за Іркуцк - паводле шэрагу ацэнак, яна не мела сабе роўных за ўсю грамадзянскую вайну па жорсткасці і лютасці нападаў. Палонных не бралі. Капелеўцы ўзялі Інакенцьеўскую і змаглі прарваць лініі гарадской абароны чырвоных. На 12 гадзін дня быў прызначаны штурм горада. У гэты момант у падзеі ўмяшаліся чэхаславакі, якія заключылі з чырвонымі пагадненне, што мела мэтай забеспячэнне іх уласнай бесперашкоднай эвакуацыі. За подпісам начальніка 2-й чэхаславацкай дывізіі Крэйчага белым была накіравана вымога не займаць Глазкоўскае прадмесце пад пагрозай выступлення чэхаў на баку чырвоных. Ваяваць са свежым добра ўзброеным чэшскім кантынгентам у Вайцяхоўскага ўжо не хапіла б сіл. Адначасна прыйшлі весткі пра гібель адмірала Калчака. Ва ўзніклых абставінах генерал Вайцяхоўскі загадаў скасаваць наступленне. Капелеўцы з баямі пачалі адыход у Забайкалле.

Як піша гісторык С. П. Мяльгуноў, у гэтым штурме Іркуцка капелеўцамі было шмат што і маральнага парадку, што павінна было стаць душэўнай палёгкай для ідучага на смерць Вярхоўнага кіраўніка. Адмірал мог са спакойным сумленнем сустрэць расстрэльныя стрэлы: яго салдаты і афіцэры ў самы крытычны момант выпрабавання не здрадзілі справе, якой служыў А. В. Калчак, не здрадзілі і самога адмірала, застаўшыся яму вернымі да канца.

Камера № 5 у СІЗА г. Іркуцка, дзе ўтрымваўся А. В. Калчак.

Пачынаючы з 3 лютага шпацыры ў двары турмы былі забаронены бальшавікамі, а Аляксандр Васільевіч з Ганнай Васільеўнай сталі спрабаваць мяняцца запіскамі. Апошняя запіска Калчака сваёй сяброўцы была перахоплена і зачытана ёй праз шмат гадоў:

Дарагая галубка мая, я атрымаў тваю запіску, дзякуй за тваю ласку і клопаты пра мяне. Як паставіцца да ўльтыматуму Вайцяхоўскага, не ведаю, хутчэй думаю, што з гэтага нічога не выйдзе ці ж будзе паскарэнне няўхільнага канца. Не разумею, што значыць «у суботу нашы шпацыры канчаткова немагчымыя»? Не турбуйся пра мяне. Я пачуваюся лепш, мае застуды праходзяць. Думаю, што перавод у іншую камеру немагчымы. Я толькі думаю пра цябе і твой лёс, адзіна, што мяне трывожыць. Пра сябе не турбуюся — бо ўсё вядома загадзя. За кожным маім крокам сочаць, і мне цяжка пісаць. Пішы мне. Твае запіскі адзіная радасць, якую я магу мець. Я малюся за цябе і схіляюся перад тваім самаахвяраваннем. Любая, любімая мая, не турбуйся за мяне і захавай сябе. Гайду я прабачыў. Да пабачэння, цалую твае рукі.

—А. В. Калчак

У ноч з 6 на 7 лютага 1920 адмірал А. В. Калчак і старшыня Савета міністраў Расійскага ўрада В. М. Пепяляеў былі расстраляныя без суда, па пастанове Іркуцкага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта бальшавікоў — у адпаведнасці з дадзенымі многіх сучасных гісторыкаў — у выкананне непасрэднага загаду Леніна. Пастанова Іркуцкага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта пра расстрэл А. В. Калчака і В. М. Пепяляева была падпісана А. Шырамавым, старшынёй камітэта, і яго членамі А. Снаскаровым, М. Левянсонам і кіраўніком справамі камітэта Аборыным.

Тэкст пастановы пра іх расстрэл быў упершыню апублікаваны ў артыкуле былога старшыні Іркуцкага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта А. Шырамава. У 1991 годзе Л. Р. Калаціла зрабіў дапушчэнне, што пастанова была складзена ўжо пасля расстрэлу, як апраўдальны дакумент, бо датавана яна сёмым лютага, а ў турму С. Г. Чудноўскі і І. М. Бурсак прыбылі ў другой гадзіне ночы сёмага лютага, нібы ўжо з тэкстам пастановы, прытым да гэтага складалі з камуністаў расстрэльную каманду. У працы У. І. Шышкіна 1998 года паказана, што наяўны ў ДАРФ арыгінал пастановы датаваны шостым лютага, а не сёмым, як паказана ў артыкуле А. Шырамава. Аднак у гэтай жа крыніцы прыведзены тэкст тэлеграмы Старшыні Сібрэўкама і члена Рэўваенсавета 5-ай арміі І. М. Смірнова, дзе гаворыцца, што рашэнне пра расстрэл Калчака было прынята на пасяджэнні сёмага лютага. Апроч таго, увесь дзень шостага лютага ішоў допыт Калчака.

Згодна з пашыранай версіяй, расстрэл адбыўся на беразе ракі Ушакоўкі блізу Знаменскага жаночага манастыра. Кіраваў расстрэлам Чудноўскі. Целы забітых былі скінуты ў палонку. Удзельнікі расстрэлу адзначалі, што адмірал сустрэў смерць з салдацкай мужнасцю, захаваўшы годнасць і перад смерцю.

Доўгі час, нават у замежнай гістарычнай літаратуры лічылася, што рашэнне расстраляць А. В. Калчака было вымушаным і прынята на месцы. І. Ф. Плотнікаў адзначае, што для культывавання гэтай версіі выкарыстоўвалася тое, што быццам расстрэл быў здзейснены мясцовымі ўладамі з боязі, што часткі генерала Капеля маюць мэтай вызваліць Калчака. Толькі ў пачатку 1990-х гадоў у СССР была апублікавана запіска Леніна намесніку Троцкага Э. Склянскаму для перадачы па тэлеграфе члену Рэўваенсавета 5-ай арміі, старшыні Сібрэўкама І. Смірнову, якая да гэтага моманту была вядомая за мяжой ужо 20 гадоў — з моманту апублікавання ў Парыжы выдання «Паперы Троцкага»:

Шыфрам. Склянскаму: Пашліце Смірнову (РВС 5) шыфраванне: Не шырце ніякіх вестак пра Калчака, не друкуйце анічога, а пасля заняцця намі Іркуцка дашліце строга афіцыйную тэлеграму з тлумачэннем, што мясцовыя ўлады да нашага прыходу паступалі так і так пад уплывам пагрозы Капеля і небяспекі белагвардзейскіх змоў у Іркуцку. Ленін. Подпіс таксама шыфрам.
1. Ці берацеся зрабіць архі-надзейна?
2. Дзе Тухачэўскі?
3. Як справы на Кав. фронце?
4. У Крыме?

На думку шэрага сучасных расійскіх гісторыкаў, гэту тэлеграму вынікае расцэньваць як непасрэдны загад Леніна пра бяссуднае і таемнае забойства Калчака.

Гісторык І. Ф. Плотнікаў адзначае, што ў дачыненні А. В. Калчака справа бальшавікамі ставілася на неправавыя рэйкі, і пры ацэнцы асобы, як палітычнага праціўніка, і як ваеннапалоннага. Гісторык У. Г. Хандорын зважае на тую акалічнасць, што рашэнне пра пакаранне смерцю адмірала А. В. Калчака без суда было прынята неўзабаве пасля афіцыйнай пастановы савецкага ўрада ад 17 студзеня 1920 года пра скасаванне смяротнага пакарання. Пепяляеў пры гэтым перад расстрэлам нават не быў дапытаны.

Г. З. Ёфе звярнуў увагу на тое, што хоць і А. В. Калчак, і «ўсе стаўленікі і агенты Калчака» былі абвешчаны па-за законам яшчэ ў жніўні 1919 года пастановай Саўнаркама і УЦВК Саветаў, бяссудна былі пакараны смерцю толькі А. В. Калчак і В. М. Пепяляеў. Астатніх арыштаваных трыбунал, які адбыўся ў маі 1920 года, выходзячы з таго, што «востры момант грамадзянскай вайны абмінуў», знайшоў магчымым адправіць пад суд.

Некаторыя сучасныя гісторыкі лічаць, што сэнс дзеянняў Леніна тут, як і ў выпадку з забойствам царскай сям'і, складаўся ў спробе зняць з сябе адказнасць за бяссуднае пакаранне смерцю, паказаўшы справу як народную ініцыятыву і «акт адплаты». Да гэтай думкі блізкі пункт погляду гісторыка А. Г. Латышава, паводле якой Ленін мог менавіта так паступіць у адносінах да царскай сям'і, але палічыў гэта немэтазгодным. У. І. Шышкін, не адмаўляючы наяўнасці ленінскай дырэктывы пра патрэбу расстрэлу Калчака, не лічыць Леніна адзіным вінаватым бяссуднага забойства, паказваючы, што ў савецкай Расіі ў той час не існавала іншага пункту погляду па гэтым пытанні. Паводле яго думкі, вызваленне А. В. Калчака было справай нерэальнай, і яго расстрэл быў ініцыяваны верхавінай бальшавіцкага кіраўніцтва як акт палітычнай расправы і застрашвання.

Г. З. Ёфе пакінуў адкрытым пытанне пра карэктнае датаванне запіскі Леніна Склянскаму, але звярнуў увагу на невыразнасці ў тэксце запіскі, калі лічыць, што яна была напісана ўжо пасля расстрэлу.

7 лютага — у дзень расстрэлу Вярхоўнага кіраўніка — падчас перамоў з прадстаўнікамі 5-ай арміі чырвоных чэхі падпісалі пагадненне з бальшавікамі пра пакіданне адмірала «ў дырэктыве савецкай улады пад аховай савецкіх войскаў».

Гісторык С. П. Мяльгуноў адзначае, што гібель Вярхоўнага кіраўніка азначала канец арганізаванага на дзяржаўным узроўні змагання супраць бальшавікоў у Сібіры.

Магіла Калчака

Крыж на месцы спачынку Калчака і Пепяляева на беразе Ангары.

Гісторык Ю. В. Чайкоўскі лічыць пераканаўчымі здагадкі С. У. Дрокава, што афіцыйная версія пра расстрэл Калчака на беразе Ангары выдумана, і магілу Аляксандра Васільевіча варта шукаць у сценах іркуцкай турмы. Паказваючы на многія нестасоўкі ў афіцыйнай версіі (прыкладам, на футра Калчака, якое засталася ў турме і патрапіла потым у пералік асабістых рэчаў), Чайкоўскі згаджаецца з Дрокавым, што бальшавікі баяліся выводзіць Калчака за сцены турмы, пры гэтым камандарм Смірноў ужо тэлеграфаваў у Маскву, што загадаў уладам Іркуцка вывезці Калчака на поўнач ад горада, а калі гэта не атрымаецца, то «расстраляць у турме». Выканаўцы маглі шумна і прылюдна вывесці смяротнікаў у футрах з камер, а забіць іх употай у склепе. Афіцыйная версія, піша Чайкоўскі, магла служыць толькі таму, каб схаваць месца пахавання рэшткаў Калчака.

Сімвалічная магіла Калчака знаходзіцца на месцы яго «спачынку ў водах Ангары» недалёка ад іркуцкага Знаменскага манастыра, дзе ўсталяваны крыж.

Сям'я

Жонка Калчака, Соф’я Фёдараўна Калчак, нарадзілася ў 1876 годзе ў Камянцы-Падольскім Падольскай губерні (цяпер Хмяльніцкай вобласці Украіны). Яе бацькам быў сапраўдны тайны саветнік Фёдар Васільевіч Аміраў. Маці Дар'я Фёдараўна, народжаная Каменская, была дачкой генерал-маёра, дырэктара Ляснога інстытута Ф. А. Каменскага, сястрой скульптара Ф. Ф. Каменскага.

Патомная дваранка, Соф'я Фёдараўна выхоўвалася ў Смольным інстытуце і была адукаванай (ведала сем моў, французскую і нямецкую ведала ў дасканаласці), прыгожай, валявой і незалежнай па характары (шмат у чым гэта надалей адбілася на яе адносінах з мужам).

Соф'я Фёдараўна, сын Расціслаў у форме французскага афіцэра, унук Саша. 1939 год.

Па дамоўленасці з Калчаком яны павінны былі пажаніцца пасля яго першай экспедыцыі. У гонар Соф'і (на той момант нявесты) былі названыя невялікі востраў у архіпелагу Літке і мыс на востраве Бенета. Чаканне расцягнулася на некалькі гадоў. Яны абвянчаліся 5 сакавіка 1904 года ў Свята-Харлампіеўскім храме ў Іркуцку.

Соф'я Фёдараўна нарадзіла ад Калчака траіх дзяцей: першая дзяўчынка нарадзілася ў кастрычніку 1905 года і не пражыла і месяца; сын Расціслаў нарадзіўся 9 сакавіка 1910 года, дачка Маргарыта (1912—1914) застудзілася падчас уцёкаў ад немцаў з Лібавы і сканала.

Соф'я Фёдараўна жыла ў Гатчыне, потым у Лібаве. Пасля абстрэлу Лібавы немцамі ў пачатку вайны (2 жніўня 1914 года) бегла, кінуўшы ўсё, апроч некалькіх валізак (казённая кватэра Калчака была потым разрабавана і яго маёмасць загінула). З Гельсінгфорса пераехала да мужа ў Севастопаль, дзе падчас Грамадзянскай вайны чакала мужа да апошняга. У 1919 годзе ёй удалося адтуль эміграваць: брытанскія саюзнікі забяспечылі яе грашамі і далі магчымасць выехаць на караблі з Севастопаля ў Канстанцу. Далей яна перабралася ў Бухарэст, а потым з'ехала ў Парыж. Памерла ў шпіталі Ланжумо ў Парыжы ў 1956 годзе і была пахавана на галоўных могілках рускага замежжа — Сент-Жэнеўеў-дэ-Буа. Апошняй просьбай адмірала Калчака перад расстрэлам было: «Я прашу паведаміць маёй жонцы, якая жыве ў Парыжы, што я багаслаўляю свайго сына». — «Паведамлю», — адказаў кіруючы расстрэлам супрацоўнік УНК С. Г. Чудноўскі.

Расціслаў у 1919 годзе разам з маці пакінуў Расію і з'ехаў спачатку ў Румынію, а потам у Францыю, дзе скончыў Вышэйшую школу дыпламатычных і камерцыйных навук і ў 1931 годзе паступіў на службу ў Алжырскі банк. Жонкай Расціслава Калчака была Кацярына Развозава, дачка адмірала А. У. Развозава. У 1939 годзе Расціслаў Аляксандравіч быў мабілізаваны ў французскую армію, ваяваў на бельгійскай мяжы і ў 1940 годзе быў узяты ў палон немцамі, пасля вайны вярнуўся ў Парыж. Слабы здароўем, ён памёр 28 чэрвеня 1965 года і быў пахаваны каля маці ў Сент-Жэнеўеў-дэ-Буа, дзе пазней была пахавана і яго жонка. Іх сын Аляксандр Расціслававіч (нар. 1933) цяпер жыве ў Парыжы.

Памяць

І. А. Бунін, выступаючы на паніхідзе па Калчаку ў Парыжы ў 1921 годзе, сказаў:

Надыдзе дзень, калі дзеці нашы, сузіраючы ганьбу і жах нашых дзён, шмат што прабачаць Расіі за тое, што ўсё ж не адзін Каін уладарыў у змроку гэтых дзён, але і Авель быў сярод сыноў яе. Надыдзе час, калі залатымі пісьмёнамі на вечную славу і памяць будзе напісана Яго імя ў Летапісы Рускай зямлі

—Общее дело. — Париж. — 7 февраля 1921. — Цит. по: Зырянов, П. Н. Адмирал Колчак, Верховный Правитель России. — C. 585.

Пад канец Грамадзянскай вайны на Далёкім Усходзе і ў наступныя гады ў эміграцыі 7 лютага — дзень расстрэлу адмірала — адзначаўся паніхідамі ў памяць «забітага ваяра Аляксандра» і служыў днём памінання ўсіх загінулых удзельнікаў Белага руху на ўсходзе краіны, перадусім загінулых падчас Сібірскага Ледзянога паходу зімой 1919—1920 гадоў. Аб’ява ў эмігранцкай газеце пра паніхіду ў памяць А. В. Калчака. 7 лютага 1921 года.

Мемарыяльныя дошкі ў гонар і памяць Калчака ўсталяваны на будынку Марскога корпуса, які скончыў Калчак, у Санкт-Пецярбургу (2002), на будынку вакзала ў Іркуцку, у двары капліцы Мікалая Мірлікійскага ў Маскве (2007). На фасадзе будынка Краязнаўчага музея (Маўрытанскі замак, былы будынак Рускага геаграфічнага таварыства) ў Іркуцку, дзе Калчак чытаў даклад пра Арктычную экспедыцыю 1901 года, адноўлены знішчаны пасля рэвалюцыі ганаровы надпіс у гонар Калчака — каля імёнаў іншых навукоўцаў і даследчыкаў Сібіры. Імя Калчака высечана на помніку героям Белага руху («Галіпалійскім абеліску») на парыжскіх могілках Сент-Жэнеўеў-дэ-Буа. У Іркуцку на месцы «спачынку ў водах Ангары» ўсталяваны крыж.

4 лістапада 2004 года ў Іркуцку ўсталяваны помнік Калчаку, аўтар ідэі — Андрэеў С. В., скульптар — В. М. Клыкаў.

18 снежня 2006 года ў Іркуцку ў будынку Іркуцкай турмы быў адкрыты Музей гісторыі Іркуцкага турэмнага замка імя А. В. Калчака, а ў ім — экспазіцыя ў былой камеры Калчака. Экскурсіі «Калчак у Іркуцку» праводзіць Іркуцкі абласны краязнаўчы музей. Ролю Калчака ў гісторыі Расіі раскрываюць экспазіцыі Цэнтра вывучэння гісторыі Грамадзянскай вайны, адкрытага 13 студзеня 2012 года ў Омску.

Пастановай Думы Таймырскай аўтаномнай акругі імя Калчака вернута востраву ў Карскім моры.

Адкрыты ў 2013 годзе эндэмічны для Арктыкі і Сібіры від кляшчоў Arctoseius koltschaki названы ў гонар адмірала.

У красавіку 2014 года Манархічная партыя РФ абвясціла пра планы па ўсталёўцы помніка Калчаку ў Севастопалі.

Справа пра юрыдычную рэабілітацыю

Мемарыяльная дошка ў Екацярынбургу.

У пачатку 1990-х гадоў акадэмік Д. С. Ліхачоў і віцэ-адмірал В. М. Шчарбакоў заявілі пра патрэбу ацэнкі законнасці прысуду, вынесенага адміралу бальшавіцкім Іркуцкім ваенна-рэвалюцыйным камітэтам.

У канцы 1990-х за рэабілітацыю Калчака выказваліся Ю. І. Скуратаў, які займаў у той час пост Генеральнага пракурора РФ, і начальнік Генштаба УС РФ А. В. Квашнін.

У 1998 годзе С. Зуеў, кіраўнік Грамадскага фонду па стварэнні храма-музея ў памяць пра ахвяр палітычных рэпрэсій, накіраваў у Галоўную ваенную пракуратуру заяву пра рэабілітацыю Калчака, якая дайшла да суда. 26 студзеня 1999 года ваенны суд Забайкальскай ваеннай акругі (ЗабВА) прызнаў Калчака не падлеглым рэабілітацыі, бо, з пункту гледжання ваенных юрыстаў, нягледзячы на свае шырокія паўнамоцтвы, адмірал не спыніў тэрору, яки праводзіўся яго контрразведкай у дачыненні грамадзянскага насельніцтва.

Прыхільнікі адмірала з гэтымі довадамі не пагадзіліся. Іераманах Нікан (Белавенец), кіраўнік арганізацыі «За Веру і Бацькаўшчыну», звярнуўся ў Вярхоўны Суд Расійскай Федэрацыі (ВС) з просьбай пра занясенне пратэсту на адмову ў рэабілітацыі Калчака. Пратэст быў перададзены ў Ваенную калегію Вярхоўнага суда, якая, разгледзеўшы справу ў верасні 2001 года, прыняла рашэнне — не апратэстоўваць рашэнне Ваеннага суда Забайкальскай ваеннай акругі. Члены Ваеннай калегіі пастанавілі, што заслугі адмірала ў дарэвалюцыйны перыяд не могуць служыць падставай для яго рэабілітацыі: Іркуцкі ваенна-рэвалюцыйны камітэт прысудзіў адмірала да расстрэлу за арганізацыю ваенных дзеянняў супраць Савецкай Расіі і масавыя рэпрэсіі ў дачыненні мірнага насельніцтва і чырвонаармейцаў і, такім чынам, меў рацыю.

Абаронцы адмірала вырашылі звярнуцца ў Канстытуцыйны Суд Расійскай Федэрацыі (КС), які ў 2000 годзе пастанавіў, што суд ЗабВА не меў права разглядаць справу «без апавяшчэння асуджанага ці яго абаронцаў пра час і месца судовага паседжання». Паколькі суд ЗабВА ў 1999 годзе разглядаў справу пра рэабілітацыю Калчака без абаронцаў, то, паводле рашэння Канстытуцыйнага суда, справа павінна быць разгледжана зноў, ужо з удзелам абароны. У 2004 годзе КС адзначыў, што справа пра рэабілітацыю Калчака не закрыта, як раней пастанавіў ВС. Члены КС угледзелі, што суд першай інстанцыі, дзе ўпершыню было пастаўленае пытанне пра рэабілітацыю адмірала, парушыў юрыдычную працэдуру.

Працэс юрыдычнай рэабілітацыі Калчака выклікае неадназначнае дачыненне і той часткі грамадства, якая, у прынцыпе, станоўча ацэньвае гэту гістарычную фігуру. У 2006 годзе губернатар Омскай вобласці Л. К. Паляжаеў заявіў, што Калчак не мае патрэбу ў рэабілітацыі, бо «час яго рэабілітаваў, а не ваенная пракуратура».

У 2009 годзе была апублікавана кніга С. В. Дрокава «Адмірал Калчак і суд гісторыі». На падставе дакументаў следчай справы Калчака аўтар кнігі ставіць пад сумнеў кампетэнцыю следчых груп пракуратур 1999—2004 гадоў. Дрокаў даводзіць патрэбу афіцыйнага здымання канкрэтных вінавачанняў супраць адмірала, сфармуляваных і апублікаваных Савецкай уладай.

Узнагароды

Медаль «У памяць валадарання імператара Аляксандра III» (1896) Ордэн Святога Уладзіміра 4-й ступені (6 снежня 1903) Ордэн Святой Ганны 4-й ступені з надпісам «За адвагу» (11 кастрычніка 1904) Залатая зброя «За адвагу» — шабля з надпісам «За адрозненне ў справах супраць непрыяцеля пад Порт-Артурам» (12 снежня 1905) Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені з мячамі (12 снежня 1905) Вялікі залаты Канстанцінаўскі медаль (30 студзеня 1906) Срэбны медаль на Георгіеўскай і Аляксандраўскай стужцы ў памяць Руска-японскай вайны 1904—1905 гадоў (1906) Мячы і бант да іменнага ордэна Святога Уладзіміра 4-й ступені (19 сакавіка 1907) Ордэн Святой Ганны 2-й ступені (6 снежня 1910)

Медаль «У памяць 300-годдзя валадарання дома Раманавых» (1913) Французскі Ордэн Ганаровага легіёна афіцэрскага крыжа (1914) Крыж «За Порт-Артур» (1914) Медаль «У памяць 200-годдзя марской бітвы пры Гангуце» (1915) Ордэн Святога Уладзіміра 3-й ступені з мячамі (9 лютага 1915) Ордэн Святога Георгія 4-й ступені (2 лістапада 1915) Англійскі Ордэн Лазні (1915) Ордэн Святога Станіслава 1-й ступені з мячамі (4 ліпеня 1916) Ордэн Святой Ганны 1-й ступені з мячамі (1 студзеня 1917) Залатая зброя — корцік Саюзу афіцэраў войска і флоту (чэрвень 1917) Ордэн Святога Георгія 3-й ступені (15 красавіка 1919)

Калчак у літаратуры і мастацтве

У літаратуры

У першых радках рамана «Зямля Саннікава», выдадзенага ў 1926 годзе, У. А. Обручаў апісвае выступленне на пасяджэнні Рускага геаграфічнага таварыства неназванага «марскога афіцэра, які здзейсніў адважнае плаванне ў вельбоце праз Ледавітае мора з Новасібірскіх астравоў на востраў Бенета, на які высадзіўся барон Толь, які адтуль не вярнуўся», згадваючы «мужны твар дакладчыка, абветраны палярнымі непагадзямі». Гэтаму апісанню цалкам адпавядае рэальны чалавек — Аляксандр Калчак, якога аўтар адкрыта ў той час назваць не мог.

Калчак з’яўляецца персанажам рамана А. М. Сцяпанава «Порт-Артур» (1940—1942). Пераважна станоўча ацэньваецца асоба і дзейнасць Калчака ў рамане П. А. Севернага «Ледзяны смех», які выйшаў пры Савецкай уладзе (1981). Таксама Калчак з’яўляецца адным з персанажаў гістарычнага рамана Валянціна Пікуля «Тры ўзросты Окіні-сан» (1981).

Жыццё Калчака апісана ў раманах «Зазірнуць у бездань» У. Е. Максімава, выдадзеным аўтарам у эміграцыі ў Парыжы (1986), «Адміральская гадзіна» М. І. Юдалевіча (2000), «Калчак. Вярхоўны кіраўнік» В. Д. Паваляева (2001).

Адмірал Калчак з’яўляецца адным з галоўных герояў другой часткі трылогіі Кіра Булычова «Рака Хронас» — «Штурм Дзюльбера» (1992), напісанай у жанры альтэрнатыўнай гісторыі. Адной з ліній сюжэта з’яўляецца версія пра магчымае развіццё падзей 1917 года, калі б адміралу Калчаку атрымалася паспяхова правесці Басфорскую аперацыю і сіламі Чарнаморскага флоту ўзяць Канстанцінопаль.

Калчаку прысвячалі вершы многія аўтары, у тым ліку:

• С. С. Бахцееў «Калчак. Вярхоўны кіраўнік Расіі.». Створана ў эміграцыі ў 1927 годзе, Новы Футог;
• В. Р. Ян, ваенны карэспандэнт у час Руска-японскай вайны: «Калчак»;
• С. Р. Бонгарт «Памяці адмірала Калчака»;
• С. М. Маркаў «Палярны адмірал Калчак»;
• Г. В. Цімірова «Паўстагоддзя не магу прыняць…» (30 студзеня 1970 года), «Ты пяшчотным стаў мне сніцца…» (1939 год), «Ніколі не галасіў ты так…» (1939 год), «Сёмае лютага» (7 лютага 1969 года);
• А. І. Купрын «Крывавыя лаўры. Некралог А. В. Калчаку»
• невядомы аўтар «На смерць Калчака». Апублікавана ў газеце «Славянская зара» 25 сакавіка 1920 года.

У кіно і тэатры

У савецкі час Калчак эпізадычна з’яўляўся ў кінастужках пра асобныя падзеі расійскай гісторыі: абароне Маанзундскага архіпелага ў Першай сусветнай вайне («Маанзунд», 1988, у ролі Калчака — Юрый Бяляеў), палітычным супрацьстаянні 1917 года на Чарнаморскам флоце («Севастопаль», 1970, у ролі — Генадзь Зіноўеў), Грамадзянскай вайне ў Паволжы, на Урале і ў Сібіры («Чырвоны газ», 1924, у ролі — Міхаіл Ленін (Ігнацюк), фільм не захаваўся; «Залаты эшалон», 1959, у ролі — Аляксандр Шатаў; «Навальніца над Белай», 1968, у ролі — Бруна Фрэйндліх; «Вандроўны фронт», 1971, у ролі — Валянцін Кулік).

У паслясавецкі час Калчак у кіно ўпершыню быў паказаны Анатолем Гузенкам у серыяле «Конь белы» (1993). У кастрычніку 2008 года ў пракат выйшаў фільм «Адмиралъ», цалкам прысвечаны жыццю і лёсу Калчака. Ролю адмірала выканаў Канстанцін Хабенскі, Ганны Ціміровай — Лізавета Баярская. Дзесяцісерыйная тэлеверсія фільма была паказана ўвосень 2009 года.

У Іркуцкім драматычным тэатры 6 лютага 1998 года адбылася прэм’ера спектакля «Зорка адмірала» па п’есе Сяргея Астравумава (рэжысёр Вячаслаў Какорын, выканавец ролі Калчака — Генадзь Гушчын), 4 лістапада 2005 года — «Сустрэчы з адміралам Калчаком» па п’есе Астравумава (рэжысёр Генадзь Шапашнікаў, ролю адмірала згуляў Георгій Тараторкін). Пазней спектакль быў сыграны на сцэне Тэатра імя Массавета.

У Іркуцкам музычным тэатры ім. М. М. Загурскага 18 снежня 2015 года адбылася прэм’ера спектакля «Ганна і адмірал. Гісторыя кахання». Музычна-пластычны спектакль паставіла галоўны рэжысёр тэатра Ганна Фекета. Ролю Ганны Ціміровай выконвае салістка тэатра, вядучая актрыса Ганна Рыбнікава, ролю Калчака — саліст балета Юрый Шчарботкін.

У музыцы

На Усходнім фронце чырвоных была папулярная песня-прыпеўка «Мундзір англійскі, / Пагон французскі, / Тытунь японскі, / Кіраўнік омскі» (у розных варыянтах). З’явілася ў 1919 годзе. Пасля адступлення белых ад Омска прыпеўка атрымала працяг: «Мундзір знасіўся, / Пагон зваліўся, / Тытунь зкурыўся, / Кіраўнік змыўся». Генерал П. М. Красноў у рамане «Ад двухгаловага арла да чырвонага сцяга» (1921) малюе яе выкананне на вечарыне ў чырвоных камандзіраў у Петраградзе ў ліпені 1920 года. Доўгі час прыпеўка ілюстравала час кіравання Калчака ў савецкіх падручніках гісторыі для сярэдняй школы.

Адміралу Калчаку прысвечаны шэраг песень:

• Аляксандр Разенбаўм — «Романс Колчака»;
• Зоя Яшчанка і «Белая Гвардыя» — «Памяти Колчака»;
• «Любэ» — «Мой адмирал»;
• Кірыл Рэвель — «Холод вечного огня…» (Памяці адмірала А. В. Калчака);
• Андрэй Зямскоў — «Адмиральский романс»;
• «Аліса» — «В путь»;
• Аляксандр Паручык — «Расстрелянный вальс».

Асноўнай музычнай тэмай кінастужкі «Адмиралъ» стала песня Ігара Мацвіенкі «Анна» на вершы Ганны Ціміровай. Каханню Калчака і Ціміровай прысвечана песня Канстанціна Фралова «Мой ангел, Анна!».

Кампакт-дыскі з рамансамі і баладамі, прысвечанымі лёсу адмірала Калчака:

• «Звезда адмирала» (аўтар музыкі і вершаў — Сяргей Астравумаў), выйшаў у Іркуцку ў 2005 годзе.
• «Гори, гори, моя звезда. Адмирал А. В. Колчак». Мужчынскі хор «Валаам». Мастацкі кіраўнік і дырыжор — Заслужаны артыст РФ І. У. Ушакоў.

Гл. таксама

Руская палярная экспедыцыя Палярная экспедыцыя А. В. Калчака Гідраграфічная экспедыцыя Паўночнага Ледавітага акіяна Чарнаморская дэлегацыя Прыход да ўлады адмірала Калчака Вярхоўны кіраўнік Расійскі ўрад, 1919

Расійская дзяржава Руская армія, 1919 Усходні фронт Рускай арміі Вялікі Сібірскі Ледзяны паход Расстрэл адмірала Калчака Соф’я Фёдараўна Калчак Ганна Васільеўна Цімірова

Літаратура

Працы А. В. Калчака

• Лёд Карского и Сибирского морей // Зап. Имп. АН. Сер. 8. Физ.-мат. отд-ние. — 1909. — Т. 26. — № 1.
• Последняя экспедиция на о. Беннета, снаряженная академией наук для поисков барона Толля // Изв. Имп. Рус. геогр. об-ва. — 1906. — В. 2—3. — Т. 42.
• Какой нужен России флот // Мор. сборник. — 1908. — № 6, 7.
• Современные линейные корабли / Военные флоты 1909 г. — СПб., [1909]. — С. 229—283.
• Служба Генерального штаба. — СПб., 1912.
• Инструкция для уклонения от атак подводных лодок. — [Ревель], 1915.
• Колчак, В. И., Колчак, А. В. Избранные труды / сост. В. Д. Доценко. — СПб.: Судостроение, 2001. — 384 с. — ISBN 5-7355-0592-0.
• Письмо Верховного правителя адмирала А. В. Колчака Донскому атаману генералу А. П. Богаевскому. 28 июня 1919 г. // Белый архив. — 1926. — Т. 1. — С. 136.

Крыніцы

«Допыт Калчака»

• Допрос Колчака Архівавана 5 ліпеня 2015. / Публ. и предисловие К. А. Попова. — Л.: ГИЗ, 1925.

Існуюць шматлікія перавыданні, што цалкам або часткова паўтараюць тэкст гэтай савецкай публікацыі, напрыклад:

• Допрос Колчака: протоколы заседаний Чрезвычайной следственной комиссии по делу Колчака : стеногр. отчёт // Арестант пятой камеры. — М.: Политиздат, 1990. — 478 с. — ISBN 5-250-01405-4.;
• Допрос А. В. Колчака. / Отв. за выпуск В. Д. Доценко и Л. Г. Колотило. — 2-е изд., репринт., доп. — Л.: Политекс, 1991;
• Колчак Александр Васильевич — последние дни жизни / Сост., вступ. слово, подгот. текста и общ. ред. Г. В. Егорова. — Барнаул: Алтайс. кн. изд-во, 1991. — 304 с. — ISBN 5-7405-0138-5..

Іншы тэкст, які трохі адрозніваецца, апублікаваны раней у Берліне І. В. Гесенам:

• Пратаколы допыту адмірала Калчака надзвычайнай следчай камісіяй у Іркуцку ў студзені — лютым 1920 г. // Архив русской революции. — 1991. — Кн. 5. — Т. 10. — С. 177—321.

Упершыню сапраўдныя пратаколы допытаў Калчака і А. В. Ціміровай з фонд ЦА ФСК РФ (был. ЦА КДБ СССР) былі апублікаваны ў 1994 годзе С. В. Дрокавым, які раскрытыкаваў папярэднія публікацыі, ахарактарызаваўшы стэнаграмы допытаў Калчака як «гістарычныя падробкі»:

• Сапраўдныя пратаколы допытаў адмірала А. В. Калчака і А. В. Ціміровай. / Публ. С. В. Дрокова // Отечественные архивы. — 1994. — № 5. — С. 84—97; № 6. — С. 21—58.

Публікацыі дакументаў

• Государственный переворот адмирала Колчака в Омске 18 ноября 1918 года : сб. док. / Собрал и издал В. Зензинов. — Париж, 1919. — 193 с.
• Верховный правитель России: Документы и материалы следственного дела адмирала А. В. Колчака. ИРИ РАН, М. 2003. 722 с.
• Дроков, С. В., Коновалова, О. В. К истории рода адмирала Колчака // Отеч. архивы. — 1992. — № 5. — С. 95—99.
• Дроков, С. В. Порт-Артурский дневник лейтенанта Колчака // Сов. архивы. — 1990. — № 5.
• Колчак, Р. Адмирал Колчак. Его род и семья (из семейной хроники) // Воен.-ист. вест. (Париж). — 1959. — № 13—14; 1960. — № 16.
• Процесс над колчаковскими министрами. Май 1920. / Отв. ред. В. И. Шишкин. — М.: Фонд «Демократия», 2003. — 672 с.
• Шишкин, В. И. Арест адмирала А. В. Колчака (декабрь 1919 — январь 1920 г.) / Власть и общество в Сибири в XX веке. Вып. 1. Сибирская контрреволюция в годы Гражданской войны. — Новосибирск: Изд-во НИИ МИОО НГУ, 1997. — С. 111—169.
• Шишкин, В. И. К истории государственного переворота в Омске (18—19 ноября 1918 г.) // Вест. НГУ. Сер. История, филология. — 2002. — Т. 1. — В. 3 (история). — С. 88—98.
• Шишкин, В. И. Как Колчак стал Верховным правителем // Сиб. огни. — 1993. — № 5-6. — С. 143—148.
• Шишкин, В. И. Колчак влюблённый // Сиб. огни. — 1993. — № 5—6. — С. 149—160.
• Шишкин, В. И. Колчак о себе // Грани : журн. лит., иск-ва, науки и общест.-пол. мысли. — 1992. — № 165. — С. 128—146.
• Шишкин, В. И. Колчак о себе // Сиб. огни. — 1993. — № 5—6. — С. 131—142.
• Шишкин, В. И. «Моя милая, бесконечно дорогая Анна Васильевна…». Переписка А. В. Колчака и А. В. Тимирёвой // Рус. мысль. — 1992, 25 декабря.
• Шишкин, В. И. Расстрел адмирала Колчака // Гуманит. науки в Сибири. — 1998. — № 2.
• Шишкин, В. И. «С уходом А. В. Колчака закрылась последняя светлая страница истории Черноморского флота» (воспоминания Р. Р. Левговда «Вице-адмирал Александр Васильевич Колчак и Черноморский флот в 1916/17 гг.» // Ист. архив. — 2008. — № 5. — С. 126—160.

Мемуары

• Боевое прошлое: Воспоминания. — Куйбышев: Куйбышевское кн. изд-во, 1958. — 306 с.
• Будберг, А. П. Дневник. 1919 год. // Архив русской революции : в 18 т. — Берлин, 1921—1922.
• Гинс, Г. К. Сибирь, союзники и Колчак. Поворотный момент русской истории (1918—1922 гг.): Впечатления и мысли члена Омского правительства. — Пекин, 1920. — Т. 1, часть 1. — 325 с; Т. 2, части 2 и 3. — 608 с.
  • Переиздание: М.: Айрис-Пресс, 2013. — ISBN 978-5-8112-4563-5
• Деникин, А. И. Очерки русской смуты. : [В 3 кн.] — Кн. 2. — Т. 2. Борьба генерала Корнилова; Т. 3. Белое движение и борьба Добровольческой армии. — М.: Айрис-пресс, 2006. — 736 с. — (Белая Россия) — ISBN 5-8112-1891-5 (Кн. 2)
• Иностранцев, М. А. Адмирал А. В. Колчак и его катастрофа. Воспоминания. — Прага, 1922.
• Князев, В. В. Жизнь за всех и смерть за всех: Записки личного адъютанта Верховного правителя адмирала Колчака ротмистра В. В. Князева. — Тюмень — Киров, 1991. — 32 с.
• Колосов, Е. Сибирь при Колчаке: Воспоминания, материалы, документы. — Петроград: Былое, 1923. — 190 с.
• Колчаковщина: Из белых мемуаров. / Под ред. и с вступ. ст. Н. А. Корнатовского. — Л.: Красная газета, 1930. — 240 с.
• Раков, Д. Ф. В застенках Колчака / Гражданская война в Сибири. Колчаковщина. — Иркутск: Провинция, 1991. — С. 18—45.
• Смирнов, М. И. Адмирал Александр Васильевич Колчак: Краткий биографический очерк. — Париж: Изд. Военно-морского союза, 1930. — 60 с.
• Устрялов, Н. В. Адмирал Колчак // Национал-большевизм / Сост., прим., комм. С. М. Сергеева. — М.: ЭКСМО, Алгоритм, 2003. — С. 118—121. — (Жизнь идей). — ISBN 5-699-02693-2.

Біяграфіі

• Калчак Аляксандр Васілевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). С. 487-488.
• Будницкий, О. В. Александр Васильевич Колчак Архівавана 15 сакавіка 2008. // Бол. энц. Кирилла и Мефодия. — 1998.
• Дроков, С. В. Полярный исследователь Александр Колчак Архівавана 27 чэрвеня 2011. // Сев. просторы : журнал. — 1989. — № 6.
• Дроков, С. В. Александр Васильевич Колчак Архівавана 21 мая 2013. // Вопр. истории : журнал. — 1991. — № 1.
• Зырянов, П. Н. Адмирал Колчак, верховный правитель России. — 4-е изд. — М.: Мол. гвардия, 2012. — 637 с. — (Жизнь замечат. людей: сер. биогр.; В. 1356). — ISBN 978-5-235-03375-7.
• Кручинин, А. С. Адмирал Колчак: жизнь, подвиг, память. — М.: АСТ, Астрель, Полиграфиздат, 2010. — 538 с. — ISBN 978-5-17-063753-9.
• Кузнецов, Н. А. Александр Васильевич Колчак. — М.: Цейхгауз, 2007. — 48 с. — (Воен. биографии). — ISBN 978-5-97-710080-9.
• Купцов, И. В., Буяков, А. М., Юшко, В. Л. Белый генералитет на Востоке России в годы Гражданской войны : Биографический справочник — М.: Кучково поле; Асс. «Воен. книга», 2011. — 672 с. — ISBN 978-5-9950-0199-7.
• Плотников, И. Ф. Александр Васильевич Колчак: жизнь и деятельность. — Ростов н/Д.: Феникс, 1998. — 320 с. — ISBN 5-222-00228-4.. В переработанном виде переиздана под названием: Плотников, И. Ф. Александр Васильевич Колчак: исследователь, адмирал, Верховный правитель России. — М.: Центрполиграф, 2002. — 702 с. — ISBN 5-2270-1698-4.
• Чайковский, Ю. В. Возвращение лейтенанта Колчака. К 100-летию русской полярной экспедиции (1900—1903) // Вест. РАН. — 2002. — № 2. — С. 152—161.
• Черкашин, Н. А. Адмирал Колчак. Диктатор поневоле. — М.: Вече, 2005. — 368 с. — (Досье без ретуши). — ISBN 5-9533-0518-4.

Даследаванні

• Белое движение. Поход от Тихого Дона до Тихого океана. — М.: Вече, 2007. — 378 с. — (За веру и верность). — ISBN 978-5-9533-1988-1.
• Будницкий, О. Деньги русской эмиграции: Колчаковское золото. 1918—1957. — М.: Нов. лит. обозрение, 2008. — 512 с. — (Historia Rossica). — ISBN 978-5-86793-639-6.
• Ганин, А. В. Враздробь, или почему Колчак не дошёл до Волги? В незабываемом 1919-м. // Родина : журнал. — 2008. — № 3. — С. 63—74.
• Ганин А. В. Закат Николаевской военной академии 1914—1922. М.: Книжница, 2014. 768 с.: ил.
• Гражданская война в России: Энциклопедия катастрофы. / Науч. ред. С. В. Волков. — М.: Сиб. цирюльник, 2010. — 400 с. — ISBN 978-5-903888-14-6.
• Дроков, С. В. Адмирал Колчак и суд истории / Под общ. ред. В. А. Благово, С. А. Сапожникова. — М.: Центрполиграф, 2009. — 590 с. — (Россия забытая и неизвестная. Люди и времена). — ISBN 978-5-9524-3720-3.
• Звягин С. П. Правоохранительная политика А. В. Колчака. — Кемерово: Кузбассвузиздат, 2001. — 352 с. — 150 экз. — ISBN 5-202-00459-1.
• Иоффе, Г. З. Колчаковская авантюра и её крах. — М.: Мысль, 1983. — 351 с. — ISBN 5-250-01558-1
• Козлов Д. Ю., Подсобляев Е. Ф., Грибовский В. Ю. «Должен признать… что к делу развития морской силы Колчак имел громадное влияние»: К вопросу об эффективности управления силами флота вице-адмиралом А. В. Колчаком // Военно-исторический журнал : журнал. — 2006. — № 2. — С. 28—36. Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2015.
• Мельгунов, С. П. Трагедия адмирала Колчака. Архівавана 4 сакавіка 2016. В 2 кн. — М.: Айрис-Пресс, 2004. — (Белая Россия). — ISBN 5-8112-0546-5, 5-8112-0547-3.
• Синюков, В. В. Александр Васильевич Колчак как исследователь Арктики. — М.: Наука, 2000. — 325 с. — (Науч.-биограф. лит.). — ISBN 5-02-002377-9.
• Смолин А. В. Два адмирала: А. И. Непенин и А. В. Колчак в 1917 г.. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2012. — 200 с. — ISBN 978-5-86007-700-3.
• Цветков, В. Ж. Белое дело в России. 1919 г. (формирование и эволюция политических структур Белого движения в России). — М.: Посев, 2009. — 636 с. — ISBN 978-5-85824-184-3.
• Шешунова, С. Образ адмирала Колчака в художественной литературе. // Посев : журнал. — 2004. — № 9, 11.
• Шишкин, В. И. Колчак: человек, учёный, политик // Наука в Сибири. — 1992, февр. — № 5—7.
• Шишкин, В. И. К характеристике политических взглядов адмирала А. В. Колчака в 1917—1919 гг. // Изв. Сибир. отд. АН СССР. Сер. истории, филологии, философии. — 1992. — В. 3. — С. 9—14.
• Шишкин, В. И. Колчаковская диктатура: истоки и причины краха Архівавана 5 ліпеня 2015. // История «белой» Сибири. Тезисы второй науч. конф. (4—5 февраля 1997 г.). — Кемерово: Кузбассвузиздат, 1997. — С. 7—12.
• Шишкин, В. И. Вице-адмирал А. В. Колчак (19 сентября — 4 ноября 1918 г.) // Россия в глобализирующемся мире : сб. науч. ст. — Архангельск: Солти, 2006. — С. 164—176.
• Шишкин, В. И. Военный и морской министр вице-адмирал А. В. Колчак // Гуманитарные науки в Сибири. Серия: Отечественная история. — 2007. — № 2. — С.45—48.
• Шишкин, В. И. Военный и морской министр Временного Всероссийского правительства А. В. Колчак // Вестник НГУ. Серия: История, филология. — 2008. — Т. 7. — В. 1 (история). — С. 54—65.
• Шишкин, В. И. Адмирал А. В. Колчак: на пути к военной диктатуре (19 сентября — 18 ноября 1918 г.) // Голоса Сибири : лит. альманах. — 2008. — В. 6. — С. 773—824, 1445—1453.
• Шишкин, В. И. 1918 год: от Директории к военной диктатуре // Вопр. истории : журнал. — 2008. — № 10. — С. 42—61.

Публіцыстыка

• Арестант пятой камеры. — М.: Политиздат, 1990. — 480 с. — ISBN 5-250-01405-4.
• Богданов, К. А. Адмирал Колчак: Биографическая повесть-хроника. — СПб.: Судостроение, 1993. — 304 с. — ISBN 5-7355-0481-9.
• «Буду рад содействовать»: Сибирь помнит адмирала Колчака за дела и плохие, и благие. Интервью с С. Фоминых о содействии А. В. Колчака появлению первого Института исследования Сибири — прообраза Сибирского отделения Российской академии наук Архівавана 6 кастрычніка 2012.. // Поиск : еженед. газета науч. сообщества. — 2009. — № 1—2 (1023—1024). — С. 11.
• Бунин, И. А. Памяти адмирала А. В. Колчака // Общее дело : газета. — 1921, 7 февр.
• Власов, Ю. П. Огненный крест : историческая исповедь : В 2 ч. — М.: Новости, 1992. — Ч. 2. — 590 с. — ISBN 5-7020-0378-0.
• Браун Н. Н. Верховному правителю России // М. Посев. 2002. № 7
• Карамаев, С.. Конституционный суд вступился за Верховного правителя России. В деле о реабилитации адмирала Колчака появились новые обстоятельства (нявызн.). Lenta.ru (7 декабря 2004). Праверана 28 снежня 2013.
• Колотило, Л. Г. Звезда и смерть адмирала Колчака // Учит. газета. — 1990, 4—11 дек.
• Краснов, В. Г. Колчак. И жизнь, и смерть за Россию: В 2 кн. — М.: Олма-пресс, 2000. — 351 с. — (Досье). — ISBN 5-224-00828-X
• Троцкий, Л. Россия или Колчак? Архівавана 6 сакавіка 2016. / Сочинения. — М.—Л., 1926. — Т. 17, ч. 2.
• Хандорин В. Г. Адмирал Колчак: Правда и мифы. Научно-популярное издание Архівавана 1 красавіка 2015.. — Томск: Томский гос. ун-т, 2007. — 288 с. — ISBN 978-5-7511-1842- 6.

Спасылкі

• Аляксандр Васільевіч Калчак на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў

• Аляксандр Васільевіч Калчак на Хронасе
• Сайт, присвячений О. В. Колчаку (рос.) Архівавана 20 кастрычніка 2014.
• Биография Александра Васильевича Колчака
• Александр Колчак Архівавана 3 лістапада 2013. в книге «100 великих аристократов»
• Блог, посвящённый Александру Васильевичу Колчаку
• Музей истории Иркутского тюремного замка имени А. В. Колчака Архівавана 14 верасня 2013.
• Расстрел Колчака: свидетельство очевидца
• Профиль во всемирном родословном древе
• Памятник А.В Колчаку в Иркутске
• Пахалюк К.. Колчак, Александр Васильевич (нявызн.). Проект РВИО и ВГТРК «100 великих полководцев». Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2013. Праверана 22 снежня 2015.
• Владимир Хандорин. А. В. Колчак и «финляндский вопрос»