Балканскі тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны

Балка́нскі тэа́тр вае́нных дзе́янняў Пе́ршай сусве́тнай вайны́ (28 ліпеня 1914 — 29 верасня 1918) — адзін з тэатраў баявых дзеянняў Першай сусветнай вайны, які знаходзіўся на Балканскім паўвостраве.

Балканскі тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна
Сербская пяхота на пазіцыях, Цыганскі востраў на рацэ Сава. 1914 год.
Дата	28 ліпеня 1914 — 29 верасня 1918
Месца	Балканскі паўвостраў: Сербія, Чарнагорыя, Грэцыя, Албанія, Балгарыя, Румынія
Вынік	Перамога Антанты і яе саюзнікаў, Распад Аўстра-Венгрыі, Стварэнне КСХС, адрачэнне цара Балгарыі Фердынанда I, Нёіскі мірны дагавор, Трыянонскі дагавор, Бухарэсцкі мірны дагавор
Змены	Грэцыя анексіруе Фракію; Румынія анексіруе Трансільванію, Банат і Паўднёвую Дабруджу; да КСХС адыходзяць усё паўднёваславянскія зямлі Аўстра-Венгрыі (Славенія, Харватыя, Далмацыя, Боснія і Герцагавіна, Ваяводзіна) і чатыры прыгранічных балгарскіх акругі.
Праціўнікі
Цэнтральныя дзяржавы: Аўстра-Венгрыя Балгарыя (з 1915) Германская імперыя (з 1915) Асманская імперыя (1916 — 1917) Антанта: Сербія Чарнагорыя (да 1916) Расійская імперыя (1915 — 1917) Францыя (з 1915) Брытанская імперыя (з 1915) Італія (з 1916) Грэцыя (з 1917)
Камандуючыя
Оскар Паціёрэк эрцгерцаг Ойген Франц Конрад фон Гётцэндорф Стэфан Саркоціч Ліборыюс фон Франк Герман фон Кёвес Карл фон Пфланцар-Балцін Фердынанд I Уладзімір Вазаў Клімент Баяджыеў Нікола Жэкаў Георг Тодараў Стэфан Тошаў Канстанцін Жостаў Хрысто Кастапраў Іван Лукаў Стэфан Нярэзаў Дзімітр Гяшоў Сава Саваў Калін Найдзёнаў Аўгуст фон Макензен Эрых фон Фалькенгайн Эрых Людэндорф Макс фон Гальвіц Ота фон Белаў Арнольд фон Вінклер Фрыдрых фон Шольц Куна фон Штойбен Абдулкерым-паша Пётр I Аляксандр I Петар Баёвіч Жывоін Мішіч Радамір Путнік Паўле Юрышыч-Штурм Сцёпа Сцяпанавіч Мілаш Бажановіч Бажыдар Янкавіч Мілаш Васіч Вукоман Арачіч Нікола I Янка Вукоціч Міхаіл Дзітэрыхс Максім Лявонцьеў Адольф Гіёма Морыс Сарай Луі д’Эспер Поль Анры Чарлз Манро Джордж Мілн Браян Мэхан Генры Вільсан Джачынта Ферэра Карла Пеціцці ды Ротэр Эрнэста Мамбэлі Аляксандр I Элефтэрыяс Венізелас Панаёціс Дангліс Эмануіл Зімвракакіс Леанідас Параскевопулас Канстанцінас Міліоціс-Камнінас
Сілы бакоў
па стане на лета 1914: 239,5 батальёнаў, 37 эскадронаў, 516 гармат і 392 кулямёта па стане на лета 1914: 247 000 чалавек і 610 гармат 45 000 — 60 000 чалавек, 100 палявых і 100 горных гармат
Страты
ваенныя страты: няма дадзеных 62 000 — 101 224 забітымі, прапаўшымі без вестак і памерлымі ад ран ваенныя страты: 165 000 альбо больш забітымі, прапаўшымі без вестак і памерлымі ад ран 13 325 — 15 000 забітымі, параненымі і палоннымі няма дадзеных 20 000 загінулымі каля 5 000 загінулымі больш за 18 000 забітымі, параненымі, палоннымі і зніклымі без вестак 26 000 загінулымі і прапаўшымі без вестак
Медыяфайлы на Вікісховішчы

На Балканскім фронце ваявалі сербскія, чарнагорскія, грэчаскія, французскія, брытанскія, італьянскія і рускія войскі (Антанта) супраць аўстра-венгерскіх, германскіх, турэцкіх і балгарскіх войскаў (Цэнтральныя дзяржавы).

Актыўныя манеўраныя баявыя дзеянні на Балканах у асноўным адбываліся падчас некалькіх кампаній: сербская кампанія (ліпень 1914 — лістапад 1915), салоніцкая кампанія (лістапад 1915 — верасень 1918) і румынская кампанія (жнівень 1916 — снежань 1917).

Балканскі фронт ахопліваў шырокія тэрыторыі Балканскага паўвострава. Баявыя дзеянні вяліся на тэрыторыі Сербіі, Чарнагорыі, Грэцыі, Албаніі, Балгарыі, Румыніі.

Баявыя дзеянні на Балканах пачаліся з баявых дзеянняў аўстра-венгерскай арміі супраць сербскіх і чарнагорскіх войскаў. Кампанія 1914 года аказалася няўдалай для аўстрыйскай арміі, якая не змагла зламаць супраціўленне сербскай арміі і выканаць пастаўленыя задачы. Да канца 1914 года на Балканах ўсталяваўся пазіцыйны фронт. Увосень 1915 года аўстра-германскае камандаванне стварыла ўдарную групоўку на Балканскім фронце і павяло наступленне супраць саслабленай сербскай арміі. Таксама на баку Аўстрыі і Германіі ў вайну ўступіла Балгарыя, якая пачала наступленне супраць Сербіі з усходу. Аднак у гэты час у Салоніках (Грэцыя) высадзіўся дэсант Антанты з англа-французскіх войскаў, сербскія войскі адступілі ў Албанію, а затым былі эвакуіраваны на востраў Корфу. Затым сербскія войскі далучыліся да саюзных войскам у Салоніках. Сербія і Чарнагорыя былі цалкам акупаваныя. Чарнагорыя была выведзена з вайны. На Балканах утварыўся новы фронт — Салоніцкі. У жніўні 1916 гады на баку Антанты выступіла Румынія, аднак румынская армія была разбіта аўстра-германа-балгарскімі войскамі, а практычна ўся тэрыторыя краіны акупаваная. Аж да верасня 1918 года на Салоніцкім фронце не было актыўных дзеянняў. У верасні 1918 года войска Антанты — англійскія, сербскія, французскія і грэчаскія (Грэцыя ўступіла ў вайну на баку Антанты ў 1917 годзе) — нанеслі рашучае паражэнне балгарскім войскам у ходзе буйнамаштабнага наступлення. 29 верасня Балгарыя заключыла перамір’е з дзяржавамі Антанты. Першая сусветная вайна на Балканскім тэатры ваенных дзеянняў завяршылася.

Перад вайной

Перадумовы Першай сусветнай вайны на Балканах

Асноўныя артыкулы: Баснійскі крызіс і Балканскія войны

Балканы нярэдка аказваліся «парахавой бочкай» Еўропы. У XV стагоддзі Балканскі паўвостраў быў захоплены Турцыяй і ўключаны ў склад Асманскай імперыі. Народы паўвострава на многія стагоддзі апынуліся пад турэцкім панаваннем. Агульны вораг — туркі — згуртаваў заваяваныя народы. Нярэдка ў еўрапейскіх уладаннях Асманскай імперыі ўспыхвалі нацыянальна-вызваленчыя паўстанні.

У сярэдзіне XIX стагоддзі на Балканах пачалося фарміраванне незалежных дзяржаў — Балгарыі, Грэцыі, Сербіі, Румыніі. Пасля таго як балканскім краінам удалося дамагчыся аўтаноміі і незалежнасці, змяніўся агульны вораг для маладых Балканскіх краін. Аўстра-Венгерская імперыя, якая імкнулася ўсталяваць гегемонію на Балканах, была небяспечная для маладых неакрэплых дзяржаў.

Іх імкненне засцерагчы ад небяспекі сваю незалежнасць падтрымлівалася Расіяй, пад эгідай якой у процівагу Аўстрыі быў створаны Балканскі абарончы саюз. У яго ўвайшлі Балгарыя, Грэцыя (Сербія) і Чарнагорыя. Аднак Балканскі саюз пачаў варагаваць з Турцыяй, у якой пражывала шмат сербаў, балгараў, грэкаў. Балканскі саюз імкнуўся канчаткова «выправадзіць» Турцыю з Балканскага паўвострава.

Карта, выпушчаная ў 1914 годзе, дэманструе спрэчныя тэрыторыі Балканскага паўвострава — «парахавой бочкі Еўропы». Размежаванне паводле Лонданскай канферэнцыі перад вайной (зверху) і канчатковыя мяжы пасля Другой Балканскай вайны па Бухарэсцкім міры (знізу).

Акрамя таго, балканскія краіны спадзяваліся пашырыць свае тэрыторыі за кошт аслабелай Асманскай імперыі. Балгарыя імкнулася ўключыць у свой склад ўвесь усходні Балканскі паўвостраў. Сербія жадала атрымаць выхад да Адрыятычнага мора, далучыць Македонію і Албанію. Чарнагорыя імкнулася заняць буйныя турэцкія парты на Адрыятыцы і Новопазарскі санджак. Грэцыя таксама імкнулася пашырыць межы.

Гэтыя супярэчнасці выліліся ў Першую балканскую вайну, у якой Балканскі саюз нанёс рашучае паражэнне Асманскай імперыі. Усе еўрапейскія валодання Турцыі, акрамя Стамбула і яго наваколляў, перайшлі пад кантроль Балканскага саюза.

Аднак сярод краін саюза адбываліся канфлікты з нагоды лёсу вызваленых тэрыторый. Так (Сербія) і Балгарыя адначасова прэтэндавалі на Македонію, Грэцыя і Балгарыя спрачаліся аб Фракіі, у сваю чаргу, Румынія прад’яўляла тэрытарыяльныя прэтэнзіі да Балгарыі. Гэтыя супярэчнасці паміж перамогшымі краінамі хутка перараслі ў Другую балканскую вайну, у якой Сербія, Грэцыя, Румынія, Асманская імперыя і Чарнагорыя адзіным фронтам выступілі супраць Балгарыі, нанёсшы ёй хуткае паражэнне.

У выніку Другой Балканскай вайны Македонія была падзеленая паміж Грэцыяй і Сербіяй, Турцыя вярнула невялікую частку еўрапейскіх уладанняў, а Румынія захапіла Паўднёвую Дабруджу.

У 1908 — 1909 гадах адбыўся Баснійскі крызіс. Падчас яго Аўстра-Венгрыя, якая спрабавала зацвердзіць сваю гегемонію на Балканах, пры падтрымцы Германіі спачатку акупавала, а затым анексавала Боснію і Герцагавіну. На Боснію прэтэндавала і Сербія, якая імкнулася выйсці да Адрыятычнага мора і ўключыць у склад зямлі, населеныя сербамі (у Босніі пражывала вялікая колькасць сербаў). Да таго ж палітыкі ў Бялградзе асцерагаліся, што пасля Босніі Аўстра-Венгрыя пачне анексію і самой Сербіі.

Тым не менш Аўстра-Венгрыя здолела дамагчыся міжнароднага прызнання законнасці анексіі Босніі. Расійская імперыя, застаўшыся сам-насам з ваяўніча настроенымі Аўстрыяй і Германіяй, была вымушана прызнаць законнасць аўстрыйскай анексіі, гэта прыйшлося прызнаць і Сербіі. Крыўда ад дыпламатычнай паразы доўга працягвала тлець і ў Бялградзе, і ў Пецярбургу. Сербы не змірыліся з фактам анексіі, і ў Сербіі сталі з’яўляцца арганізацыі, якія ставілі сваёй мэтай «уз'яднанне» Босніі з Сербіяй.

У той жа час Аўстра-Венгрыя баялася страты Ваяводзіны, Босніі і іншых тэрыторый у якіх пражывала вялікая колькасць сербаў. У Сербіі пасля двух паспяховых Балканскіх войнаў узмацніліся пазіцыі радыкалаў. Акрамя гэтага радыкальна настроеныя афіцэры з арганізацыі «Чорная рука» фактычна захапілі ўладу ў краіне. Сербія падтрымлівала таемныя арганізацыі, якія дзейнічалі на тэрыторыі Аўстрыі, дэстабілізуючы становішча ў яе славянскіх рэгіёнах. Акрамя гэтага ў 1913 годзе нягледзячы на складанае міжнароднае становішча сербскія войскі ўвайшлі на тэрыторыю Албаніі. У ходзе албанскага крызісу сербы пад ціскам міжнароднай супольнасці вывелі свае войскі. У выніку гэтых агрэсіўных дзеянняў сербскага кіраўніцтва Аўстра-Венгрыя атрымала падставу абвясціць Сербіі вайну.

Такім чынам, прычынай для пачатку вайны стала суперніцтва паміж Сербіяй і Аўстра-Венгрыяй за права кантролю ўсіх паўднёваславянскіх зямель.

Сараеўскае забойства

Асноўны артыкул: Сараеўскае забойства

Сербія была не згодна з анексіяй Босніі Аўстрыяй. У Сербіі сталі з’яўляцца таемныя нацыяналістычныя арганізацыі, якія ставілі задачу вызваліць Боснію, дзе пражывала вялікая колькасць сербаў, ад «аўстрыйскага валадарства». Самой магутнай і шматлікай з такіх арганізацый была «Чорная рука». На тэрыторыі Босніі дзейнічала арганізацыя «Млада Босна», якая таксама ставіла задачу ўз’яднання Босніі з Сербіяй.

Гаўрыла Прынцып.

Эрцгерцаг Франц Фердынанд.

У канцы чэрвеня 1914 года наследнік аўстра-венгерскага трона эрцгерцаг Франц Фердынанд разам з жонкай Сафіяй прыбыў у Сараева — галоўны горад Босніі — з мэтай назірання за ваеннымі манеўрамі і адкрыцця музея. Фердынанд лічыўся прыхільнікам трыалізма — ідэі пераўтварэння дваістай аўстра-венгерскай манархіі ў траістую аўстра-венгерска-славянскую. Трэцяе славянскае каралеўства было б сур’ёзнай пагрозай для Сербіі. «Млада Босна» паставіла задачу забіць Фердынанда падчас яго візіту ў Сараева. Забойства было спланавана шасцю змоўшчыкамі.

28 чэрвеня 1914 года Франц Фердынанд на цягніку прыбыў у Сараева па запрашэнні генерал-губернатара Босніі Оскара Паціёрэка. Затым картэж з шасці аўтамабіляў накіраваўся ў цэнтр горада. Тут у картэж эрцгерцага адзін з змоўшчыкаў, Нядзелька Чабрынович, кінуў гранату, але прамахнуўся. Чабрынович быў схоплены паліцыяй. Здавалася, што замах праваліўся. Затым, пасля таго як Франц Фердынанд прачытаў прамову ў гарадской ратушы, ён выявіў жаданне паехаць у шпіталь наведаць параненых пры няўдалым замаху. Аднак шафёр эрцгерцага паехаў па няправільнаму маршруце, яму гэта растлумачылі, і ён стаў павольна заварочваць машыну. У гэты час аўтамабіль з эрцгерцагам і яго жонкай заўважыў адзін з змоўшчыкаў, Гаўрыла Прынцып. Ён падбег да машыны і стрэліў з пісталета: спачатку ў жонку Франца Фердынанда, а затым і ў яго самога. Прынцып быў схоплены натоўпам народа і жорстка збіты (пазней яму нават прыйшлося ампутаваць руку).

Адразу ж пасля забойства эрцгерцага ў Сараева пачаўся антысербскі пагром. Усе шэсць змоўшчыкаў былі арыштаваныя. Адзін са змоўшчыкаў на допыце заявіў, што зброя для замаху была прадастаўлена сербскім урадам. Гэта дало падставу аўстрыйскім уладам абвінаваціць Сербію ў дапамозе і падтрымцы тэрарыстаў.

Ліпеньскі крызіс

Асноўны артыкул: Ліпеньскі крызіс

Аўстра-Венгрыя яшчэ ў 1913 годзе спрабавала развязаць супраць Сербіі вайну, каб ліквідаваць галоўнага суперніка аўстрыйскага панавання на Балканах, аднак для развязвання вайны не было дастатковых падстаў. Пасля забойства эрцгерцага Фердынанда такія падставы ў аўстрыйскага ўрада з’явіліся. На наступны дзень пасля забойства міністр замежных спраў Аўстрыі Бертальд пісаў венгерскаму прэм’ер-міністру графу Ціса аб сваім намеры «выкарыстаць сараеўскае злачынства, каб звесці рахункі з Сербіяй». У гэтыя ж дні аўстрыйскі імператар Франц Іосіф I заручыўся падтрымкай галоўнага саюзніка — Германіі. 5 ліпеня імператар Германіі Вільгельм II запэўніў, што Берлін падтрымае Вену. 19 ліпеня аўстрыйскі ўрад канчаткова прыняў рашэнне аб вайне з Сербіяй.

23 ліпеня Аўстра-Венгрыя прад’явіла Сербіі ўльтыматум, які складаўся з дзесяці пунктаў. Ультыматум быў відавочна невыканальны і складзены так, каб Сербія адхіліла яго, даўшы тым самым падставу для пачатку баявых дзеянняў. На адказ было адведзена 48 гадзін. Ультыматум утрымліваў зневажальныя для Сербіі патрабаванні. Пяты пункт абвяшчаў: «Дапусціць дзеянне на тэрыторыі Сербіі дзяржаўных службаў Аўстра-Венгерскай імперыі для стрымання любой антыаўстрыйскай дзейнасці». Гэты пункт парушаў суверэнітэт і Канстытуцыю Сербіі.

Сербскі бок прыняў усе дзесяць пунктаў ультыматуму (пяты пункт — з агаворкамі), акрамя шостага, а менавіта адмовілася дапусціць аўстрыйскіх прадстаўнікоў да ўдзелу ў расследаванні Сараеўскага забойства. Адмова ад аднаго пункта была адзначана аўстрыйцамі як адмова ад ультыматуму. Аўстра-венгерскае пасольства пакінула Бялград, што азначала разрыў дыпламатычных адносін. Расійская імперыя зрабіла шэраг спроб схіліць Аўстрыю да перамоў на базе сербскага адказу. Вялікабрытанія, Францыя і Італія прапаноўвалі Вене вынесці пытанне на абмеркаванне канферэнцыі чатырох вялікіх дзяржаў. Аднак Аўстрыя адказала катэгарычнай адмовай. Сербскі каралевіч-рэгент Аляксандр I звярнуўся па падтрымку да расійскага імператара Мікалая II, які заявіў, што Расія не пакіне ў бядзе Сербію.

У выніку, адкінуўшы ўсе мірныя прапановы, 28 ліпеня 1914 года Аўстра-Венгрыя абвясціла Сербіі вайну. 31 ліпеня Франц Іосіф I падпісаў указ аб усеагульнай мабілізацыі ў Аўстра-Венгрыі. У гэтых умовах 29 ліпеня Мікалай II аддаў загад аб усеагульнай мабілізацыі ў Расіі. Германія запатрабавала ад Расійскай імперыі спыніць ваенныя падрыхтоўкі. 30 ліпеня Мікалай II адмяніў ўсеагульную мабілізацыю, зрабіўшы апошнюю спробу захаваць мір, аднак новая прапанова аб пачатку мірных перамоў была рашуча адхілена Аўстра-Венгрыяй.

1 жніўня 1914 года Германія абвясціла Расіі вайну, 3 жніўня — Францыі. 4 жніўня Брытанская імперыя абвясціла вайну Германіі. Пачалася Першая сусветная вайна.

Асаблівасці Балканскага тэатра

Балканскі тэатр ваенных дзеянняў ахопліваў тэрыторыі Чарнагорыі, Албаніі, Сербіі і частка Балгарыі і Грэцыі. На поўначы тэатр баявых дзеянняў абмяжоўвалі ракі Сава і Дунай, на ўсходзе — умоўная лінія Лом-Паланка, Сафія, Кавала, на поўдні — ўзбярэжжа Эгейскага мора ад Кавалы да раёна Салоніцкага заліва, на захадзе — Адрыятычнае мора. Тэрыторыя тэатра ваенных дзеянняў распасціралася на 400 км у даўжыню і 300 км у шырыню.

Асноўная частка гэтай тэрыторыі была гарыстай, толькі невялікія ўчасткі ўздоўж рэк і ўзбярэжжа мора былі раўнінныя. На заходнім участку тэатра баявых дзеянняў былі даволі высокія горы, якія дасягалі вышыні 2600 м. Цэнтральная частка фронту (тэрыторыя Сербіі) ўяўляла сабой горную вобласць з вышынямі 1000 — 1500 м. Да захаду ад Сафіі Балканскія горы дасягалі вышыні 2400 м.

Што ж тычыцца раёна дзеянняў на Сербскім фронце з боку Аўстра-Венгрыі ад ракі Дрыны або з боку Балгарыі ад ракі Цімок, то перадгор’і ў выглядзе шэрагу адгор’яў, якія ідуць з поўдня на поўнач да Дунаю, дазвалялі сербскай арміі выкарыстоўваць шэраг выгадных рубяжоў для актыўнай абароны. Найбольш цяжкадаступнымі ўчасткамі фронту былі усходні і заходні. Таму галоўныя дзеянні развіваліся ў цэнтральным напрамку на Бялград і Салонікі.

Найбольш важнымі рэкамі на Балканскім фронце былі Дунай і яго прытокі Сава і Дрына. Дунай каля Бялграда меў шырыню 1500 — 1900 м, глыбіню да 14 м, таму яго было цяжка фарсіраваць. Сербскія берага, як Дуная, так і Савы, былі вельмі зручныя для актыўнай абароны на працягу амаль 400 км. Цэнтральную частку тэатра ваенных дзеянняў перасякалі больш дробныя рэкі: Марава, Вардар і Струма.

У выніку на дадзеным фронце з прычыны яго гарыстага характару, малой колькасці шляхоў зносін, недахопу запасаў харчавання, недахопу боепрыпасаў ваенныя дзеянні праводзіліся ў цяжкіх умовах. Дзеючым тут войскам, за выключэннем некаторых раёнаў ўзбярэжжа Эгейскага мора, прыйшлося весці горную вайну. З прычыны беднасці рэгіёну, дзе праходзілі баявыя дзеянні, войскі павінны былі разлічваць на падвоз харчавання толькі звонку. Таксама з-за адсутнасці ўласнай ваеннай прамысловасці Сербія залежала ад сваіх саюзнікаў. Сербіі пастаянна патрабаваўся падвоз ўзбраенняў, боепрыпасаў, абмундзіравання і медыкаментаў.

Сілы і планы бакоў

Сілы бакоў

Аўстра-Венгрыя

Супраць Сербіі Аўстра-Венгрыя разгарнула 239,5 батальёнаў, 37 эскадронаў, 516 гармат і 392 кулямёта. Галоўнакамандуючым аўстра-венгерскімі сіламі на Балканах быў прызначаны Оскар Паціёрэк.

• 2-я армія (камандуючы генерал Эдуард фон Бём-Эрмалі) — па цячэнні рэк Савы і Дуная (па абодва бакі Бялграда; фактычна не прымала ўдзелу ў баявых дзеянняў на Балканах і была перакінутая ў Галіцыю)
• 5-я армія (камандуючы генерал Франк Ліборыюс фон Франк) — па левым беразе Дрыны да ўпадзення яе ў Саву (80 000 чалавек)
• 6-я армія (камандуючы Оскар Паціёрэк) — у Босніі, паміж Сараевам і сербскай мяжой (60 000 чалавек).

Сербія
Сербія разгарнула чатыры арміі. Сербскія сілы ўключалі 247 000 чалавек і 610 гармат (з іх да 40 цяжкіх, 180 гармат старых узораў). Галоўнакамандуючым сербскай арміі стаў прынц-рэгент Аляксандр I, фактычна ж камандуючым быў начальнік Генеральнага штаба Радамір Путнік.

• 1-я армія (камандуючы генерал Петар Баёвіч) — яе галоўныя сілы былі сканцэнтраваны ў раёне Паланка, Рача, Топала.
• 2-я армія (камандуючы генерал Сцёпа Сцяпанавіч) — з’яўлялася манеўранай групай, разгорнутай у раёне Белграда.
• 3-я армія (камандуючы генерал Паўле Юрышыч-Штурм) — манеўраная група, разгорнутая ў раёне Валева.
• 4-я армія (камандуючы генерал Мілаш Бажанавіч) — прыкрывала даліну Верхняй Маравіі з захаду і забяспечвала сувязь з Чарнагорыяй.

Чарнагорыя
Чарнагорыя разгарнула 45 000 — 60 000 чалавек, 100 палявых і 100 горных гармат. Чарнагорскую армію ўзначаліў кароль Чарнагорыі Нікола I, начальнікам Генеральнага штаба стаў сербскі генерал Бажыдар Янкавіч.

• Плеўлянская дывізія (камандуючы брыгадзір Лука Гойніч) — знаходзілася на ўсход ад Плеўлі.
• Герцагавінская дывізія (камандуючы сердар Янка Вукоціч) — разгортваецца на граніцы з Герцагавінай.
• Лоўчанская дывізія (камандуючы дывізіяр Міція Марціновіч) — у раёне Лоўчаны.
• Дывізія «Старая Сербія» (камандуючы брыгадзір Радамір Вяшовіч) — разгортваецца на мяжы з Албаніяй.

Планы бакоў і разгортванне войскаў

План вядзення вайны супраць Сербіі аўстра-венгерскага камандавання прадугледжваў разгортванне трох армій. Па плане гэтыя арміі павінны былі ўварвацца ў Сербію і Чарнагорыю і абысці сербскую армію з флангаў. Аднак нямецкае камандаванне запатрабавала ад Аўстра-Венгрыі сканцэнтраваць буйныя сілы супраць Расійскай імперыі. У гэтых умовах аўстра-венгерскае камандаванне стала спешна перакідваць 2-ю армію (190 000 чалавек) у Усходнюю Галіцыю супраць рускіх войскаў.

Камандуючы аўстра-венгерскімі войскамі генерал Оскар Паціёрэк.

Па гэтай прычыне камандуючы аўстрыйскімі войскамі генерал Паціёрэк прыняў новы план наступу супраць Сербіі і Чарнагорыі. 7-ы корпус у ніжнім цячэнні Савы павінен выконваць толькі адцягваючыя дзеянні. Рашучы наступ ад Дрыны павінны былі пачаць 4-ы, 8-ы, 13-ы і частка 15-га і 16-га карпусоў. Астатнія часткі 15-га і 16-га карпусоў павінны былі разгарнуцца супраць чарнагорскай арміі. 9-ы корпус знаходзіўся ў рэзерве. Маючы ў распараджэнні добрую сетку чыгунак у Банаце, аўстрыйскае камандаванне магло разгарнуць галоўныя сілы менавіта там, захапіць Бялград і наступаць углыб Сербіі на цэнтральным напрамку, па далінах рэк Калубара і Морава для захопу галоўнага «арсенала» Сербіі — Крагуеваца. Мінусам гэтага плана было тое, што аўстра-венгерскім войскам давялося б фарсіраваць складаныя водныя рубяжы — рэкі Дунай і Сава. Другі варыянт наступу з боку ракі Дрыны быў зручней для наступаючых войскаў. У выпадку яго рэалізацыі аўстрыйцы прыкрылі б свае флангі і паменшылі рызыку абхопу. Аднак на Дрынскім участку малалікасць дарог і горная мясцовасць былі зручныя для абараняючыхся сербаў.

Камандуючы сербскімі войскамі ваявода Радамір Путнік.

Пасля Балканскіх войнаў сербскія ўзброеныя сілы былі цалкам рэарганізаваны, лік дывізій быў павялічаны з пяці да дзесяці. Да пачатку войны Сербія змагла выставіць 12 пяхотных і адну кавалерыйскую дывізіі ў складзе чатырох армій. План сербскага камандавання па вядзенню войны прадугледжваў два варыянты:

• Барацьба з Аўстра-Венгрыяй;
• Барацьба з Аўстра-Венгрыяй у саюзе з Расіяй.

Сербская армія пачала разгортванне чатырох армій: 1-я павінна была абараняцца па берагах Дуная, 2-я армія была засяроджаная ў раёне Бялграда, 3-я армія разгортвалася ў раёне Валева, 4-я армія разгортваецца у раёне Верхняй Маравіі і забяспечвала сувязь з чарнагорскай арміяй. У выніку з ліку 12 пяхотных і адной кавалерыйскай дывізій восем ўтварылі манеўраную групу, прыкрытую па прыродным абарончым лініям рэк Дуная, Савы і Дравы рэзервовымі дывізіямі трэцяга прызыву і забяспечаную з боку Балгарыі абаронай натуральных перашкод — рэкамі Цімокам, Моравай і горным хрыбтом паміж імі. З-за пагрозы аўстрыйскага ўварвання з поўначы (рэкі Дунай і Сава) і захаду (рака Дрына) сербскія войскі прыкрылі абодва гэтыя напрамкі, засяродзіўшы ў цэнтры краіны манеўраную групу з васьмі дывізій, якая знаходзілася на аднолькавай адлегласці ад абодвух участкаў магчымага наступу.

Калі высветлілася, што Аўстра-Венгрыю чакае барацьба на два фронты (супраць Сербіі і Расіі), сербскае камандаванне не выключала магчымасці пераходу ў наступленне ў раёне рэк Савы і Калубары ў Шабаца. 9 жніўня камандуючаму 2-й сербскай арміяй нават быў дадзены загад правесці разведку на дадзеным участку. Аднак спробы сербскай арміі арганізаваць наступу ў Срэме і ў Босніі не ўвянчаліся поспехам.

Сербская армія мела абмежаваныя рэзервы — як людскія, так і матэрыяльныя. Яе камандаванне здолела мабілізаваць 247 000 чалавек. Аднак, нягледзячы на тое, што сербская армія саступала аўстрыйскім войскам у колькасці, яна заняла вельмі выгаднае становішча.

Чарнагорская армія разгарнула 6000 чалавек у Новапазарскім санджаку, уздоўж заходняй мяжы з Аўстра-Венгрыяй — 29 000 салдат і афіцэраў, асноўныя ж сілы былі пакінутыя ўнутры краіны.

Удалае размяшчэнне сербскіх і чарнагорскіх войскаў у спалучэнні з партызанскімі метадамі баявых дзеянняў палявых войскаў дазволілі сербскай і чарнагорскай войскам, нягледзячы на адлегласць ад саюзнікаў і вострую патрэбу ў боепрыпасах і іншых сродкаў, доўгі час супрацьстаяць аўстра-венгерскім войскам.

Узбраенне бакоў

Сербская армія не паспела акрыяць ад бітваў двух Балканскіх войнаў і папоўніць арсеналы, закупіць новае ўзбраенне. Сербская пяхота была ўзброена Маўзераўскімі магазінкамі. Востра адчуваўся недахоп ўзбраенняў, боепрыпасаў і іншых матэрыяльных і тэхнічных сродкаў. Значная частка артылерыйскіх гармат з’яўляліся састарэлымі, аднак нягледзячы на гэта ў сербскай арміі было 48 цяжкіх гармат. Таксама ў Сербіі не было авіяцыі і флоту. Адсутнічала свая ваенная прамысловасць.

Чарнагорская пяхота была ўзброена трохлінейнымі рускімі магазінкамі. Таксама як і Сербія, Чарнагорыя не мела авіяцыі і ўласнай ваеннай прамысловасці. Аднак чарнагорская армія мела каля 100 горных гармат, што ва ўмовах баявых дзеянняў у гарах было вельмі важна. Чарнагорыя не мела свайго флоту, таму з першых дзён вайны аўстрыйскі флот лёгка ўсталяваў блакаду ўзбярэжжа Чарнагорыі.

Аўстрыйская армія значна пераўзыходзіла войска балканскіх краін у матэрыяльна-тэхнічным плане. Аўстра-венгерская пяхота была ўзброена вінтоўкамі ўзору 1895 г. Манліхера. На ўзбраенні знаходзіўся станкавы кулямёт Шварцлозе. У аўстрыйскай арміі меліся аэрапланы, таксама аўстрыйскі флот поўнасцю забяспечыў блакаду чарнагорскага ўзбярэжжа і падтрымліваў аўстрыйскія войскі пры аперацыях у прыбярэжных раёнах. Акрамя гэтага мелася Дунайская флатылія для дзеянняў на Дунаі. Аўстрыйскае камандаванне засяродзіла значную колькасць артылерыі. Аднак горныя гарматы былі відавочна састарэлыя. Ваенная вытворчасць у Аўстра-Венгрыі было наладжана і таму ў ходзе баявых дзеянняў аўстрыйскія войскі практычна не адчувалі патрэбы ў боепрыпасах.

Кампанія 1914 года

Пачатак баявых дзеянняў; бітва пры Церы

Асноўны артыкул: Бітва пры Цэры

Аўстрыйскія войскі пад абстрэлам сербскай артылерыі.

Баявыя дзеянні на Балканскім фронце пачаліся 28 ліпеня 1914 года, адразу ж пасля абвяшчэння вайны, калі аўстрыйская артылерыя і Дунайская флатылія ВМС Аўстра-Венгрыі пачалі абстрэл Бялграда. Агульнае ж наступленне аўстрыйцы пачалі 12 жніўня, калі была завершана канцэнтрацыя войскаў. На паўночным флангу фронту дзейнічалі часткі 2-й аўстрыйскай арміі, якія яшчэ не паспелі адправіцца на Усходні фронт у Галіцыю. 15 жніўня яны занялі Шабац. Асноўныя сілы 5-й і 6-й аўстрыйскіх арміяў рыхтаваліся да фарсіравання Дрыны, наводзячы праз яе масты. На пераправу праз Дрыну аўстрыйскія войскі патрацілі чатыры дні.

У гэты час насустрач аўстра-венгерскім войскам рухаліся 2-я і 3-я сербскія арміі. Ужо 16 жніўня у Шабац пачаліся баі, у Слаціны сербскія войскі скавалі і адкінулі австро- венгерскія часткі. У паласе 3-ці сербскай арміі баі насілі зацяты характар, і на некаторых участках сербам прыйшлося адысці. У наступныя дні да сербаў падцягнуліся астатнія часткі, і ім удалося прарваць аўстра-венгерскі фронт у Лазніцы. Для аўстрыйцаў склалася неспрыяльная сітуацыя, і яны 19 жніўня пачалі адыход па ўсім фронце. У гэтых умовах аўстра-венгерскае камандаванне было вымушана задзейнічаць часткі 2-й арміі, затрымліваючы іх адпраўку ў Галіцыю.

З 20 жніўня сербскія войскі пачалі пераслед адыходзячых аўстрыйскіх войскаў. У некаторых месцах аўстрыйскія ар’ергарды мужна стрымлівалі сербаў, а ў некаторых адступленне ператварылася ва ўцёкі аўстра-венгерскіх войскаў. У выніку да 24 жніўня аўстра-венгерскія войскі былі адкінуты да рэк Сава і Дрына. Сербская армія захапіла 50 000 палонных, 50 гармат, 150 зарадных скрыняў, значную колькасць вінтовак, павозак, ваеннай амуніцыі і харчовых запасаў. Такім чынам, сербскім войскам удалося адбіць першае наступленне аўстрыйскіх войскаў. У гэтых баях сербская армія таксама панесла адчувальныя страты, страціўшы да 15 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі.

Перамога пры Цэры мела стратэгічнае значэнне для Антанты. У перыяд жорсткіх баёў у Галіцыі сербская армія скавала некаторыя часткі 2-й аўстрыйскай арміі на Балканах, пры гэтым нанёсшы аўстрыйскім войскам паражэнне.

Працяг баявых дзеянняў; бітва на Дрыне

Асноўны артыкул: Бітва на Дрыне

Палажэнне на сербскім фронце перад пачаткам контрнаступлення сербскіх войскаў.

Пасля паразы пры Цэры аўстрыйскія войскі пачалі рыхтавацца да другога наступу. Сербскія войскі рабілі спробы перайсці ў наступленне, але ў раёнах Мітравіцы, Земуна і Сараева былі вымушаныя адступіць на зыходныя пазіцыі. Перагрупаваўшы свае сілы, аўстра-венгерскае камандаванне 7 верасня пачало новы наступ з мэтай абыйсці сербскія арміі з паўднёвага захаду.

У ноч на 8 верасня аўстрыйцы пачалі фарсіраванне Савы, але тут жа былі адкінутыя сербскімі войскамі. Пасля жорсткіх баёў і шматлікіх спроб аўстрыйцаў пераправіцца праз раку іх войскам не ўдалося фарсіраваць Саву. На паўднёвым флангу фронту аўстрыйцам удалося заняць хрыбты на правым беразе Дрыны, але сербскія войскі аказалі жорсткае супраціўленне. Аўстра-венгерскія часткі беспаспяхова атакавалі хрыбты да 6 лістапада, аднак, у рэшце рэшт, сербская армія пачала адыход з-за недахопу боепрыпасаў.

7 лістапада сербскія войскі пад пагрозай ахопу адышлі на новыя абарончыя рубяжы. 14 лістапада 1914 года аўстрыйскія войскі занялі Валева. У гэты ж час аўстрыйскія войскі спрабавалі патрапіць ў даліну Моравы, аднак пасля пераправы праз Дунай у Семендрыі шэсць аўстра-венгерскіх батальёнаў былі цалкам знішчаны. Знаходжанне на сербскай тэрыторыі аўстра-венгерскіх войскаў суправаджалася пажарамі і гвалтам над мірным насельніцтвам.

У выніку другога аўстра-венгерскага наступлення, нягледзячы на жорсткае супраціўленне сербскіх войскаў, аўстрыйцам удалося прасунуцца наперад і фарсіраваць Дрыну. Сербская армія з-за пагрозы ахопу і недахопу боепрыпасаў, вінтовак, абмундзіравання (у сербскай арміі быў востры недахоп абутку) пачала адступленне на новыя абарончыя рубяжы, суправаджаючы свой адыход контратакамі.

Бітва пры Калубары

Асноўны артыкул: Бітва пры Калубары

Сербскія салдаты падчас бітвы пры Калубары.

Аўстрыйскія войскі працягвалі наступленне. 16 лістапада падраздзялення 5-й і 6-й аўстра-венгерскіх арміяў атакавалі пазіцыі сербскіх войскаў з мэтай захапіць чыгуначную галінку Абрэновац — Валева. 5-й аўстрыйскай арміі ўдалося захапіць Лазарэвац і адцясніць 2-ю сербскую армію. 24 лістапада 6-я армія здолела захапіць стратэгічную вышыню — гару Мальён. 25 лістапада войскі 5-й арміі адцяснілі 2-ю і 3-ю сербскія арміі і, фарсіраваўшы раку Л’ег, выйшлі ў фланг 1-й сербскай арміі.

З прычыны стварыўшагася становішча генерал Жывоін Мішыч прыняў рашэнне пакінуць пазіцыі і адвесці сербскія войскі да горада Горні Міланавац. Генерал Мішыч хацеў перагрупаваць войскі і са свежымі сіламі пачаць контрнаступленне. Першапачаткова план Мішыча выклікаў незадаволенасць камандуючага сербскай арміяй Радаміра Путніка, таму што для гэтага было неабходна пакінуць Бялград. Аднак неўзабаве план Жываіна Мішыча быў прыняты, і сербы пачалі адступленне.

30 лістапада [[1914 года сербы пакінулі Бялград і з 2 снежня сербскі фронт праходзіў паміж Дунаем і вярхоўем Моравы, па вышынях Космай, Лазоравац і заходнім схілам плато Руднік. Аўстрыйцы занялі пакінуты сербамі Бялград, лічачы сербскую армію няздольнай да далейшага супраціўлення. Камандуючы аўстрыйскімі войскамі Оскар Паціёрэк прыняў рашэнне разграміць 2-ю сербскую армію, не баючыся агаліць свой фланг перад 1-й сербскай арміяй, якая, як ён лічыў, аслаблена і не будзе праводзіць актыўных дзеянняў. Аднак да гэтага часу ў Сербію праз Салонікі і па Дунаі стала прыбываць дапамога ад саюзнікаў (з Францыі і Расіі). Францыя даслала зброю і боепрыпасы, а Расія — таксама боепрыпасы і харчаванне. Гэтая дапамога дазволіла сербскай арміі зноў перайсці да актыўных дзеянняў.

Аўстрыйская 5-я армія уступае ў Бялград. 5 снежня 1914 года.

Па плане сербскага контрнаступлення 1-я армія генерала Мішыча павінна была пачаць наступленне і авалодаць масівам Сувабор, затым у наступ пераходзілі 2-я і 3-я арміі. Раніцай 3 снежня Путнік даў загад аб пачатку контрнаступлення, часткі 1-й арміі перайшлі ў атаку на масіў Сувабор і заспелі знянацку аўстрыйскія часткі, якія не чакалі з боку сербаў якіх-небудзь актыўных дзеянняў. Тут аўстрыйскія войскі тры дні стрымлівалі надыходзілі, аднак 5 снежня пачалі адыход. Калі поспех 1-й арміі быў забяспечаны, у бой уступілі 2-я і 3-я арміі. У сітуацыі, якая склалася Паціёрэк прыняў рашэнне атакаваць 2-ю сербскую армію, аднак усе аўстра-венгерскія атакі былі адбітыя. Затым аўстрыйцы былі адкінутыя на ўмацаваную пазіцыю на поўдзень ад Бялграда, аднак і адтуль 13 снежня яны былі выбітыя і адкінутыя на тэрыторыю Аўстра-Венгрыі.

15 снежня сербскія войскі ізноў ўступілі ў Бялград, тэрыторыя краіны была ачышчана ад аўстрыйскіх войскаў. Аднак развіць поспех і арганізаваць пераслед аўстрыйскіх войскаў сербскаму камандаванню не ўдалося. Сербскія войскі прыпыніліся на рубяжах рэк Савы і Дрыны.

Сербская армія ў гэтых баях страціла 22 000 чалавек забітымі і 19 000 палоннымі. Аўстра-венгерская армія пацярпела цяжкае паражэнне. Аўстрыйцы страцілі 28 000 чалавек забітымі 46 000 палоннымі, тры сцяга, 126 гармат, 70 кулямётаў, 362 зарадных скрыні, 2000 коней і інш..

Вынікі кампаніі 1914 года

Пасля двух паражэнняў у 1914 годзе на Балканскім фронце аўстрыйскае камандаванне адмовілася ад актыўных дзеянняў на сербскім фронце. Аўстрыйцы перакінулі войскі з Балканскага фронту на Усходні, у Карпаты, для абароны ад рускай арміі, пакінуўшы супраць сербскай арміі ўсяго толькі два корпуса. Аўстра-венгерскія войскі панеслі цяжкія страты на Балканскім фронце ў 1914 годзе, страціўшы 7 600 афіцэраў і 274 000 салдат. Генерал Эрых Людэндорф у сваіх успамінах пазней адзначаў:

У Сербіі аўстра-венгерскія войскі былі разбіты і ўжо не з’яўляліся паўнавартасным баявым інструментам.

Паражэнне Аўстра-Венгрыі ў кампаніі 1914 года нанесла сур’ёзны ўдар па планах Аўстрыі і Германіі, якія не змаглі ўсталяваць прамую сувязь з Асманскай імперыяй, якая ўступіла ў вайну на іх баку. Генерал Паціёрэк быў адпраўлены ў адстаўку, камандуючым аўстрыйскімі войскамі на Балканах стаў эрцгерцаг Ойген.

Сербская армія на працягу кампаніі 1914 года адыграла важную ролю для Антанты, сцягнуўшы вялікую колькасць аўстра-венгерскіх войскаў і не даўшы перакінуць іх супраць рускай арміі. Аднак перамога дасталася Сербіі цяжкай цаной. Сербская армія за 1914 год згубіла 132 000 чалавек. Колькасць сербскай арміі не перавышала 100 000 чалавек. Востра адчуваўся недахоп харчавання, медыкаментаў, абмундзіравання. У яе шэрагах пачалася эпідэмія тыфу. Чарнагорская армія налічвала 50 000 чалавек і ў кампаніі 1914 года адыграла вялікую ролю ў барацьбе з аўстрыйскімі войскамі.

У выніку пералічаных фактараў вайна на Балканскім фронце набыла характар пазіцыйнай.

Кампанія 1915 года

У пачатку 1915 года стабілізавалася лінія пазіцыйнага фронту, і на Балканскім фронце ўсталявалася часовае зацішша. Да лета 1915 года сербам атрымоўваецца аднавіць баяздольнасць свайго войска шмат у чым дзякуючы падтрымцы саюзнікаў — Францыі, Брытанскай імперыі і Расійскай імперыі. Падчас прарыву рускага фронту і Вялікага адступлення рускай арміі з Польшчы і Галіцыі рускае камандаванне звярталася да сербскага боку з просьбай арганізаваць наступ, каб адцягнуць частку аўстра-венгерскіх карпусоў з Галіцыі. Але камандуючы сербскай арміі Радамір Путнік адказаў, што сэрбская армія не мае дастатковых сілаў і сродкаў для наступу.

Цар Балгарыі Фердынанд I.

У той жа час Цэнтральныя дзяржавы канчаткова прынялі рашэнне разграміць Сербію і Чарнагорыю ў 1915 годзе для таго, каб усталяваць сувязь Асманскай імперыі з іншымі членамі блока. Як паказаў вопыт кампаніі 1914 гады, адна Аўстра-Венгрыя без падтрымкі Германскай імперыі была не ў стане вырашыць гэтую задачу.

У сярэдзіне лета 1915 года, калі на Балканскім фронце панавала пазіцыйнае зацішша і войскі не вялі ніякіх аперацый, Аўстра-германскі блок пачаў рыхтавацца да ваеннай аперацыі супраць сербскіх войскаў. Для гэтага германскія дыпламаты планавалі ўключыць у вайну на сваім баку Балгарыю. Берлін даў гарантыі балгарскаму ўраду, што ў выпадку ўступлення ў вайну на баку Цэнтральных дзяржаў Балгарыі будуць перададзеныя тэрыторыі Сербіі, Румыніі і Турцыі. Акрамя таго, летам 1915 года аўстра-германскія войскі вялі паспяховае наступленне на Усходнім фронце, туркі паспяхова абараняліся па ходзе Дарданэльскай аперацыі, а франка-брытанскія войскі не маглі прарваць германскі фронт на захадзе.

Антанта таксама спрабавала ўцягнуць Балгарыю ў вайну на сваім баку. Саюзнікі запэўнілі балгарскі ўрад, што ў выпадку выступу на баку Антанты, Усходняя Фракія і частка тэрыторый Македоніі ўвойдуць у склад Балгарскага царства. Аднак канкрэтных запэўненняў з нагоды тэрыторый у Македоніі, краіны Антанты даць не маглі. Сербія (у склад, якой уваходзіла Македонія) не хацела ісці на саступкі Антанты і перадаваць пасля вайны частку сваіх зямель у склад Балгарыі. А Германія і Аўстра-Венгрыя адназначна заявілі, што гатовыя пасля вайны перадаць Балгарыі ўсю Македонію, Фракію, а таксама тэрыторыі Румыніі (калі румынскі ўрад выступіць на баку Антанты). Акрамя гэтага, германскі бок настаяў на тым, каб Асманская імперыя перадала у склад Балгарыі тэрыторыю ўздоўж правага берага ракі Марыца.

Гэтыя фактары адыгралі вырашальную ролю для балгарскага ўрада. Будучы упэўненым, што перамога будзе за блокам Цэнтральных дзяржаў, а Балгарыя атрымае ўсе абяцаныя тэрыторыі, цар Фердынанд I, наладжаны пранямецкі, прыняў канчатковае рашэнне выступіць на баку Цэнтральных дзяржаў.

У выніку 6 верасня 1915 года ў Сафіі была складзеная ваенная канвенцыя паміж Балгарыяй і Цэнтральнымі дзяржавамі, што азначала ўступленне Балгарыі ў вайну на баку аўстра-германскага блока. Згодна з названай канвенцыі Германія і Аўстра-Венгрыя, кожная сіламі шасці пяхотных дывізій, на працягу 30 дзён і Балгарыя, мінімум, чатырма дывізіямі на працягу 35 дзён павінны былі быць гатовыя да дзеянняў на граніцы Сербіі. Агульнае камандаванне гэтымі войскамі павінен быў прыняць генерал Макензен. Пасля гэтага сітуацыя на Балканах змянілася на карысць Цэнтральных дзяржаў. Да аўстрыйскіх і германскіх войскаў далучылася балгарская армія, якая лічылася адной з лепшых на Балканах.

Краіны Антанты занадта позна ўсвядомілі тую небяспеку, якая пагражае іх балканскім саюзнікам. Толькі 1 кастрычніка 1915 года было прынята рашэнне аб высадцы англа-французскага дэсанту ў грэчаскіх Салоніках і высоўвання яго для прыкрыцця ўсходняга флангу сербскай арміі. З 5 кастрычніка з дазволу грэцкага ўрада ў Салоніках пачаў высадку англа-французскі экспедыцыйны корпус колькасцю 150 000 чалавек . З 5 кастрычніка па 28 лістапада 1915 года ў Салоніках былі высаджаны тры французскія (57-я, 122-я і 156-я пяхотныя дывізіі; усяго 65 000 чалавек) і пяць брытанскіх (10-я, 22-я, [[26-я пяхотная дывізія, Вялікабрытанія|26-я] ], 27-я і 28-я пяхотныя дывізіі; усяго 85 000 чалавек). Расія не магла дапамагчы Сербіі, так як Румынія адмовілася прапускаць праз сваю тэрыторыю рускія войскі.

Падрыхтоўка да баявых дзеянняў

Маніфест балгарскага цара Фердынанда I, які аб’яўляе вайну Сербіі.

Аперацыю супраць Сербіі аўстра-нямецкае камандаванне рыхтавала старанна і ўсебакова. Была праведзена вялікая праца па разведцы, пашырэнню сеткі дарог і інш. Захоўвалася сакрэтнасць: па плане Цэнтральных дзяржаў наступленне павінна было стаць для сербаў вялікай нечаканасцю. Да пачатку наступу аўстра-германцам удалося дасягнуць трайной перавагі ў сілах і сродках.

Паводле задумы аўстра-германскага кіраўніцтва ўдары з паўночна-усходу і поўначы, а таксама балгарскія ўдары з усходу ў напрамку Крагуеваца і Ніша павінны былі акружыць і знішчыць сербскую армію ў цэнтры краіны. Усяго Цэнтральныя дзяржавы засяродзілі 14 аўстра-германскіх і шэсць балгарскіх дывізій пад агульным камандаваннем генерал-фельдмаршала Аўгуст фон Макензен.

Аўстра-германскае камандаванне засяродзіла:

• 11-ю германскую армію (камандуючы генерал Макс фон Гальвіц; 7 пяхотных дывізій), якая была ўзмоцнена цяжкай артылерыяй.
• 3-ю аўстрыйскую армію (камандуючы генерал Кёвес; 3 аўстра-венгерскія і 4 германскія пяхотныя дывізіі).
• 19-ы аўстра-венгерскі корпус (супрацьстаяў чарнагорскай арміі).

Усяго аўстра-нямецкія войскі налічвалі каля 330 000 чалавек.

Сербскае камандаванне прыняло наступны план вядзення баявых дзеянняў: абапіраючыся на магутныя водныя перашкоды Савы і Дуная, малымі сіламі абараняць паўночны ўчастак фронту ад аўстра-германскіх войскаў, а галоўнымі сіламі разбіць балгарскую армію ў стадыі яе мабілізацыі, заняць Сафію і прымусіць Балгарыю да капітуляцыі. Потым меркавалася кінуць усе сілы супраць аўстра-германскіх войскаў. Аднак гэты план Антанта напачатку не падтрымала, усё яшчэ спадзеючыся, што Балгарыя выступіць на баку саюзнікаў.

Сербская армія мела ў сваім складзе 12 дывізій, у іх шэрагах знаходзілася каля 200 000 чалавек, 678 гармат.

• 1-я армія (камандуючы генерал Жывоін Мішыч; знаходзілася ў нізоўях Дрыны і Савы).
• 2-я армія (камандуючы генерал Сцёпа Сцяпанавіч; прыкрывала граніцу з Балгарыяй).
• 3-я армія (камандуючы генерал Паўле Юрышыч-Штурм; займала пазіцыі па паўднёвым беразе Дуная).

Чарнагорская армія мела колькасць каля 50 000 чалавек і 135 гармат. Колькасць саюзніцкага экспедыцыйнага корпуса павінна была складаць каля 150 000 чалавек.

Сербская і чарнагорская арміі па сваёй колькасці больш чым у два разы саступалі суперніку, былі горш абсталяваныя тэхнікай і мелі патрэбу ў боепрыпасах, харчаванні і санітарнай дапамогі. Адзінае камандаванне войскамі з-за дынастычных разладаў Чарнагорыі і Сербіі адсутнічала.

Аўстра-германскае наступленне

Наступленне аўстра-германскіх войскаў пачалося апоўдні 6 кастрычніка 1915 года магутнай артылерыйскай падрыхтоўкай. Агнём цяжкіх гармат разбураліся акопы, загароды, апорныя пункты сербаў у раёне перапраў. Таксама бамбардзіроўцы падвергнуўся Бялград, у выніку чаго загінула каля 5000 жыхароў горада.

7 кастрычніка германскія і аўстра-венгерскія дывізіі пачалі наступленне. Часткі 3-й аўстрыйскай арміі адначасова перапраўляліся праз Дунай (8-ы аўстрыйскі корпус) і праз Саву (22-і германскі рэзервовы корпус). Аўстрыйцы і немцы ўзяліся за траленні мінных загарод, пасля чаго пачалася пераправа. Пераправа праходзіла ў цяжкіх умовах, сербы адчайна супраціўляліся. У першы дзень фарсіравання аўстра-германцы страцілі да 66% сваёй маставой маёмасці. Пераправіўшыяся аўстра-германскія часткі вялі разлютаваныя баі з сербскімі войскамі за плацдармы. Пасля надыходу цемры пераправа была працягнутая. Нямецкім войскам удалося захапіць Цыганскі востраў на Саве, дзякуючы чаму на сербскі бераг хлынулі падмацаванні для аўстра-германскіх войскаў. Пасля таго, як немцам атрымалася захапіць спраўны сербскі мост паміж Цыганскім востравам і сербскім берагам, 43-я рэзервовая германская дывізія ўварвалася ў Бялград. 9 кастрычніка падышлі параходы і аўстрыйцы здолелі перакінуць на сербскі бераг дзве пяхотныя дывізіі. Завязаліся жорсткія вулічныя баі. Сербскія войскі аказвалі люты супраціў, аднак да 9 кастрычніка немцы ўзялі Бялград. Сербскія войскі былі вымушаныя адыходзіць у паўднёвым кірунку. Акрамя гэтага 19-ы корпус 3-й аўстра-венгерскай арміі пачаў фарсіраванне Дрыны і нанёс удар па чарнагорскім войскам, якія таксама былі вымушаныя адступаць.

11-я германская армія перапраўлялася праз Дунай у раёне Рама (галоўныя сілы), у Сямендрыі (другарадныя сілы), у Орсавы планавалася дэманстратыўная пераправа. Армія перанесла велізарныя цяжкасці, з-за дажджоў, дрэннага надвор’я і супраціву сербскіх войскаў. 8 і 9 кастрычніка ішоў праліўны дождж, акрамя гэтага сербская артылерыя вяла люты агонь. Затым пачаўся ўраган, які моцна ўскладніў пераправу нямецкіх войскаў. Пасля таго як 17 кастрычніка ўраган сціх, 10-му рэзервоваму корпусу ўдалося пераправіцца на сербскі бераг. Аднак у горнай мясцовасці паміж Бялградам і Сямендрыяй сербскія войскі аказвалі люты супраціў пераправіўшымся германскім часткам. Толькі да 21 кастрычніка немцам атрымалася зламаць супраціў сербскіх частак і навесці два масты, пасля чаго ўсе падраздзяленні 11-й арміі завяршылі пераправу. Аўстра-германскія войскі за першыя дні баёў страцілі толькі забітымі 10 000 чалавек. 3-я і 11-я арміі прасунуліся толькі на 10-15 км.

Галоўныя сілы сербскай арміі, засяроджаныя на балгарскай граніцы, правялі перагрупоўку і былі вымушаныя ўступаць у баявыя дзеянні з надыходзячымі з поўначы аўстра-германскімі войскамі. Чарнагорцы гэтак жа адчайна супраціўляліся, замаруджваючы наступленне аўстрыйскіх дывізій у Дрыны. Аднак аўстра-германскія часткі для развіцця тэмпаў наступлення пачалі праводзіць неабходныя перагрупоўкі і падцягваць цяжкую артылерыю.

Уступленне ў вайну Балгарыі

Асноўны артыкул: Балгарыя ў Першай сусветнай вайне

Вільгельм II, Фердынанд I і генерал Макензен ў акупаваным Нішы.

Да 8 кастрычніка з прычыны склаўшайся сітуацыі камандуючы сербскай арміі Радамір Путнік быў вымушаны ўводзіць у бой тыя сілы, якія былі вылучаныя для аховы балгарскай граніцы. У гэтых умовах 15 кастрычніка, пасля таго як Балгарыя абвясціла вайну Сербіі, сербскія войскі былі атакаваныя наступаючымі балгарскімі войскамі.

Балгарскае камандаванне разгарнула для дзеянняў супраць Сербіі дзве арміі:

• 1-я армія (камандуючы генерал Баяджыеў; 4 пяхотныя дывізіі)
• 2-я армія (камандуючы генерал Тодараў; 2 пяхотныя і 1 кавалерыйская дывізіі)

6-я пяхотная дывізія знаходзілася ў раёне Кулы, 5-я і 8-я пяхотныя дывізіі разгортваліся ў раёне Белаградчыка, а 1-я пяхотная дывізія займала пазіцыі на паўночны захад ад Сафіі. Падраздзялення 1-й арміі павінны былі наступаць на Пірот і Ніш з мэтай разгрому 2-й сербскай арміі. 2-я балгарская армія (3-я, 7-я пяхотныя дывізіі і 1-я кавалерыйская дывізія) мела задачу наступаць у даліне ракі Вардар і перарэзаць сувязь сербскай арміі з экспедыцыйным корпусам Антанты ў Салоніках. Такім чынам у задачу балгарскіх войскаў ўваходзіў захоп Ніша (1-я армія), чыгуначнага шляху Ніш-Салонікі (2-я армія) з мэтай далейшага акружэння сербскіх войскаў. Аднак самая слабая па складу 2-я балгарская армія павінна была выконваць самую адказную аперацыю. Нягледзячы на тое, што падраздзялення 2-й арміі былі адарваныя ад частак 1-й і маглі атрымаць флангавы ўдар ад англа-французскага корпуса, камандаванне Цэнтральных дзяржаў не палічыла патрэбным узмацняць 2-ю армію.

Наступленне 2-й балгарскай арміі.

Раніцай 15 кастрычніка балгарскія войскі ўварваліся на тэрыторыю Сербіі. 1-я балгарская армія генерала Баяджыева сустрэла ўпартае супраціўленне з боку сербскіх войскаў. Падраздзялення 1-й арміі доўгі час штурмавалі умацаваныя пазіцыі сербаў у Пірота. 25 кастрычніка балгарскія войскі вымусілі сербаў адысці за Цімок. Аднак 2-я балгарская армія генерала Тодарава без асаблівай цяжкасці хутка прасунулася да ракі Вардар у Македоніі. Балгарскія войскі нанеслі сербам разгром ля Куманава і ўзялі Велес. Гэтыя паспяховыя дзеянні балгарскіх войскаў перарвалі сувязь сербскай арміі і саюзнага экспедыцыйнага корпуса ў Салоніках.

Баючыся поўнага акружэння, сербская армія з баямі адыходзіла ў паўднёва-заходнім напрамку ў Чарнагорыю і Албанію, таксама адыходзіла і чарнагорская армія. Аўстра-германскія дывізіі пастаянна праследавалі адыходзячых. Сербскія войскі часам праводзілі контратакі і затрымлівалі іх прасоўванне.

Становішча сербскай арміі было катастрафічным. 22 кастрычніка аўстра-германа-балгарскія войскі аднавілі сваё наступленне. Пад націскам пераўзыходзячых сіл сербская армія была вымушана адступаць. 5 лістапада баўгары занялі Ніш. Пасля заняцця Ніша аўстра-нямецкія і балгарскія часткі з’ядналіся і павялі сумеснае наступленне. У той жа час тры англа-французскія дывізіі высунуліся з Салонікаў у Македонію для дапамогі сербскай арміі, аднак у ракі Чэрны былі атакаваныя 2-й балгарскай арміяй і адступілі. Спробы англа-французскіх войскаў аднавіць зносіны з сербскай арміяй былі адбітыя балгарскімі войскамі.

Далейшыя баявыя дзеянні

Аўстра-германскія часткі (якія былі ўзмоцнены германскім альпійскім корпусам) працягвалі наступленне з поўначы. З прычыны гэтага галоўны штаб сербскай арміі перамясціўся з Крагуевац у Крушавац. У наступных баях з аўстра-германскімі войскамі сербскія падраздзяленні панеслі найцяжэйшыя страты і адступалі ў спешным парадку. Толькі часткам 2-й балгарскай арміі сербы аказвалі люты супраціў, паколькі наступленне 2-й арміі магло перарэзаць шляхі адыходу сербаў у Албанію. Для таго, каб адрэзаць шляхі адыходу асноўным сілам сербскай арміі і акружыць яе, балгарскае камандаванне прыняло рашэнне ўзмацніць 2-ю армію пяхотнай дывізіяй са складу 1-й балгарскай арміі. Аднак наступныя атакі балгарскіх войскаў поспехаў не мелі.

1 снежня у баях у раёне Прызрана сербская армія была разбіта балгарскімі войскамі, нясучы цяжкія страты. Вялікая колькасць сербаў патрапіла ў палон. Таксама сербскія атрады, якія ўступалі ў баявыя сутыкненні з падраздзяленнямі 3-й і 11-й армій аўстра-германскіх войскаў, неслі цяжкія страты. У выніку пасля гэтых баёў сербскія сілы былі цалкам выцесненыя з тэрыторыі Сербіі. Балгарская армія, захапіўшы Охрыд, усталявала кантроль над Вардарской Македоніяй. У канцы лістапада аўстра-венгерскія часткі адкінулі чарнагорскую армію на тэрыторыю Чарнагорыі і працягнулі наступ з мэтай захопу сталіцы.

Эвакуацыя сербскай арміі ў Албанію, 1915 год.

Сербская і чарнагорскія арміі працягвалі адступленне ў напрамку Албаніі і Чарнагорыі. Разам з ваеннымі адступала і мірнае насельніцтва, баючыся тэрору аўстра-германскіх войскаў. Адступленне праходзіла ў цяжкіх умовах горнай мясцовасці. Адыходзячыя імкнуліся выйсці да ўзбярэжжа Адрыятычнага мора, дзе саюзнікі абавязаліся эвакуіраваць рэшткі сербскай і чарнагорскай арміі і грамадзянскае насельніцтва.

У ходзе далейшых баёў сербская армія страціла 55 000 салдат і афіцэраў, адыходзячы па горных дарогах Албаніі Камандаванне сербскай арміі было вымушана знішчыць артылерыю і абозы. Акрамя адыходзячай арміі і мірнага насельніцтва, сербскае камандаванне было вымушана эвакуіраваць і палонных аўстра-венгерскай арміі (30 000 салдат і 700 афіцэраў). 26 лістапада з Прызрана эвакуяваўся і сербскі ўрад. Выжыўшыя ва ўмовах цяжкага пераходу сербы (150 000 чалавек) у студзені 1916 года былі эвакуіраваны на востраў Корфу. Тэрыторыя Сербіі і Чарнагорыі была акупаваная.

У ходзе адступлення сербскай арміі найважную ролю адыгралі чарнагорскія войскі. Для таго, каб прыкрыць адыход сербскіх войскаў да Адрыятычнага мора, Санджакская дывізія чарнагорскай арміі 6 — 7 студзеня 1916 года ля горада Мойкавац атрымала перамогу над пераўзыходзячымі сіламі аўстра-венгерскай арміі, стрымліваючы наступленне аўстрыйцаў і даўшы магчымасць часткам сербскай арміі адступіць. Але чарнагорская армія таксама знаходзілася ў цяжкім становішчы, аўстрыйцы працягвалі наступ і чарнагорцы былі вымушаныя неўзабаве адступіць. 14 студзеня аўстрыйцы ўзялі Цэтынэ. Асноўная частка ўцалелай чарнагорскай арміі трапіла ў акружэнне аўстрыйскіх войскаў.

Аперацыя супраць Сербіі і Чарнагорыі доўжылася каля двух месяцаў, у выніку ўся тэрыторыя гэтых краін была акупаваная войскамі Цэнтральных дзяржаў. Сербіі прыйшлося абараняцца супраць пераўзыходзячых сіл праціўніка. Пазней прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Лойд Джордж пісаў:

Сербія была пакінутая саюзнікамі насуперак урачыстаму абяцанню своечасовай падтрымкі.

Цэнтральныя дзяржавы не адважыліся парушыць граніцу нейтральнай Грэцыі і абмежаваліся вылучэннем да граніцы двух балгарскіх армій, узмоцненых нямецкімі дывізіямі.

Эвакуацыя сербскай арміі

Сербская армія на Корфу.

Уступіўшы ў межы Албаніі сербскае камандаванне прыняло рашэнне даць адпачынак выматаным адступаючым часткам у горадзе Скутары. Аднак у канцы снежня гэтая ідэя не была рэалізавана, паколькі сербскай арміі пагражалі часткі 2-й балгарскай арміі, якія ўзялі Манастыр і рухаліся ў Албанію, на Эльбасан. Акрамя гэтага часткі 3-й аўстра-германскай арміі развівалі энергічнае наступленне супраць саслабленай чарнагорскай арміі і таксама пагражалі адыходзячым з поўначы. Пасля таго як сербская армія дасягнула берагоў Адрыятычнага мора, аўстрыйскай флот пачаў актыўныя аперацыі супраць партоў Дураца і Сен-Джавані-дэ-Медуа, у якія ўступілі адыходзячыя сербы. Аўстра-венгерскі флот і авіяцыя, якія мелі базу ў Катара пастаянна трывожылі сербскую армію нападамі і абстрэламі, акрамя гэтага аўстрыйскія суда і падводныя лодкі нападалі на транспарты з харчаваннем, прызначаныя для сербаў.

Такім чынам сербская армія магла быць прыціснута да мора і знішчана аўстра-германа-балгарскімі войскамі. У гэтых умовах французскае камандаванне прыняло рашэнне перавезці сербскую армію ў Італію, а затым у Туніс дзе сербскія часткі павінны былі быць рэарганізаваны і ў далейшым накіраваны на фронт. Аднак такая перавозка патрабавала б вялікіх марскіх сіл, таму камандуючы французскай арміяй Жофр настаяў, каб сербская армія была эвакуяваная на грэцкі востраў Корфу. Пасля прыняцця гэтага рашэння 12 студзеня саюзныя войскі пачалі акупацыю грэцкага вострава Корфу. Сен-Джавані-дэ-Медуа знаходзіўся ў сферы дзеянняў аўстрыйскага флоту, таму саюзнікамі было прынята рашэнне аб накіраванні сербскіх частак у Валону (занятую італьянцамі), адкуль і павінна была пачацца эвакуацыя. Частка сербскіх войскаў (50 000 чалавек) пачалі новы паход да Валоны (240 км). Астатнія сербскія падраздзяленні эвакуяваліся з Дураца.

З-за доўгіх спрэчак аб месцы эвакуацыі з 250 000 сербаў адступілі ў Албанію, да пачатку эвакуацыі ў жывых засталося 160 000 чалавек, 80 горных гармат і 15 000 жывёл. Эвакуацыя сербскай арміі на Корфу завяршылася 26 лютага 1916 года. На востраве таксама доўга не маглі наладзіць забеспячэнне сербаў, таму многія загінулі ад знясілення ўжо на самым востраве. З лютага 1916 года пачалася рэарганізацыя разбітай сербскай арміі і да красавіка 1916 года яна была гатова да адпраўкі на Салоніцкі фронт. Перавозка сербскай арміі морам у Салонікі была завершана 30 мая 1916 года.

Вынікі кампаніі 1915 года

Сербія і Балканскі фронт падчас кампаніі 1915 года:     Тэрыторыі, акупаваныя Аўстра-Венгрыяй     Территории, анэксаваныя Балгарыяй

У выніку кампаніі 1915 года тэрыторыі Сербіі і Чарнагорыі былі акупаваны Цэнтральнымі дзяржавамі. Перамога Цэнтральных дзяржаў на Балканах ў 1915 годзе прынесла ім вялікую карысць. Пасля акупацыі Сербіі і Чарнагорыі ўсталяваўся фронт Цэнтральных дзяржаў ад Балтыйскага да Міжземнага мора. Германія ўсталявала прамую сувязь з Асманскай імперыяй, паўднёвы фланг Аўстра-Венгрыі быў абаронены, а вызваленыя дывізіі камандаванне Цэнтральных дзяржаў магло накіраваць на Усходні і Італьянскі франты.

Аўстра-германа-балгарскія войскі практычна цалкам здолелі выканаць план баявых дзеянняў на Балканах. Тэрыторыю Чарнагорыі акупавалі аўстрыйскія войскі. Тэрыторыю Сербіі занялі таксама аўстра-венгерскія і балгарскія войскі. Чарнагорская армія была дэмабілізавана, а сербская армія ў выніку магутнага наступу праціўніка, цяжкіх умоў адступлення і пастаянных баёў панесла значныя страты. Акрамя людскіх страт сербскія войскі страцілі вялікую колькасць гармат, боепрыпасаў і г.д.

Значныя поспехі войскаў Чацвяртнога саюза на Балканах прынеслі ім буйныя стратэгічныя і дыпламатычныя поспехі. Акрамя пералічаных выгод (устанаўлення прамых зносін з Турцыяй і прыцягнення ў вайну на сваім баку Балгарыі), аўстра-германскі блок значна паслабіў пазіцыі Антанты ва ўсім рэгіёне.

Аднак акружыць і знішчыць сербскую армію не ўдалося. Сербская армія вясной 1916 года будзе рэарганізавана і ўльецца ў склад саюзных сіл на Салоніцкім фронце. Умелае выкарыстанне войскаў, контрудары ва ўмовах горнай мясцовасці, а таксама пастаўленая непасільная задача 2-й балгарскай арміі па акружэнню сербскіх войскаў перашкодзілі войскам Цэнтральных дзяржаў акружыць і цалкам знішчыць сербскія войскі.

Кампаніі 1916 года

Асноўны артыкул: Салоніцкі фронт

Утварэнне Салоніцкага фронту

Яшчэ 14 кастрычніка малыя сілы экспедыцыйнага корпуса Антанты (некалькі батальёнаў) ўступілі на тэрыторыю Сербіі. Саюзнае камандаванне планавала магутным флангавым ударам падтрымаць сербскія войскі і аднавіць з імі сувязь. Аднак адыход сербскай арміі ў напрамку Албаніі і нерашучасць камандуючага англа-французскага корпуса генерала Сарая не далі магчымасці рэалізаваць гэтую задумку. 21 лістапада падраздзялення 122-й французскай пяхотнай дывізіі пасля бою з балгарскімі войскамі пакінулі паўднёвы бераг Чэрны, пасля чаго войскі ўсяго корпуса пачалі рух з тэрыторыі Сербіі ў Грэцыю.

У гэты час германскае камандаванне вырашыла пытанне аб тым як варта дзейнічаць супраць войскаў Антанты ў Грэцыі. Балгарскае камандаванне лічыла, што калі ў Грэцыі дзейнічае вялікая колькасць войскаў праціўніка, то і Грэцыю варта лічыць ворагам Цэнтральных дзяржаў. Аднак у выніку германскае камандаванне, улічваючы той факт, што яно не мела магчымасці як-небудзь істотна падтрымаць прыхільнікаў Цэнтральных дзяржаў у Грэцыі прыняло рашэнне ўстрымацца ад дзеянняў у дачыненні да Грэцыі, якія маглі б заахвоціць грэцкі ўрад ўступіць у вайну на баку Антанты. Пасля завяршэння аперацыі супраць Сербіі, германскае камандаванне лічыла, што пакідаць свае войскі на Балканах бессэнсоўна і пачала перакідку значнай часткі сваіх войскаў на Заходні фронт. Начальнік генеральнага штаба Германіі Эрых фон Фалькенгайн лічыў, што асноўную ролю ў супрацьстаянні з англа-французскімі войскамі, якія высадзіліся ў Салоніках павінна адыгрываць балгарская армія. З прычыны гэтага ў сярэдзіне лістапада 1915 гады з Балгарыяй было заключана пагадненне аб тым, што баўгары будуць ваяваць і з сіламі экспедыцыйнага корпуса Антанты.

5 снежня падраздзяленні 2-й балгарскай арміі пачалі наступленне ў Македоніі. Войскі экспедыцыйнага корпуса саюзнікаў пад ціскам балгарскіх войскаў пачалі адыход у даліну ракі Вардар. 8 снежня балгарскія войскі пацяснілі часткі 10-й англійскай дывізіі і захапілі 10 гармат. Правы фланг саюзных войскаў апынуўся аголеным і з-за гэтага сілы корпуса былі змушаныя адысці на новы рубеж абароны. У ходзе далейшага пераследу чатырма балгарскімі дывізіямі англа-французскіх войскаў, апошнія адышлі на умацаваную пазіцыю ў раёне Салонікаў на тэрыторыі Грэцыі. Пры адступленні саюзнікамі былі эвакуявана вялікая частка розных запасаў для сербскай арміі з раёна Геўгеліі. У ходзе гэтых баёў саюзныя войскі страцілі 6 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі.

Падрадзяленні 2-й балгарскай арміі не пераходзілі сербска-грэцкую граніцу. Войскі Цэнтральных дзяржаў размясціліся на новых пазіцыях наступным чынам:

• 1-я балгарская армія — (дзве пяхотныя дывізіі, адна кавалерыйская брыгада і германскі атрад); заняла пазіцыі ад Ахрыдскага возера, у раёне Манасціра ўздоўж сербска-грэцкай граніцы на поўдзень ад Прылепа. Акрамя гэтага для забеспячэння правага флангу падраздзяленні арміі ўступілі на тэрыторыю Албаніі і занялі Эльбасан.
• 2-я балгарская армія — (тры пяхотныя дывізіі); заняла пазіцыі ў Струміцы, Петрыча, Неўракопа.
• 11-я германская армія — (дзве германскія і паўтары балгарскія пяхотныя дывізіі); на паўночны захад ад Геўгеліі і на поўнач ад возера Дойран.

Саюзнае камандаванне ўмацоўвала свае пазіцыі, правы фланг саюзнага фронту ўпіраўся ў заліў Орфа, а агульная працягласць фронту складала 120 км. Акрамя гэтага саюзнікамі было пабудавана і адрамантавана 200 км грунтавых дарог і чыгунак.

Становішча на Балканах на пачатак 1916 года

Тэрыторыя Сербіі была акупаваная аўстра-венгерскімі і балгарскімі войскамі. У аўстрыйскай зоне акупацыі (паўночная і цэнтральная Сербія) было створана генерал-губернатарства з цэнтрам у Бялградзе. На ўсход ад Маравіі, на акупаванай балгарамі тэрыторыі стваралася генерал-губернатарства Памараўе з цэнтрам у Нішы. Тэрыторыя Вардарскай Македоніі была ператворана ў Македонскае генерал-губернатарства. Косава і Мятохія былі падзелены паміж аўстрыйцамі і балгарамі — усходнія раёны заняла балгарская армія, а заходнія раёны акупавала аўстра-венгерская.

У пачатку 1916 года Каралеўства Чарнагорыя была выведзена з вайны: кароль Нікола I падпісаў указ аб дэмабілізацыі чарнагорскай арміі і пакінуў краіну, якая была акупаваная аўстра-венгерскімі войскамі. Але сербскі і чарнагорскі народы працягвалі весці барацьбу супраць акупантаў.

Пасля разгрому Сербіі утварыўся новы Салоніцкі фронт. Камандаванне Антанты планавала, што баявыя дзеянні на Балканах павінны скоўваць тут як мага больш германскіх войскаў і прадухіліць іх перакідку на Заходні фронт. Таксама германскае камандаванне, якое адыгрывала галоўную ролю ў ваенным кіраванні Цэнтральных дзяржаў, не планавала ніякіх актыўных дзеянняў на новым Салоніцкім фронце з прычыны недахопу сіл, цяжкасцяў забеспячэння ва ўмовах балканскай мясцовасці і г. д. Меркавалася толькі стрымліваць войскі праціўніка малымі сіламі германа-балгарскіх войскаў.

У маі 1916 года на Салоніцкі фронт прыбылі дадатковыя сілы Антанты. Акрамя гэтага, да саюзных войскаў на Балканах далучалася цалкам рэарганізаваная сербская армія ў складзе шасці пяхотных і адной кавалерыйскай дывізіі пад камандаваннем прынц-рэгента Аляксандра (ваявода Путнік быў адпраўлены ў адстаўку). Усяго сербскія войскі налічвалі за 130 000 чалавек. Сілы саюзнікаў на Балканах дасягнулі 300 000 чалавек.

Баявыя дзеянні вясной і летам 1916 года

Паколькі германскае камандаванне пачало перакідку сваіх войскаў у Францыю, перад саюзнымі войскамі ў Салоніках стаяла задача пачаць наступ з мэтай адцягнуць войскі праціўніка на сябе. Аднак дзеянні саюзных войскаў не паўплывалі на агульнае становішча на фронце, а германскія часткі працягвалі перакідвацца на Захад. Балгарскія войскі таксама былі пасіўныя.

Атака балгарскай пяхоты ў Манасціра.

Больш актыўныя дзеянні пачаліся ў жніўні. У возера Дойран англа-французскія войскі распачалі спробу прарваць балгарскую абарону, аднак, нясучы адчувальныя страты, былі вымушаныя да 19 жніўня поўнасцю спыніць актыўныя дзеянні на гэтым участку фронту.

У сувязі з уступленнем Румыніі ў вайну на баку Антанты саюзнікі планавалі сумеснымі дзеяннямі нейтралізаваць Балгарыю. Наступленне было намечана на 20 жніўня. Аднак балгарскае камандаванне апярэдзіла войскі Антанты і пачало наступ 17 жніўня. Балгарскае камандаванне прыняло рашэнне правесці першае буйное наступленне на Салоніцкім фронце.

На фракійскім напрамку балгарскія войскі ўзялі гарады Кавалу, Серэ і Драму. Пасля гэтага балгарскія арміі пачалі прасоўванне сваіх флангаў ў грэцкія Фракію і Македонію, з мэтай стварыць ахопліваючае становішча войскаў Антанты. 23 жніўня падраздзяленні 1-й балгарскай арміі захапілі вышыні ў раёне Маглены і адціснулі сербскія войскі (якія займалі тут пазіцыі) у раён Фларыны. Гэтыя войскі маглі злучыцца з грэцкімі войскамі ў Фесаліі і пагражаць тылу армій Антанты, што знаходзіліся ў раёне Вардара і Маглена. Пасля гэтага Сарай перакінуў 3 французскія пяхотныя дывізіі, якія пры падтрымцы сербскіх частак спынілі далейшае прасоўванне балгарскіх войскаў.

Балгарская армія пачала актыўныя дзеянні як у вардарскім, так і ва фракійскім кірунку. Балгарскія войскі занялі шэраг населеных пунктаў у Грэцыі, пацясніўшы саюзныя войскі. Часткі 1-й балгарскай арміі захапілі Флорыну, таксама балгарскія часткі інтэрнавалі 6373 салдата, 464 афіцэра і 15 гармат грэцкай арміі. Гэтыя сілы з дазволу рускага ўрада былі вывезены ў Германію, дзе знаходзіліся да заканчэння вайны. Гэта мела вельмі важнае значэнне, паколькі гэтыя войскі не былі выкарыстаныя грэцкай арміяй пасля ўступлення Грэцыі ў вайну на баку Антанты. Балгарскія войскі прасунуліся на 80 — 90 км: выйшаўшы да ўзбярэжжа Эгейскага мора, лінія фронту скарацілася ў сярэднім на 100 км. Гэтыя актыўныя дзеянні балгараў сарвалі саюзнае наступленне.

Аднак усё ж 1 верасня саюзнікі ў складзе пяці англійскіх, чатырох французскіх, шасці сербскіх, адной італьянскай і адной рускай пяхотных дывізій пачалі наступ у напрамку Флорына, Манасціра з мэтай садзейнічання румынскаму фронту.

12 верасня сербска-французскія часткі адціснулі падраздзяленні 8-й балгарскай пяхотнай дывізіі і занялі Горнічава. 23 верасня французы адбілі ў балгараў Флорыну, захапіўшы некалькі балгарскіх гармат. У высакагорных раёнах, на гары Каймакчалан, адбывалася бітва паміж 1-й брыгадай 3-й балгарскай пяхотнай дывізіі і Дрынскай дывізіяй сербскай арміі. Упартыя атакі сербаў балгары адбівалі з дапамогай артылерыі, якая нанесла сербскім войскам цяжкія страты. Пасля зацятых баёў, у выніку якіх пік некалькі разоў пераходзіў з рук у рукі, да 30 верасня сербскім войскам усё ж удалося захапіць гару. Аднак сэрбская армія панесла цяжкія страты, страціўшы толькі забітымі 5 000 салдат і афіцэраў.

Да 3 кастрычніка саюзнікі адціснулі балгараў да мяжы, з якой яны пачалі наступленне 17 жніўня.

Баявыя дзеянні пад канец 1916 года

Сэрбская капліца на піку Каймакчалана.

Пасля гэтых поспехаў саюзныя войскі працягвалі наступаць з мэтай авалодання Манасціра. У кастрычніку — лістападзе саюзныя войскі (сербскія, рускія і французскія) правялі наступальную аперацыю і 18 лістапада балгарскія войскі па загадзе камандуючага групай войскаў Цэнтральных дзяржаў на Балканах генерала Белава пакінулі Манасцір. 19 лістапада французскія і рускія войскі ўвайшлі ў Манасцір. Такиим чынам саюзныя войскі захапілі важны транспартны вузел у Македоніі — Манасцір. Новая лінія фронту адбылася на поўнач ад горада: пік Чырвоная сцяна — вышыня 1248 — вышыня 1050 — Макава — Градзешніца. Пасля страты Манасціра, камандаванне Цэнтральных дзяржаў было вымушана ўзмацніць дадзены ўчастак фронту некалькімі балгарскімі і германскімі дывізіямі, а таксама турэцкім пяхотным корпусам.

Авалодаўшы важным пунктам у Вардарскай Македоніі — Манасцір, саюзныя войскі прыпынілі далейшае наступленне. Балгарскае камандаванне перакінула ў гэты раён дадатковыя рэзервы (восем пяхотных палкоў) з іншых участкаў фронту. Таксама з румынскага фронту ў гэты раён прыбылі германскія пяхотныя батальёны, а ў раён ракі Струма прыбыў турэцкі пяхотны корпус.

11 снежня з-за недахопу боепрыпасаў і адсутнасці рэзерваў войскі Антанты канчаткова спынілі наступленне. Да гэтага часу армія Сарая расцягнулася на шырокім фронце ў 250 км ад вусця ракі Струма, па ўсім фронце. Маруднае прасоўванне саюзнікаў не паўплывала на становішча на румынскім фронце.

Усяго ў баявых дзеяннях са жніўня 1916 года войскі Антанты панеслі адчувальныя страты — 47 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі. Балгарскія і нямецкія войскі падчас Манасцірскага наступлення таксама панеслі цяжкія страты, страціўшы калі 61 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі.

Да канца 1916 года саюзнікі мелі на Салоніцкім фронце 18 пяхотных дывізій (пяць французскіх, пяць англійскіх, шэсць сербскіх, адну рускую і адну італьянскую). Ім супрацьстаялі 11 пяхотных дывізій блока Цэнтральных дзяржаў: восем балгарскіх, дзве германскіх і адна турэцкая.

Вынікі кампаніі 1916 года

У выніку кампаніі 1916 года войскі Антанты не дамагліся галоўнай мэты на Салоніцкім фронце — вываду Балгарыі з вайны. Балгарскія войскі паспяхова абараняліся на ўсім працягу фронту, акрамя гэтага, праводзячы самастойныя наступальныя аперацыі. Адсутнасць рэзерваў і неабходнасць забеспячэння надзейнага тылу для саюзных войскаў былі галоўнымі праблемамі камандавання Антанты ў 1916 годзе на Балканах.

Таксама найважнейшай праблемай для войскаў Антанты была эпідэмія малярыі, якой захварэлі 80 000 салдат і афіцэраў саюзных армій на Балканах. Балгарскія войскі, трывала заняўшыя абарону на горных участках, не давалі саюзным войскам выйсці з так званых малярыйных далін у даліне ракі Вардар. Камандаванне саюзных войскаў не паспявала эвакуіраваць усіх тых, хто захварэў. Нават нягледзячы на прынятыя прафілактычныя меры эпідэмія працягвалася.

Таксама ў 1916 годзе Антанта распачала шэраг акцый супраць Грэцыі, баючыся ўступлення гэтай краіны ў вайну на баку Цэнтральных дзяржаў, хоць Грэцыя захоўвала нейтралітэт. Антанта абвясціла марскую блакаду Грэцыі, запатрабавала дэмабілізаваць армію і флот, у якіх меліся моцныя пранямецкія настроі. У выніку ўсё патрабаванні Антанты грэцкі ўрад быў вымушаны прыняць. Пасля гэтага саюзнікі ўзялі пад свой кантроль усю ўнутрыпалітычную сітуацыю ў Грэцыі.

Кампанія 1917 года

План вядзення вайны на Салоніцкім фронце на 1917 год краіны Антанты зацвердзілі 15 лістапада 1916 года на канферэнцыі ў Шанцільі. Гэты план прадугледжваў вывад Балгарыі з вайны. Планавалася правесці буйнамаштабнае наступленне супраць балгарскіх войскаў пры садзейнічанні руска-румынскіх. Для гэтых мэтаў саюзныя арміі ў Салоніках узмацняліся і ў лютым мелі ў сваім складзе ўжо 23 пяхотныя дывізіі. Аднак няўдачы руска-румынскіх войскаў паставілі крыж на гэтых планах.

У ходзе падрыхтоўкі да наступу на Салоніцкім фронце паміж французскім і англійскім камандаваннем паўстала спрэчная сітуацыя. Брытанскае камандаванне лічыла недарэчным наступленне на македонскім фронце, лічачы, што ўсе намаганні неабходна засяродзіць на галоўным наступленні ў Францыі. У сваю чаргу, французскае камандаванне лічыла мэтазгодным наступ на Балканах з мэтай скоўвання войскаў праціўніка падчас галоўнай аперацыі на Заходнім фронце. Такім чынам камандуючы генерал Сарай не мог цалкам разлічваць на брытанскія войскі. У сваю чаргу камандуючы англійскімі войскамі Мілн знаходзіўся ў дваякім становішчы, атрымліваючы дырэктывы з Лондана і загады камандуючага саюзнымі войскамі Сарая.

На 1917 год балгарскае камандаванне планавала магутнае наступленне на Салоніцкім фронце. Для гэтага Балгарыя звярнулася да Германіі з просьбай даслаць 6 нямецкіх пяхотных дывізій. Аднак германскае камандаванне адхіліла план балгарскіх саюзнікаў і настойвала на асабліва абарончых дзеяннях на Балканах. З прычыны гэтага план балгарска-германскага камандавання на 1917 год быў асабліва абарончым. Планавалася адмовіцца ад якіх-небудзь наступальных дзеянняў, паляпшаючы свае пазіцыі і тылавыя шляхі зносін.

Баявыя дзеянні ў 1917 годзе

Наступленне саюзнікаў, сілы якіх складалі 660 000 чалавек (240 000 англічан, 200 000 французаў 130 000 сербаў, 50 000 італьянцаў, 17 000 рускіх і за 23 000 грэкаў), было намечана на 25 красавіка. Раней раніцай 25 красавіка 86 цяжкіх і 74 палявых гарматаў англійскіх войскаў выпусцілі ў агульнай складанасці 100 тысяч снарадаў па балгарскіх пазіцыях. У ходзе няўдалых атак брытанцаў у возера Дойран на пазіцыі 9-й балгарскай пяхотнай дывізіі, надыходзячыя англійскія войскі панеслі цяжкія страты. 8 мая саюзнікі паўтарылі атаку у Дойрана, аднак яна таксама не прынесла ім ніякіх вынікаў. За адбіццё брытанскага наступлення камандуючы 9-й дывізіі палкоўнік Вазаў быў узведзены ў генерал-маёры.

У сакавіку на горным масіве Баба французскія дывізіі атакавалі пазіцыі 6-й балгарскай дывізіі. У ходзе артылерыйскай падрыхтоўкі было выпушчана больш за 200 000 снарадаў, аднак балгарскія салдаты і афіцэры, схаваўшыся ў бункерах не панеслi страт пры абстрэле. Пасля гэтага завязаліся разлютаваныя баі ў горных умовах. Нягледзячы на люты супраціў балгарскіх падраздзяленняў, французам атрымалася захапіць пік Чырвоная сцяна.

Аднак балгарскае камандаванне прыняло рашэнне адбіць пік у праціўніка. Дзякуючы вялікім намаганням балгарам атрымалася ўручную ўцягнуць і ўсталяваць шэсць артылерыйскіх гармат на суседняй вышыні, адкуль былі добра бачныя і даступныя для абстрэлу французскія пазіцыі. 18 мая пачаўся артылерыйскі абстрэл французскіх пазіцый на піку. Артылерыя балгараў пачала абстрэл французскіх пазіцый на піку, балгарская пяхота была ўзброена новымі нямецкімі агнямётамі. Пасля двухгадзіннай артпадрыхтоўкі балгарскія войскі пачалі штурм піка, з дапамогай гранат і агнямётаў душачы любы супраціў. Было забіта больш за 5 000 французаў, а 2 афіцэра і 259 салдат французскай арміі патрапілі ў балгарскі палон. Пасля гэтага на дадзеным участку фронту наступіла зацішша, а войскі Антанты не рабілі спробаў вярнуць сабе пік.

Неспрыяльная сітуацыя на розных участках фронту і дрэннае надвор’е вымусілі камандаванне Антанты 23 мая спыніць аперацыі на Салоніцкім фронце. За час баёў страты саюзнікаў склалі да 20 000 чалавек забітымі, параненымі і прапаўшымі без вестак (11 000 французаў, 6100 брытанцаў і 900 сербаў). Недахоп артылерыі ў войсках Антанты быў адной з галоўных прычын няўдач гэтых аперацый. 8 мая пачалося наступленне французскіх часцей, аднак недахоп артылерыі і контратакі балгарскіх войскаў вымусілі камандаванне Антанты спыніць наступ. Наступленне сербскіх войскаў у раёне ракі Чэрны таксама было спынена.

Акрамя гэтага, у некаторых французскіх падраздзяленнях пад уплывам салдацкіх мецяжоў у Францыі ўспыхнулі салдацкія хваляванні. Аднак неўзабаве ўсе выступленні былі задушаныя камандаваннем Антанты.

Уступленне ў вайну Грэцыі

Кароль Грэцыі Канстанцін I.

Асноўны артыкул: Грэцыя ў Першай сусветнай вайне

Антанта прадпрымала ўсе крокі, каб Грэцыя ўступіла ў вайну на яе баку. 2 верасня 1916 года краіны Антанты прад'явілі Грэцыі ўльтыматум, у якім яны патрабавалі:

• Перадаць кантроль над грэцкай поштай і тэлеграфам саюзнікам
• Ачыстка Грэцыі ад германскіх агентаў
• Выдача аўстрыйскіх і германскіх судоў, якія схаваліся ў грэцкіх партах

Усе ўмовы ўльтыматума грэцкі ўрад быў вымушаны прыняць. Адначасова з гэтым камандаванне Салоніцкага фронту зрабіла пераварот у Салоніках і стварыла там Часовы ўрад Грэцыі на чале з Элефтэрыёса Венізеласа (заўзятым прыхільнікам уступлення ў вайну на баку Антанты). Таксама ў Афінах быў сфарміраваны яшчэ адзін урад, пад кантролем французаў,.

Разам з гэтымі мерамі краіны Антанты высадзілі дэсант і пачалі захоп судоў Цэнтральных дзяржаў, якія знаходзіліся ў грэцкіх партах. Такім чынам з 1916 года ў Грэцыі існавалі два ўрады — законны ў Афінах і ўрад Венізеласа ў Салоніках. Краіна фактычна апынулася на мяжы грамадзянскай вайны. У канцы года сітуацыя ў Грэцыі абвастрылася. 1 снежня прыхільнікі Венізеласа, пры дапамозе англа-французскіх войскаў паднялі паўстанне ў Афінах, з мэтай захопу ўлады. Аднак урадавыя войскі здолелі падавіць мяцеж, пры гэтым англічане і французы страцілі да 250 чалавек забітымі. Пасля гэтага Антанта прад’явіла грэцкаму ўраду ўльтыматум аб перадачы найважнейшых галін дзяржаўнага кіравання ў рукі саюзнікаў. Кароль Грэцыі быў вымушаны прыняць гэтыя ўмовы.

У 1917 годзе краіны Антанты працягнулі ціск на Грэцыю з мэтай уцягнення яе ў вайну. 11 чэрвеня краіны Антанты ад імя трох «Вялікіх дзяржаў» (Вялікабрытаніі, Францыі і Расіі) уручылі прэм’ер-міністру краіны Аляксандрасу Займісу патрабаванне аб адрачэнні грэцкага караля Канстанціна I ад прастолу. Адначасова з гэтым французскія і італьянскія войскі занялі Фесалію, Карынфскі перашыек, Яніну і Эпір з мэтай спыніць усялякія выступы грэцкіх урадавых войскаў і партызанскіх атрадаў. 12 чэрвеня 1917 года кароль Грэцыі Канстанцін I адрокся ад прастолу і быў вымушаны пакінуць краіну. Каралём стаў другі сын Канстанціна — Аляксандр. Новы кароль узяў курс на канчатковае ўступленне ў вайну на баку Антанты. Пасля таго як краінам Антанты атрымалася цалкам узяць пад свой кантроль сітуацыю ў Грэцыі, яны адмянілі марскую блакаду краіны.

27 чэрвеня новы кароль прызначыў Венізеласа «законным» прэм’ер-міністрам. 29 чэрвеня Грэцыя адклікала паслоў з краін Чацвяртнога саюза. 2 ліпеня 1917 года Грэцыя абвясціла вайну ўсім краінам Цэнтральнага блока. У верасні ў Грэцыю прыбылі 80 французскіх афіцэраў для правядзення мабілізацыі грэцкіх узброеных сілаў. Тым самым сілы Антанты на Салоніцкім фронце былі павялічаныя, а таксама забяспечаны тыл саюзных войскаў.

Вынікі кампаніі 1917 года

Брытанскія войскі ў Кілкісе.

У канцы 1917 года камандуючы саюзнымі войскамі на Салоніцкім фронце генерал Сарай быў заменены на генерала Адольфа Гіёма. Да канца кампаніі 1917 года саюзнікі мелі 23 дывізіі (восем французскіх, шэсць сербскіх, чатыры англійскія, тры грэцкія, адна італьянская, адна руская) агульнай колькасцю больш за 600 000 чалавек.

У цэлым у 1917 годзе на Салоніцкім фронце панавала зацішша. Баявыя дзеянні на Балканах не паўплывалі на агульны ход вайны. Балгарскае камандаванне не магло самастойна праводзіць буйныя наступальныя аперацыі, а германскае камандаванне было занята барацьбой на Заходнім фронце і дапамогай аўстра-венгерскай арміі на Італьянскім фронце. Камандаванне Антанты было таксама занята правядзеннем наступу на Захадзе і барацьбой з рэвалюцыйным рухам у войсках. Таксама ў сувязі з выхадам Расіі з вайны з Салоніцкага фронту былі выведзеныя ўсе рускія падраздзяленні. Такім чынам, з аднаго боку, сілы Антанты былі моцна аслабленыя, аднак, з другога боку, камандаванне Антанты засцерагло ад небяспекі іншыя войскі ад рэвалюцыйнай прапаганды, якую часта вялі рускія салдаты.

Важнае значэнне мела барацьба сербскага народа супраць акупацыйных войскаў Цэнтральных дзяржаў. Нярэдка на тэрыторыі Сербіі ўспыхвалі паўстанні супраць акупацыйных войскаў. Агульная колькасць паўстанцаў у паўднёвых раёнах Сербіі дасягала да 13 000 чалавек. Аднак дрэнна ўзброеныя сербы не змаглі доўга супрацьстаяць рэгулярным войскам Цэнтральных дзяржаў. Карнікі жорстка расправіліся з паўстанцамі.

У 1917 годзе адбылася важная падзея ў гісторыі Балканскага паўвострава. У самым пачатку Першай сусветнай вайны ўрад Сербіі абвясціў, што вядзе вайну за вызваленне паўднёваславянскіх народаў і аб’яднанне іх у рамках Вялікай Сербіі. У красавіку 1915 года ў Лондане быў сфармаваны Паўднёваславянскі камітэт з прадстаўнікоў нацыянальных рухаў паўднёвых славян на тэрыторыях, якія ўваходзяць у склад Аўстра-Венгрыі, для каардынацыі намаганняў па звяржэнні аўстрыйскай улады. 20 ліпеня 1917 года на Корфу паміж Паўднёваславянскім камітэтам і ўрадам Сербіі была падпісана дэкларацыя, якая прадугледжвала аб’яднанне Сербіі, Чарнагорыі і паўднёваславянскіх зямель у складзе Аўстра-Венгрыі ў адзіную незалежную дзяржаву на чале з каралём з сербскай дынастыі Карагеоргіевічаў і з роўнымі правамі трох нацый — сербаў, харватаў і славенцаў.

Кампанія 1918 года

Балгарскія ваеннапалонныя, узятыя ў палон у бітве пры Скра.

Да пачатку 1918 года ваенна-палітычнае становішча на Балканах склалася на карысць Антанты. Аднак на ўсім працягу фронту працягвалася зацішша, якое ўсталявалася яшчэ з другой паловы 1917 года.

У сакавіку 1918 года камандаванне Антанты прыступіла да вывучэння магчымасці пераходу ў наступленне саюзных войскаў. У сваю чаргу, у сувязі з падрыхтоўкай буйнога наступлення на Заходнім фронце Германія вывела ўсе свае войскі з Салоніцкага фронту і перакінула іх у Францыю. Балгарская армія была ў стане толькі абараняцца. Для таго каб спыніць перакідванне германскіх войскаў на захад з іншых франтоў, французскае камандаванне загадала камандуючаму саюзнымі войскамі на Салоніцкім фронце генералу Гіёма (якога пазней змяніў французскі генерал Луі д’Эсперэ) зрабіць усё магчымае, каб скаваць сілы праціўніка на Балканах і не дапусціць іх перакідку ў Францыю.

Спачатку было прынята рашэнне, што грэцкія войскі будуць наступаць у фракійскім напрамку, а сербскія — у вардарскім . Аднак у ліпені французскае камандаванне змяніла план на пераход у агульнае наступленне на ўсім Салоніцкім фронце. 3 жніўня 1918 года план быў зацверджаны Вышэйшым ваенным саветам Антанты.

23 ліпеня новы камандуючы атрымаў дырэктыву аб задачах маючага адбыцца наступу. Галоўнай мэтай было знішчэнне «абараназдольнасці» балгарскай арміі і вызваленне часткі акупаваных тэрыторый Сербіі і Грэцыі. Толькі 3 жніўня саюзнае камандаванне вынесла канчатковае рашэнне аб правядзенні наступу на Балканах.

Доўгая падрыхтоўка дала магчымасць балгарскаму камандаванню даведацца аб маючым адбыцца надыходзе. Балгарам быў нават вядомы дзень пачатку аперацыі. У сувязі з гэтым балгарскае камандаванне засяродзіла рэзервы ў тыле 1-й балгарскай арміі і 11-й нямецкай арміі. Аднак і гэтыя меры германа-балгарскага камандавання апынуліся недастатковымі.

Перад вырашальным надыходам баяздольнасць грэцкай арміі выклікала трывогу ў камандавання Антанты. Вопытныя афіцэры, настроеныя пранямецкі былі высланы з краіны ў 1917 годзе альбо звольненыя з арміі. Падчас лакальных баёў на струмскім напрамку ў пачатку 1918 года спехам навучаныя і дрэнна ўзброеныя грэцкія войскі неслі вялікія страты. Напрыклад, палову ўсіх страт склалі салдаты, якія падарваліся на сваіх жа гранатах.

Падрыхтоўка да наступлення

Арміі Антанты займалі фронт працягласцю 350 км. Ён працягнуўся ад заліва Арфана ў Эгейскім моры па цяжкадаступнай горнай мясцовасці і дасягаў раёна Валоны на ўзбярэжжы Адрыятычнага мора. Саюзныя войскі складаліся з 29 дывізій (восем французскіх, чатыры англійскія, шэсць сербскіх, адна італьянская, дзесяць грэцкіх) — усяго 667 000 чалавек і 2 070 гармат.

Прэм’ер-міністр Грэцыі Элефтэрыёс Венізелас і камандуючы войскамі Антанты Морыс Сарай на лініі фронту.

Цэнтральныя дзяржавы ў паласе Салоніцкага фронту мелі 12 балгарскіх дывізій, зведзеных у чатыры арміі (11-я «германская», 1-я, 2-я і 4-я балгарскія) — усяго да за 400 000 чалавек і 1138 гармат.

На ўчастку ў Дабраполлі за час зацішша балгарскія войскі ўмацавалі свае пазіцыі. Былі створаны 2-3 лінія акопаў, драцяныя загароды. Аднак балгарскае камандаванне лічыла гэты раён цяжкадаступным і меркавала, што саюзнікі нанясуць удар на іншых участках фронту.

У канцы мая грэцкія войскі (пры падтрымцы французскіх сіл) правялі лакальную наступальную аперацыю ў ракі Скра, якая прынесла абмежаваныя вынікі. Участак меркаванага прарыву быў абраны новым камандуючым Эсперэ ў горных раёнах у вышыні Дабраполлі. Участак прарыву складаў 15 км. Акрамя гэтага планаваўся ўдар у Манастыра сіламі сербскай арміі. Пасля гэтага планаваўся ўдар суседніх англійскіх і французскіх войскаў. На правым флангу франка-грэцкія войскі наносілі ўдар у раёне масіва Дзэна. На левым флангу атакавалі французскія, грэцкія і італьянскія войскі. У раёне Вардара наступала брытанская армія. У раёне ракі Струмы грэцкія войскі павінны былі скоўваць злучэння 4-й балгарскай арміі.

Падрыхтоўку да наступлення саюзныя арміі пачалі з першых дзён жніўня. Сербскія войскі здзейснілі неабходныя перагрупоўкі. У раёне Фларыны сканцэнтравалася французская кавалерыйская група. Былі створаны новыя дарогі, што забяспечыла своечасовы падвоз боепрыпасаў у войскі.

У маючым адбыцца наступленні галоўную ролю павінны былі гуляць сербскія і грэцкія войскі, якім аказвалі падтрымку брытанскія і французскія сілы.

Агульнае наступленне саюзных войскаў

Асноўны артыкул: Бітва пры Добра Поле

14 верасня 1918 года раніцай пачалася магутная артылерыйская падрыхтоўка, аднак, нягледзячы на магутны агонь, знішчыць інжынерныя абарончыя збудаванні балгараў не ўдалося. Пасля таго як артылерыя выпусціла вялікую колькасць снарадаў па балгарскіх пазіцыях, у наступленне перайшлі саюзныя войскі. Раніцай 15 верасня дзве французскія і адна сербская дывізіі атакавалі пазіцыі 2-й і 3-й балгарскіх дывізій на вышынях Ветранік і Дабраполле. Да вечара гэтага ж дня пасля жорсткіх баёў, фронт балгарскай арміі быў прарваны на ўчастку 15 км. Балгарскія войскі страцілі да 3 000 палоннымі і 50 гармат. Пасля гэтага для развіцця поспеху ў бой былі ўведзеныя пяць сербскіх дывізій. Затым паміж балгарскімі і сербскімі войскамі завязаліся разлютаваныя баі за шэраг вышынь, якія ўдалося захапіць сербскай арміі.

Французска-грэцкія войскі захапілі пазіцыі балгараў каля масіва Дзэна. Пасля гэтых першапачатковых поспехаў сербскім войскам удалося адкінуць балгараў за рэкі Вардар і Струма. У выніку гэтага шлях у даліну Вардара саюзным войскам быў адкрыты. Французскія часткі, якія дзейнічалі супраць частак 11-й нямецкай арміі, таксама мелі поспех. Толькі ў раёне возера Дойран балгарскія войскі пад камандаваннем генерала Вазава ўстойліва абараняліся. Аднак да 18 верасня разрыў фронту балгарскіх войскаў дасягнуў шырыні 25 км і глыбіні 15 км. Гэта дало магчымасць саюзнаму камандаванню арганізаваць пераслед адыходзячых балгарскіх войскаў авіяцыяй і кавалерыяй. Саюзныя войскі выйшлі ў даліну Вардара і Струмы. У наступленні актыўна ўдзельнічалі авіяцыя і кавалерыя саюзных войскаў.

Генерал Вазаў, кіраўнік абароны балгарскай арміі ля возера Дойран.

Наступленне саюзных войскаў працягвалася. 19 верасня серба-французскія войскі фарсіравалі раку Чэрну, пасля чаго сербскім часткам атрымалася адкінуць 11-ю армію да Прылепа. Да 20 верасня прарыў быў пашыраны да 45 км па фронце і на 40 км у глыбіню. Разумеючы гаротнае становішча балгарскай арміі, германскае камандаванне прыняло рашэнне накіраваць у Сербію свае войскі, спадзеючыся спыніць саюзнае наступленне ў раёне Ніша. 21 верасня серба-франка-грэцкія войскі дасягнулі ракі Вардар захапіўшы горад Крывалак. Такім чынам 11-я армія апынулася адрэзаная ад іншых балгарскіх частак.. Да 22 верасня фронт наступлення дасягае 150 км. 23 верасня саюзнае камандаванне ўводзіць у бой кавалерыйскую групу, якая атрымала задачу авалодаць Скоп’е і арганізаваць рэйд па тылах 11-й германскай арміі. Да 24 верасня саюзныя войскі прайшлі зону сярэдняга цячэння Вардара і Чэрны, працягваючы энергічнае наступленне з мэтай канчатковага акружэння 11-й арміі.

26 верасня сербскія злучэнні занялі Вялес, англійскія войскі перайшоўшы дзяржаўную мяжу ўварваліся на тэрыторыю Балгарыі і захапілі Струміцу, пагражаючы наступленнем на Сафію. У гэты ж час італьянская дывізія ўвайшла ў Крушэва. Балгарскія арміі адступалі на ўсім працягу лініі фронту. Балгарскія падраздзялення пакідалі тысячы параненых, артылерыю, абозы і іншыя запасы і маёмасць. Фронт балгарскай арміі быў глыбока рассечан, 11-я армія апынулася ў катастрафічным становішчы. У Вялеса на працягу 26 верасня ішлі разлютаваныя баі паміж франка-сербскімі і балгарскімі войскамі. Гэта магло даць час 11-й германскай арміі лёгка выйсці з-пад удару і ў поўным парадку і адступіць. Аднак спадзеючыся ўтрымаць займаныя пазіцыі і мяркуючы, што астатнія балгарскія войскі ўжо спынілі адступленне, камандаванне 11-й арміі прымае рашэнне ўтрымліваць пазіцыі. Такім чынам камандаванне 11-й арміі давала магчымасць саюзным войскам завяршыць акружэнне.

29 верасня сербы ўзялі Ішціп, у гэты ж дзень французскія падпадзяленні фактычна завяршылі акружэнне 11-й арміі. Сербы маглі працягваць наступленне ў раён Струмы, а таксама маглі цясніць адыходзячую 2-ю балгарскую армію. Часткі французскіх і італьянскіх войскаў былі спыненыя балгарамі на рацэ Вяліке. Таксама фактычна прыпыніла свой рух 3-я грэцкая пяхотная дывізія. У гэты ж дзень было складзена перамір’е паміж Балгарыяй і Антантай. Часткі 11-й арміі працягвалі змагацца і 30 верасня паколькі не ведалі аб заключэнні перамір’я. Аднак пасля таго як балгарскім войскам паведамілі аб спыненні баявых дзеянняў, падраздзяленні 11-й арміі склалі зброю. Надыходзячымі войскамі было захоплена каля 500 гармат, 10 000 коней, велізарная колькасць розных запасаў.

Капітуляцыя Балгарыі

У балгарскай арміі пачаліся бунты, урад краіны паспрабаваў сілай супакоіць паўстаўшыя падраздзяленні, аднак да 28 верасня ужо 30 000 салдат балгарскай арміі адмаўляліся ваяваць. 217-я нямецкая пяхотная дывізія, перакінутая з Расіі ў Балгарыю, артылерыйскім і кулямётным агнём змагла спыніць паўстаўшых балгарскіх салдат на подступах да Сафіі. Улічваючы катастрафічнае становішча, урад Балгарыі спяшаўся з заключэннем перамір’я. 29 верасня 1918 года балгарская дэлегацыя (Іван Лукаў, Андрэй Ляпчаў і Сімяон Радзеў) заключыла перамір’е з камандуючым войскамі Антанты на Салоніцкім фронце генералам Луі д’Эсперэ.

Па ўмовах перамір’я балгарскія войскі былі абавязаныя неадкладна пакінуць усе захопленыя тэрыторыі Сербіі і Грэцыі, узброеныя сілы Балгарыі падлягалі дэмабілізацыі (за выключэннем нязначных пяхотных і кавалерыйскіх сіл). Таксама войскі Антанты маглі вольна перамяшчацца па тэрыторыі Балгарыі. Боепрыпасы, зброя і іншыя матэрыяльныя сродкі складзіраваліся і трымаліся пад кантролем войскаў Антанты. Усе балгарскія салдаты і афіцэры, якія знаходзіліся на захад ад мерыдыяна Скоп’е, аб’яўляліся ваеннапалоннымі (каля 90 000 чалавек). У сваю чаргу ўсё ваеннапалонныя войскаў Антанты, якія знаходзіліся ў балгарскім палоне, падлягалі вызваленню. Таксама быў падпісаны сакрэтны дадатак, па якім войскі Антанты мелі права на акупацыю шэрагу стратэгічных аб’ектаў у Балгарыі, а таксама саюзнікі атрымлівалі права кантролю над паштовай і тэлеграфнай сувяззю Балгарыі.

Завяршэнне баявых дзеянняў на Балканах

У выніку выхаду Балгарыі з вайны саюзныя войскі занялі тэрыторыю Балгарыі і пагражалі германскім часткам у Румыніі. Таксама саюзныя войскі маглі ўварвацца ў межы Аўстра-Венгрыі.

Сербскія войскі, працягваючы вызваленне тэрыторыі сваёй краіны, 12 кастрычніка занялі Ніш. 1 лістапада сербскія падраздзяленні трыумфальна ўвайшлі ў Бялград.

Акрамя гэтага, саюзныя войскі былі накіраваныя ў Румынію (дзве французскія і адна англійская дывізіі). Французскія кавалерыйскія злучэнні фарсіравалі Дунай і занялі пазіцыі каля Рушука і Свіштаўа. Паколькі Румынія была выведзена з вайны, яна падпісала Бухарэсцкі мірны дагавор з Цэнтральнымі дзяржавамі і была акупаваная. Аднак з уступленнем на яе тэрыторыю войскаў Антанты 10 лістапада ўрад, які размяшчаўся на той момант у Ясах, абвясціў мабілізацыю і зноў ўступіў у Першую сусветную вайну, абвясціўшы вайну Германіі. Акрамя гэтага, саюзныя войскі таксама павялі наступленне і ў напрамку турэцкай мяжы, стварыўшы пагрозу Стамбулу. Аднак ужо 11 лістапада 1918 года пасля капітуляцыі ўсіх сваіх саюзнікаў па Цэнтральнаму блоку Германія таксама заключыла перамір’е з краінамі Антанты. Першая сусветная вайна завяршылася.

Вынікі Першай сусветнай вайны на Балканах

Першая сусветная вайна на Балканах мела важнае значэнне для ўсіх краін рэгіёну.

Аўстра-Венгрыя

Асноўны артыкул: Распад Аўстра-Венгерскай імперыі

Ва ўмовах наступу саюзных войскаў на Балканах і распачатага наступлення італьянскага войска на Італьянскім фронце, кіраўнікі Аўстра-Венгрыі разумелі ўсю бесперспектыўнасць працягу вайны. 2 кастрычніка Каронны савет Аўстра-Венгрыі прыняў рашэнне аб прыняцці «чатырнаццаці пунктаў» Вільсана, аб рэформе дзяржаўнага ладу і аб прадастаўленні паўднёвым славянам аўтаноміі. Аднак краіны Антанты ў стварыўшыхся спрыяльных умовах адмовіліся ад перамоў з аўстра-венгерскім бокам і запатрабавалі неадкладнага вываду аўстра-венгерскіх войскаў з усіх акупаваных імі тэрыторый.

У гэтых умовах пачалася рэвалюцыя і распад краіны. Палітычныя партыі паўднёвых славян Аўстра-Венгрыі, якія раней высоўвалі патрабаванні аўтаноміі ў складзе Габсбургскай імперыі, сталі заяўляць пра больш радыкальныя ідэі. На славянскіх тэрыторыях сталі ўзнікаць народныя камітэты і саветы. 5 кастрычніка ў Заграбе было ўтворана Народнае веча славенцаў, харватаў і сербаў. 16 кастрычніка імператар Аўстра-Венгрыі Карл I выдаў указ аб федэралізацыі Цыслейтаніі. Аднак гэта ўжо не магло выратаваць краіну ад распаду. 29 кастрычніка Народнае веча ў Заграбе абвясціла аб стварэнні Дзяржавы славенцаў, харватаў і сербаў. У гэтых умовах 27 кастрычніка Аўстра-Венгрыя звярнулася да краін Антанты з прапановай аб заключэнні сепаратнага міру. 29 кастрычніка аўстрыйцы пагадзіліся на заключэнне міру на любых умовах. Гэтыя падзеі з’явіліся апошнім штуршком, якія прывялі да развалу Чацвяртнога саюзу. 3 лістапада 1918 года Аўстра-Венгрыя капітулявала.

Албанія

Нягледзячы на тое што з пачаткам Першай сусветнай вайны Албанія абвясціла нейтралітэт, яшчэ ў 1914 годзе на тэрыторыю краіны ўвайшлі грэцкія войскі. Напачатку 1915 года на тэрыторыю Албаніі ўвайшлі сербскія і чарнагорскія войскі. Пасля ўтварэння Салоніцкага фронту ў Албаніі высадзіліся італьянскія войскі. Ва ўсходнія раёны краіны ўступілі балгарскія часткі. Увосень 1916 года французскія і італьянскія войскі выцеснілі з паўднёвай Албаніі грэцкія акупацыйныя падраздзяленні, якія падтрымвалі караля Канстанціна і збольшага былі наладжаны па-прагерманску. Пасля гэтага лінія фронту паміж італьянскімі дывізіямі і аўстра-венгерскімі войскамі (якія ўступілі ў Албанію пасля заваявання Чарнагорыі) праходзіла па лініі Влёра—Берат—Паградзец. У красавіку 1915 года краіны Антанты і Італія падпісалі сакрэтную дамову, якая ліквідавала незалежнасць Албаніі. Па гэтай дамове пасля вайны планаваўся падзел Албаніі. Над цэнтральнай часткай краіны павінен быў быць усталяваны італьянскі пратэктарат, паўночныя раёны павінны былі ўвайсці ў склад Сербіі і Чарнагорыі, а паўднёвыя раёны ў склад Грэцыі. Пасля сканчэння вайны албанскі народ пачаў змаганне з замежнымі акупацыйнымі войскамі. У 1920 годзе незалежнасць краіны была адноўлена, а ў 1922 годзе італьянскія і югаслаўскія войскі былі змушаны пакінуць тэрыторыю Албаніі.

Балгарыя

Асноўны артыкул: Балгарыя ў Першай сусветнай вайне

Наступленне саюзнікаў восенню 1918 года на Салоніцкім фронце мела вельмі важныя стратэгічныя і палітычныя наступствы. Яны прывялі да выхаду з вайны Балгарыі і ў значнай ступені спрыялі наступнай капітуляцыі Турцыі. Балгарскі цар збег з краіны. Заключыўшы перамір'е з краінамі Антанты, Балгарыя першай з краін Цэнтральнага блока выйшла з вайны.

Пасля гэтага 27 лістапада 1919 года паміж Антантай і Балгарыяй быў падпісаны Нёіскі мірны дагавор. Па яго ўмовах Балгарыя губляла каля 11 000 квадратных кіламетраў тэрыторыі. Да Югаславіі адышлі чатыры прыгранічных акругі з гарадамі Царыброд, Струміца і інш. Паўднёвая Дабруджа вярнулася ў склад Румыніі. Заходняя Фракія перадавалася Грэцыі, у выніку чаго Балгарыя страціла выхад да Эгейскага мора. Колькасць балгарскай арміі не павінна была перавышаць 20 000 чалавек. Флот быў скарочаны да дзесяці караблёў. Таксама Балгарыя была абавязаная выплачваць кантрыбуцыі. На працягу 37 гадоў Балгарыя павінна была выплаціць саюзнікам 2,25 млрд залатых франкаў. Акрамя гэтага (Балгарыя) ў выглядзе кампенсацыі стратаў павінна была перадаць Грэцыі і Югаславіі вялікую колькасць матэрыяльных, харчовых і іншых сродкаў.

Пасля паражэння ў Першай сусветнай вайне ў Балгарыі зарадзіліся ідэі рэваншызму, з-за якіх краіна пасля выступіла на баку краін Восі ў Другой сусветнай вайне .

Грэцыя

Асноўны артыкул: Грэцыя ў Першай сусветнай вайне

Грэцыя ўступіла ў вайну ў 1917 годзе. Знаходзячыся ў лагеры пераможцаў, краіна атрымала значныя тэрытарыяльныя прырашчэнні. Тэрыторыя Грэцыі пацярпела ад баявых дзеянняў. Фактычна вайсковыя дзеянні на тэрыторыі Грэцыі, нягледзячы на абвешчаны нейтралітэт, пачаліся яшчэ ў 1916 годзе, калі з дазволу грэцкага ўрада балгарскія войскі занялі шэраг тэрыторый у Грэцыі. Аднак, асцерагаючыся прагерманскіх настрояў сярод грэцкага кіраўніцтва, Антанта правяла шэраг акцый, скіраваных на тое, каб Грэцыя ўступіла ў вайну на яе боку. Пасля чаго Грэцыя абвясціла вайну Цэнтральным дзяржавам.

Грэцкі ўрад разлічваў пасля войны значна пашырыць тэрыторыю краіны. Яшчэ 19 верасня 1918 года грэцкі пасол у Вялікабрытаніі заявіў пра тое, што Грэцыя плануе пасля войны ўключыць у свой склад Македонію, Паўночны Эпір, Дадэканес і Усходнюю Фракію. Апроч гэтага грэцкае кіраўніцтва прэтэндавала і на шэраг тэрыторый Асманскай імперыі. Планавалася, што пасля паражэння Турцыі ў вайне, тэрыторыі Атаманскай імперыі ў Малой Азіі, дзе большасць насельніцтва складаюць грэкі увойдуць у склад Грэцыі.

Аднак краіны Антанты халаднавата ставіліся да такіх ініцыятыў. Францыя, лічачы, што падзел Асманскай імперыі павінен ажыццяўляцца на канферэнцыі Вялікіх дзяржаў, пярэчыла грэцкім ініцыятывам. У сваю чаргу Італія, у якой былі напружаныя адносіны з Грэцыяй з-за Дадэканеса і Албаніі, падтрымлівала Францыю і ўсяляк выступала супраць перадачы якіх-небудзь тэрыторый Албаніі ў склад Грэцыі. Прэм’ер-міністр Венізелас 8 кастрычніка 1918 года даў гарантыі саюзнікам, што Грэцыя гатова працягваць вайну і супраць Асманскай імперыі да пераможнага канца. Такім чынам грэцкія войскі маглі з’явіцца ў Стамбуле і ў гэтай сітуацыі грэцкае кіраўніцтва магло прэтэндаваць і на Канстанцінопаль. Аднак 30 кастрычніка 1918 года Турцыя падпісала перамір’е з краінамі Антанты і выйшла з вайны. Грэцкія планы па захопе сталіцы Атаманскай імперыі абваліліся. Грэцкія войскі акупавалі Ізмір. Пасля завяршэнні баявых дзеянняў да Грэцыі адышлі Заходняя і Усходняя Фракія.

Пасля перамогі ў вайне з Турцыяй быў складзена Сеўрская мірная дамова. У Грэцыі набірала папулярнасць ідэя стварэння Вялікай Грэцыі. Імкненні грэцкага ўрада да энозісу спачатку прынесла вынікі. Аднак неўзабаве гэта прывяло да пачатку грэка-турэцкай вайны, у якой Грэцыя пацярпела паражэнне. Пасля чаго была перагледжаная Сеўрская мірная дамова і складзена Лазанская мірная дамова. Усходняя Фракія, Ізмір і шэраг іншых тэрыторый былі вернутыя ў склад Турцыі. У выніку стварыць Вялікую Грэцыю, захапіць Стамбул і зону праліваў грэцкаму кіраўніцтву не атрымалася. Пасля падпісання мірнай дамовы паміж Грэцыяй і Турцыяй адбыўся абмен насельніцтвам.

Румынія

Асноўны артыкул: Румынская кампанія, 1916-1917

Пасля вываду з вайны Расіі румынскі ўрад прыняў рашэнне таксама падпісаць мірную дамову з Цэнтральнымі дзяржавамі. Умовы дамовы былі цяжкімі для Румыніі. 7 мая у Бухарэсце была падпісаная мірная дамова. Румынія пазбаўлялася на карысць пераможцаў стратэгічна важных памежных абласцей, багатых лесам і нафтаю. Паўднёвая Дабруджа перадавалася Балгарыі. Над Паўночнай Дабруджай, якая з’яўлялася прадметам спрэчак паміж Турцыяй і Балгарыяй, усталёўвалася супольнае кіраванне дзяржаў Чацвярнога саюзу. Таксама Румынія абавязвалася прапускаць праз сваю тэрыторыю ўсе войскі Цэнтральных дзяржаў.

Аднак пасля прарыву фронту балгарскай арміі, 10 лістапада 1918 года Румынія абвясціла мабілізацыю і зноў уступіла на вайну на боку Антанты. Гэта прынесла значныя выгоды Румыніі, да якой пасля войны адышлі Трансільванія, Букавіна і Баняць, а таксама была вернутая Паўднёвая Дабруджа.

Сербія

Асноўны артыкул: Стварэнне Югаславіі

Фарміраванне Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў.

Яшчэ ў 1917 годзе на Корфу паміж прадстаўнікамі Сербіі і Паўднёваславянскага камітэта была падпісана дэкларацыя аб аб’яднанні Сербіі, Чарнагорыі і паўднёваславянскіх зямель Аўстра-Венгрыі ў незалежную дзяржаву — Югаславія, у якім абвяшчалася роўнасць правоў трох нацый — сербаў, харватаў і славенцаў. Кіраўніком новага каралеўства павінен быў стаць кароль з сербскай дынастыі Карагеоргіевічаў.

У кастрычніку 1918 года сербскія войскі, прарваўшы фронт балгарскай арміі, цалкам вызвалілі тэрыторыю Сербіі ад акупацыйных войскаў Цэнтральных дзяржаў. Адначасова з гэтым у Заграбе было абвешчана стварэнне Дзяржавы сербаў, харватаў і славенцаў. 24 лістапада 1918 года аб уваходжанні ў склад Сербіі заявіў народны Сабар Срэма, дзень пасля такое ж рашэнне прыняў нацыянальны камітэт сербаў Баната, Бачкі і Барані. Гэтыя тэрыторыі разам з Ваяводзінай уваходзяць у склад Сербіі. 26 лістапада 1918 было абвешчана аб уваходжанні Чарнагорыі ў склад Сербскага каралеўства.

1 снежня 1918 года ў Белградзе было абвешчана пра аб’яднанне Каралеўства Сербіі і Дзяржавы славенцаў, харватаў і сербаў у адзінае Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў. Асновай новай дзяржавы стала «паўднёваславянства». У рамках адзінай дзяржавы сербы, харваты і славенцы павінны былі сфармаваць адзіны югаслаўскі народ. Аднак гэта канцэпцыя не прызнавала ў якасці народнасцяў прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў — баснійцаў, македонцаў і чарнагорцаў. Таксама неславянскія народы — албанцы Косава, немцы і венгры Ваяводзіны — апынуліся на становішчы нежаданых этнічных меншасцей. У Македоніі праводзілася палітыка сербізацыі, мова македонцаў афіцыйна разглядалася як дыялект сербскахарвацкай мовы і яе выкарыстанне ва ўстановах адукацыі і органах улады было забаронена. Адначасова з гэтым заахвочвалася перасяленне сербскіх каланістаў у Македонію і Косава.

Пры стварэнні Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў значна былі ўшчэмленыя інтарэсы харвацкага народа. Палітыкі галоўнай харвацкай палітычнай партыі — Харвацкай сялянскай партыі з’яўляліся прыхільнікамі ладу Югаславіі як федэратыўнай рэспублікі, у той час як сербскі ўрад вызначыў унітарна-манархічны лад краіны. Харватыі давялося пазбавіцца сваіх шматвяковых інстытутаў, на якіх і засноўвалася яе дзяржаўнасць, такія як Сабар, жупанства і дамабранства. У 1919 годзе харвацкія палітыкі заснавалі ў Парыжу «Кангрэс прымірэння», выступаючы за самавызначэнне харвацкага народа, рух сабраў подпісы 157 000 харватаў. «Харвацкае пытанне» стала найбольш вострым ў міжнацыянальных адносінах у Югаславіі.

Такім чынам, вядучую ролю ў новаўтвораным каралеўстве гуляла сербская кіруючая эліта. У 1929 годзе КСХС было афіцыйна перайменавана ў Каралеўства Югаславія.

Чарнагорыя

Чарнагорыя была выведзена з вайны ў 1916 годзе, калі аўстра-венгерскія войскі цалкам акупавалі тэрыторыю краіны. У студзені 1916 года пасля захопу аўстрыйцамі сталіцы каралеўства Цэтынэ паміж аўстра-венгерскай дэлегацыяй і прадстаўнікамі Чарнагорыі пачаліся перамовы аб капітуляцыі чарнагорскай арміі. Цяжкае становішча чарнагорскіх войскаў, якія былі акружаны аўстра-венгерскімі войскамі і прыціснутыя да мора, вымусіла чарнагорскі бок прыняць усе ўмовы аўстрыйцаў. Аднак пад ціскам Францыі кароль Нікола I, перапыніўшы перамовы, 19 студзеня падпісаў указ аб дэмабілізацыі чарнагорскай арміі і збег у Італію. Рэшткі чарнагорскай арміі (каля 3 000 чалавек) былі ўзятыя ў палон аўстра-венгерскімі войскамі.

Па дэкларацыі Корфу Чарнагорыя павінна была ўвайсці ў склад Каралеўства Югаславія. 26 лістапада 1918 года, пасля таго як тэрыторыя краіны была вызвалена ад аўстра-венгерскіх войскаў сербскімі войскамі, Чарнагорыя афіцыйна ўвайшла ў склад Сербіі. Падгорыцкая скупшчына і прыхільнікі саюза з Сербіяй падтрымалі ідэю аб аб’яднанні двух каралеўстваў і аказвалі падтрымку ўвайшоўшым на тэрыторыю Чарнагорыі сербскім войскам. Аднак прыхільнікі звержанага караля краіны Ніколы I яшчэ некалькі гадоў працягвалі ўзброены супраціў, аж да 1929 года, дамагаючыся аднаўлення незалежнасці Чарнагорыі.

Разбурэнні і ўрон

Найбольшыя разбурэння і шкоду ад вайны на Балканах панесла Сербія. Краіна была спустошана, прадпрыемствы разбураны, эканоміка знаходзілася ў заняпадзе. Тэрыторыям Чарнагорыі, Грэцыі, Балгарыі і Албаніі, дзе праходзілі баявыя дзеянні Салоніцкай кампаніі, таксама быў нанесены ўрон.

Першыя цяжкія наступствы вайны ў Сербіі выявіліся ўжо восенню 1914 года. Паколькі ў армію было прызвана практычна ўсё працаздольнае мужчынскае насельніцтва краіны, пасяўная была сарваная. Пасля гэтага ў краіне пачаўся дэфіцыт харчавання. Рэзка выраслі цэны на хлеб, асабліва цяжкая сітуацыя склалася ў гарадах. Сітуацыю пагаршалі шматлікія ўцекачы з раёнаў, дзе вяліся баявыя дзеянні. Эканоміка Сербіі была практычна цалкам разбурана. Больш за палову прамысловых прадпрыемстваў не функцыянавала. Цяжкае становішча склалася і ў Чарнагорыі. У Балгарыі кіраўніцтва краіны спадзявалася на кароткачасовую кампанію па разгрому Сербіі. Аднак пасля таго як быў адкрыты Салоніцкі фронт, на эканоміку краіну лёг цяжкі цяжар. Першапачаткова сітуацыя ў Балгарыі дзякуючы матэрыяльнай дапамогі ад Германіі заставалася стабільнай. Да 1918 года Германія штомесяц аказвала дапамогу Балгарыі ў памеры 50 млн франкаў. Разам з гэтым адбывалася пранікненне нямецкіх манаполій ў балгарскую эканоміку. Некаторыя медныя руднікі і распрацоўкі каменнага вугалю былі перададзеныя ў рукі германскіх мнополистов. Акрамя гэтага вываз рознай сыравіны з Балгарыі ў Германію аплачваўся губляючымі кошт папяровымі германскімі маркамі сапраўдны лік якіх не мог ўсталяваць нават Балгарскі народны банк. Эканоміка балгарскай дзяржавы не магла цалкам вытрымаць зацяжной вайны. У 1918 годзе сітуацыя ў краіне абвастрылася, насельніцтва, якое стамілася ад доўгай вайны на знясіленне, стала патрабаваць заключэння міру. Два неўраджаю ў 1917 і 1918 гадах, картачная сістэма выклікалі павышаную актыўнасць левых палітычных сілаў: Земляробчага саюза і камуністаў, якія вялі актыўную антываенную прапаганду. Пасля вайны Балгарыя была вымушана выплачваць рэпарацыі і перадаць пераможцам значную колькасць розных матэрыяльных сродкаў.

За гады акупацыі Албаніі з краіны было вывезена вялікая колькасць сельскагаспадарчай прадукцыі, прамысловай сыравіны. Аўстрыйскія, італьянскія і французскія акупацыйныя сілы праводзілі геалагічныя мерапрыемствы, раскопкі, бурэнне без дазволу албанскіх уладаў. Адбываючыяся баявыя дзеянні на тэрыторыі краіны разбурылі сотні вёсак і некаторыя гарады. Нягледзячы на тое, што Албанія не прымала ўдзел у вайне, краіна моцна пацярпела ад акупацыйных сіл і баявых дзеянняў на сваёй тэрыторыі.

Першая сусветная вайна на Балканах нанесла вялікую шкоду ўсім краінам рэгіёну. Напрыклад, агульная шкода ад вайны ў Сербіі склала каля 6 мільярдаў французскіх франкаў.

Бежанцы і злачынствы супраць мірнага насельніцтва

Аўстрыйскія салдаты расстрэльваюць сербскіх палонных.

Самыя цяжкія страты Першая сусветная вайна на Балканах прынесла Сербіі. Замежная акупацыя Сербіі і Чарнагорыі стала цяжкім цяжарам для народаў гэтых краін.

Падчас баявых дзеянняў на Балканах сотні тысяч мірных жыхароў былі забітыя, сталі бежанцамі або страцілі дах над галавой. Першыя злачынствы супраць мірнага насельніцтва былі зафіксаваныя з пачаткам аўстрыйскага наступлення ў жніўні 1914 года на тэрыторыю Сербіі. Аўстрыйскія войскі займаліся рабаваннем і гвалтам на сербскай тэрыторыі.

З пачаткам аўстра-германскага наступлення восенню 1915 года, памятаючы жорсткасць акупантаў ў 1914 годзе, разам з сербскай арміяй адступала і мірнае насельніцтва. Спярша пакінулі свае дамы жыхары Бялграда, потым да іх далучаліся людзі з іншых месцаў. Неўзабаве атрады сербскай арміі перамяшаліся з бежанцамі, колькасць якіх даходзіла да 250 000 чалавек. Умовы адступлення былі вельмі цяжкімі. Людзі паміралі ад голаду, тыфу, іх бамбілі і абстрэльвалі самалёты. Таксама аўстра-германскія войскі вялі пераслед адыходзячых калон.

Аўстра-германскія войскі вызначыліся асаблівай жорсткасцю, балгарскія войскі вялі сябе больш гуманна, не ўжываючы зброю супраць мірнага насельніцтва. Нямецкі журналіст, які прысутнічаў пры гэтых падзеях, пісаў:

Кроў эрцгерцага Франца Фердынанда, пакутніцку загінуўшага, будзе змыта патокамі сербскай крыві. Мы прысутнічаем пры ўрачыстым акце гістарычнай адплаты. У канавах, уздоўж дарог і на пустэчах — усюды мы бачым трупы, распасцёртыя на зямлі ў вопратцы сялян альбо салдат. Тут жа ляжаць скурчаныя фігуры жанчын і дзяцей. Ці былі яны забітыя ці самі загінулі ад голаду і тыфу? Напэўна, яны ляжаць тут не першы дзень, так як іх твары ўжо знявечаныя укусамі дзікіх драпежнікаў, а вочы даўно выкляваны варонамі.

150 000 адступіўшых саюзнікі эвакуіравалі на востраў Корфу, аднак і тут людзі працягвалі гінуць, пакінуўшы звыш 10 000 дзяцей сіротамі.

У 1917 годзе аўстрыйскія, балгарскія і нямецкія войскі, а таксама албанскія ўзброеныя атрады жорстка задушылі Топліцкае паўстанне ў паўднёвай Сербіі. Падаўленне сербскага мецяжу суправаджалася расправамі над паўстанцамі, мірнымі жыхарамі, святарамі. Так напрыклад падчас акупацыі Косава і Метохіі за перыяд 1915—1918 гадоў былі забітыя 22 святара Сербскай праваслаўнай царквы.

Сербскія грамадзянскія асобы, павешаныя аўстра-венгерскімі ваеннымі.

Асаблівай жорсткасцю на сербскай тэрыторыі вылучаліся, створаныя яшчэ ў 1908 годзе на тэрыторыі Босніі і Герцагавіны падраздзяленні аўстра-венгерскай ваеннай паліцыі (ням.: Schutzkorps). Падчас Першай сусветнай вайны «шуцкары» выконвалі ролю ірэгулярнай міліцыі на акупаваных сербскіх тэрыторыях. «Шуцкары» папаўняліся ў асноўным мусульманскім насельніцтвам Босніі і Герцагавіны і за час Першай сусветнай вайны здзейснілі мноства ваенных злачынстваў.

У акупаваных Сербіі і Чарнагорыі пастаянна вялася барацьба з акупацыйнымі войскамі, нярэдка ўспыхвалі паўстанні, а з надыходам саюзнікаў сербскі народ прыняў актыўны ўдзел у выгнанні акупантаў з тэрыторыі Сербіі.

Акупацыя Албаніі ў 1914 — 1920 гадах сербскімі, чарнагорскімі, грэчаскімі, італьянскімі, французскімі і аўстра-венгерскімі войскамі і забеспячэнне акупаваных войскаў ляглі цяжкім цяжарам на насельніцтва Албаніі. Усталяванне пазіцыйнай лініі фронту разарвала рынкавыя сувязі, пачаліся цяжкасці з забеспячэннем гарадоў. Аднак яшчэ да ўстанаўлення пазіцыйнага фронту ў Албаніі становішча было крытычным. Напрыклад у 1915 годзе ў чарнагорскай зоне акупацыі ўжо былі адзначаны выпадкі голаду сярод мясцовага насельніцтва.

Насельніцтва гарадоў значна вырасла за кошт прытоку бежанцаў, якія беглі з раёнаў, дзе вяліся баявыя дзеянні паміж італьянцамі і аўстра-венграмі. У гэтых умовах пачаўся велізарны рост коштаў, краіну апанавалі замежныя валюты. Асабліва жорсткія ўмовы для насельніцтва існавалі ў аўстрыйскай зоне акупацыі. Акрамя рэквізіцыі жывёлы і сельскагаспадарчай прадукцыі, аўстрыйцы праводзілі мабілізацыю насельніцтва ў аўстра-венгерскія падраздзяленні. Усё гэта ўзмацняла незадаволенасць албанскага народа і часта прыводзіла да сутыкненняў мясцовага насельніцтва і аўстрыйскіх войскаў. За гады Першай сусветнай вайны дзесяткі тысяч албанцаў былі забітыя, памерлі ад голаду ці эпідэмій.

Дэзертырства, салдацкія паўстанні

З пачаткам баявых дзеянняў аўстрыйскай арміі на Балканах у яе шэрагах былі зафіксаваныя частыя выпадкі дэзертырства. За перыяд кампаніі 1914 года 35 000 ваеннаслужачых славянскай нацыянальнасці: сербаў, харватаў, чэхаў, славенцаў, славакаў і прадстаўнікоў іншых народаў беглі з шэрагаў аўстра-венгерскай арміі. Значная колькасць гэтых салдат пераходзіла на бок сербскай арміі і пазней яны ўдзельнічалі ў баях супраць войскаў Цэнтральных дзяржаў. Аднак падобная праблема існавала і ў сербскай арміі. Насельніцтва Македоніі, якая ўвайшла ў склад Сербіі ў 1913 годзе, лічыла вайну справай сербаў. Македонцы ўхіляліся ад прызыву, а на фронце дэзертыравалі або лічылі за лепшае здавацца ў палон. У сувязі з гэтым сербскае камандаванне імкнулася накіроўваць македонцаў на тылавыя работы.

Пасля ўтварэння Салоніцкага фронту, у 1916 годзе адбыліся масавыя братанні паміж балгарскімі і рускімі салдатамі. Масавыя салдацкія хваляванні адбыліся ў 1917 годзе ў шэрагах французскіх экспедыцыйных войскаў. Пад уплывам салдацкіх мецяжоў у Францыі, французскія ваеннаслужачыя на Балканах таксама запатрабавалі заключэння міру і спынення вайны. Аднак камандуючы саюзнымі войскамі генерал Сарай жорстка адрэагаваў на патрабаванні салдат, падавіўшы ўсе выступы.

Былі адзначаны частыя выпадкі дэзертырства з грэцкай арміі. Навабранцы, прызваныя з Афін, Ларысы, Ламіі, Патр не адчувалі патрыятычнага пачуцця і не жадалі ваяваць. У студзені 1918 года паўсталі атрады грэчаскіх войскаў з Ламіі і Ларысы, аднак пасля наведвання іх каралём Аляксандрам сітуацыя нармалізавалася.

Аднак самае масавае салдацкае паўстанне ўспыхнула на Балканах у канцы вайны. Балгарскія салдаты, якія стаміліся ад працяглай вайны паднялі паўстанне з патрабаваннем хутчэйшага заключэння перамір’я. Да 28 верасня 1918 года колькасць паўстаўшых салдат дасягнула 30 000 чалавек. Частка мяцежнікаў рушыла на Сафію, што выклікала паніку ў сталіцы краіны. Аднак на дапамогу балгарскім саюзнікам прыбыла 217-я нямецкая дывізія, якой удалося спыніць паўстанцаў. Аднак гэта не дапамагло Балгарыі. У гэты ж дзень баявыя дзеянні на Балканах завяршыліся.

Страты

Асноўны артыкул: Страты ў Першай сусветнай вайне

Найбольшыя страты ў Першай сусветнай вайне на Балканах панесла Сербія. Колькасць сербскіх ахвяраў вайны дакладна не вызначана, розныя крыніцы называюць розныя лічбы стратаў Сербскага каралеўства. Па ацэнцы савецкага дэмографа Барыса Урланіса сербская армія страціла 165 000 чалавек забітымі, прапаўшымі без вестак і памерлымі ад ран. Агульныя ж страты Сербіі склалі 340 000 чалавек загінулымі. Існуюць і іншыя дадзеныя аб колькасці сербскіх страт у вайне: па дадзеных брытанскага ваеннага дэпартамента (1922) 45 000 сербскіх ваеннаслужачых былі забітыя ў баях, а 82 535 салдат і афіцэраў зніклі без вестак. Амерыканскі даследчык Айрэс называе лічбу ў 120 000 загінулых сербскіх ваеннаслужачых. Па дадзеных урада Югаславіі, апублікаваных у 1924 годзе ў ходзе вайны загінулі 365 164 сербскіх салдат і афіцэраў. Існуюць дадзеныя і пра больш маштабныя страты Сербіі. У ходзе ваенных дзеянняў, голаду і з-за хвароб загінула і памерла каля 735 000 сербаў, гэта значыць больш за 15% ад агульнай колькасці насельніцтва краіны. Пасля вайны ў краіне засталося 164 000 інвалідаў вайны і мноства дзяцей-сірот.

Па дадзеных Урланіса ваенныя страты Чарнагорыі склалі 15 000 забітымі, параненымі і палоннымі. У ходзе баявых дзеянняў на тэрыторыі Чарнагорыі загінула каля 10 000 мірных жыхароў. Агульная колькасць страт Чарнагорыі (ваенных і грамадзянскіх) склала 35 000 чалавек. Па ацэнцы Майкла Клодфелцера чарнагорская армія страціла 3 000 чалавек забітымі ў баях і 7 000 прапаўшымі без вестак. Урад Югаславіі ў 1924 годзе заявіў аб тым, што чарнагорская армія страціла 13 325 чалавек забітымі, прапаўшымі без вестак, памерлымі ад ран з якіх за 2 000 чалавек памерлі ў палоне.

Брытанскія экспедыцыйныя войскі страцілі каля 5 000 чалавек загінулымі на Балканах. Па дадзеных італьянскага ваеннага назіральніка Вілары, французскія войскі падчас баявых дзеянняў на Балканах страцілі каля за 20 000 чалавек загінулымі. Італьянская армія на Балканах страціла больш 18 000 ваеннаслужачых забітымі, параненымі, палоннымі і зніклымі без вестак, з іх 2 841 чалавек былі забітыя ў баі. Грэцкая армія страціла ад 9 000 да за 11 000 чалавек забітымі, прапаўшымі без вестак і памерлымі ад ран. Па дадзеных Урланіса агульныя страты арміі Грэцыі ў вайне склалі каля 26 000 чалавек загінуўшымі і прапаўшымі без вестак. Акрамя гэтага каля 5 000 грэцкіх грамадзянскіх асоб загінулі падчас баявых дзеянняў на тэрыторыі краіны..

Балгарыя страціла 62 000 чалавек забітымі, прапаўшымі без вестак і памерлымі ад ран. Агульныя ж страты балгарскай арміі склалі 87 500 чалавек. Па іншых дадзеных страты балгарскай арміі склалі 101 224 салдат і афіцэраў. У ходзе вайны 48 917 забіта ў баі, 13 198 памерлі ад атрыманых ран, 888 загінулі ў выніку няшчасных выпадкаў, 24 497 памерлі ад хвароб, у палоне памерла 8 000 балгарскіх ваеннаслужачых. У Балгарыі падчас вайны, у параўнанні з даваенным паказчыкамі павялічылася смяротнасць сярод грамадзянскага насельніцтва з-за недахопу харчавання, акрамя гэтага каля 5000 мірных жыхароў загінулі падчас баявых дзеянняў.

Па дадзеных выдання «Österreich-Ungarns letzter Krieg», якое выйшла ў 1930 годзе ў Вене, са жніўня 1914 па люты 1915 года аўстра-венгерская армія на Балканскім фронце страціла 28 276 чалавек забітымі ў баі, 122 122 чалавекі параненымі 76 690 чалавек палоннымі і зніклымі без вестак і 46 716 хворымі.

Па дадзеных расійскага журналіста Вадзіма Эрлихмана каля 80 000 ваеннаслужачых аўстра-венгерскай арміі харвацкай, славенскай і баснійскай нацыянальнасцяў загінулі ў баях, прапалі без вестак і памерлі ад ран. Каля 30 000 паўднёвых славян загінулі ў турмах і канцэнтрацыйных лагерах Аўстра-Венгрыі. Усяго ж па яго дадзеных на ўсіх тэрыторыях, якія ў 1918 годзе ўтварылі Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (Славенія, Харватыя і Славоніі, Боснія і Герцагавіна, Ваяводзіна, Сербія і Македонія, Чарнагорыя) загінула каля 996 000 чалавек.

У культуры

Манумент «Пераможца» у гонар прарыву Салоніцкага фронту, Бялград.

Першыя творы, прысвечаныя Першай сусветнай вайне на Балканах, сталі з’яўляцца адразу пасля пачатку баявых дзеянняў. Так, яшчэ 27 ліпеня 1914 года ў люблянскай газеце «Славенец» быў апублікаваны верш славенскага нацыяналіста Марка Натлачэна «Србе на врбе!» (бел.: Серба — на вярбу!), які зваў да помсты за забойства эрцгерцага Фердынанда.

З пачаткам вайны вядомая кінастудыя Джокі Багдановіча у Бялградзе пачынае здымаць першыя аперацыі на Балканах, Багдановіч і рускі фатограф Самсон Чарноў здымаюць баявыя дзеянні ў Срэме і баі за Земун у верасні 1914 года. Аднак, пасля таго як тэрыторыя Сербіі была акупаваная, кінастудыя цалкам спыніла сваю працу. Кадры далейшых ваенных дзеянняў на Балканах былі знятыя замежнымі аператарамі і ў вельмі малых колькасцях.

Балгарская марка, прысвечаная ўдзелу Балгарыі ў Першай сусветнай вайне.

У балканскіх краінах знята шмат мастацкіх і дакументальных фільмаў, у аснову сюжэту якіх пакладзены падзеі Першай сусветнай вайны на Балканскім паўвостраве. У Югаславіі (пазней у Сербіі) знятыя карціны пра Цэрскай бітве (сербск.: филм «Марш на Дрину» (1964)), Калубарскай бітве (сербск.: филм «Колубарска битка» (1990)), адступленні сербскай арміі ў Албанію (сербск.: филм «Где цвета лимун жут" (2006)) і іншыя. У 2009 годзе сербскі рэжысёр Срджан Драгоевіч зняў фільм «Святы Георгій забівае змея». Гэты фільм стаў адным з найбольш дарагіх фільмаў сербскага кінематографа з бюджэтам каля 5 млн еўра. Дзеянне фільма адбываецца ў сербскай вёсачцы ў перыяд паміж Першай Балканскай і Першай сусветнай войнамі. У тым жа годзе рэжысёр Срджан Каранавіч здымае драму «Бэса» (сербск.: филм «Беса»), падзеі якой разгортваюцца ў Сербіі часоў першай сусветнай вайны.

Пасля адступлення сербскай арміі ў 1915 годзе і акупацыі краіны войскамі Цэнтральных дзяржаў у Сербіі стала вельмі папулярная песня «Тамо далеко» (бел.: Там далёка). У песні сербскі салдат спявае пра сваю разбураную вёску, пра царкву, у якой ён браў шлюб, і пра гаротнае адступленне, падчас якога ён страціў многіх сваіх таварышаў. Пасля гэтая песня стала вельмі папулярная ў Сербіі, асабліва ў сербскіх эмігрантаў, якія пакінулі краіну пасля Другой сусветнай вайны.

У Балгарыі Першая сусветная вайна разглядалася як вызваленчая вайна, паколькі лічылася, што балгарская армія ваюе за гістарычныя балгарскія тэрыторыі, на якіх пражывае значная колькасць балгараў. Большасць балгарскіх палітычных дзеячаў жадала далучэння Македоніі да Балгарыі. Пасля таго як Вардарская Македонія была акупаваная балгарскімі войскамі, у 1915 годзе балгарскі ўрад пачаў праводзіць балгарызацыю сярод мясцовага насельніцтва. Для гэтых мэтаў былі прыцягнутыя літаратурныя дзеячы Балгарыі. Яшчэ з 1913 года вядомы балгарскі паэт Іван Вазаў пачынае выдаваць зборнікі вершаў «Песні аб Македоніі». Балгарскія ўлады выкарыстоўвалі гэтыя вершы як сродак у ідэалагічнай барацьбе супраць сербаў. Аднак пазней сам Вазаў асудзіў свае творы.

Гл. таксама

• Сербія ў Першай сусветнай вайне
• Балгарыя ў Першай сусветнай вайне
• Грэцыя ў Першай сусветнай вайне
• Чарнагорыя ў Першай сусветнай вайне
• Тамо далеко
• Корфская дэкларацыя
• Стварэнне Югаславіі
• Румынская кампанія, 1916-1917
• Фракія
• Дабруджа
• Першая сусветная вайна на Міжземным моры
• Вялікая Сербія
• Вялікая Балгарыя, палітыка
• Вялікая ідэя, Грэцыя

Літаратура

• Корсун Н. Г. Балканский фронт мировой войны 1914–1918 гг. — М.: Воениздат НКО СССР, 1939. — 124 с.
• Писарев Ю.А. Сербия и Черногория в Первой мировой войне. — М.: Наука, 1968. — 375 с. — 1600 экз.
• Задохин А. Г., Низовский А. Ю. Пороховой погреб Европы. — М.: Вече, 2000. — 416 с. — (Военные тайны XX века). — 10 000 экз. — ISBN 5-7838-0719-2.
• Шацилло В. К. Первая мировая война. 1914-1918. Факты. Документы. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2003. — 480 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-03312-8.
• Зайончковский А.М. Первая мировая война. — СПб.: Полигон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0.
• Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
• История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз.