Краязнаўства Беларусі

Краязнаўства Беларусі ― вывучэнне элементаў гісторыі, геаграфіі, культуры, побыту, прыроды Беларусі ў цэлым, або горада, мястэчка, вёскі, помнікаў культуры і г. д. У самім слове «краязнаўства» заключана яго азначэнне. У навуцы краязнаўства дзеліцца на комплекснае, калі вывучаюцца ўсе з’явы ў іх узаемасувязі, дзе на геаграфічнай базе аб’ядноўваюцца веды гісторыі, геаграфіі, археалогіі, тапанімікі, тапаграфіі, геральдыкі, беларускай этнаграфіі, філалогіі, мастацтвазнаўства, і галіновае ― гістарычнае, этнаграфічнае, геаграфічнае і г. д.

Агульныя звесткі пра краязнаўства

Беларусь на карце Еўропы. 1997 год

Асноўныя метады краязнаўства ― збіранне дакументаў, прадметаў матэрыяльнай культуры, узораў фаўны і карысных выкапняў, пошукі гістарычных помнікаў і інш. Навуковы і ненавуковы падыход абумовіў міждысцыплінарны характар краязнаўства. Па словах Д. С. Ліхачова, «важная і выключна рэдкая асаблівасць краязнаўства, у тым, што ў яго няма „двух узроўняў“: для спецыялістаў і для шырокай публікі. Яно само па сабе папулярнае, і існуе пастолькі, паколькі ў яго стварэнні ўдзельнічаюць масы».

У Расійскай імперыі краязнаўства актывізавалася ў другой палове XIX ст., але першыя фрагментарныя апісанні сустракаюцца ў сярэдзіне XVI ст. У 1804 годзе заснавана Маскоўскае таварыства гісторыі і старажытнасцей Расійскіх, у 1845 годзе ўтварылася Рускае геаграфічнае таварыства. Многія даследчыкі Беларусі з’яўляліся яго членамі. У 1867 годзе ў Вільні пачаў дзейнічаць Паўночна-Заходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства, які працаваў да 1876 года. У 1846 годзе ў Санкт-Пецярбургу ўтварылася Імператарскае Рускае археалагічнае таварыства. Арганізацыйнымі цэнтрамі краязнаўчай працы з 1880-х гадоў сталі губернскія архіўныя камісіі. Вялікую даследчую і выдавецкую працу зрабіла Віленская навучальная акруга, якая выпусціла, у прыватнасці, «Археаграфічны зборнік дакументаў, якія адносяцца да гісторыі Паўночна-Заходняй Русі» ў 14 тамах (1867―1904). Зборнік склалі дакументы па гісторыі палітычнага складу, правоў і царквы ў XV―XIX стст., з мноствам звестак пра матэрыяльную культуру насельніцтва, уклад жыцця, звычаі. Тэрмін краязнаўства з’явіўся ў 1914 годзе. У СССР у 1920-я гады пад краязнаўствам разумелі метад сінтэтычнага вывучэння пэўнай тэрыторыі, якая вылучаецца па адміністрацыйных, гаспадарчых ці палітычных прыкметах. З 1960-х гадоў гэта ўжо комплекс навуковых дысцыплін, розных па метадах даследавання і па змесце, але ў сукупнасці ставілася за мэту ўсебаковае, у той ці іншай ступені, навуковае пазнанне краю. З 1980-х гадоў краязнаўства разглядалася як усебаковае пазнанне пэўнай тэрыторыі мясцовымі жыхарамі; пад усебаковым пазнаннем мелася на ўвазе вывучэнне гісторыі, прыроды, культуры і побыту.

У Беларусі склаліся тры арганізацыйныя формы краязнаўства: 1) дзяржаўнае ― якое ажыццяўляецца цэнтральнымі, абласнымі, гарадскімі, раённымі краязнаўчымі музеямі, архівамі, бібліятэкамі і навуковымі ўстановамі; 2) грамадскае (краязнаўцы-аматары, грамадскія арганізацыі, газеты); 3) школьнае.

Пачатак краязнаўства Беларусі

Краязнаўства было звязана са з’яўленнем пісьменнасці, — з’явілася магчымасць зафіксаваць усе асаблівасці мясцовасці і перадаваць гэтыя апісанні наступным пакаленням, вызваляючы іх ад неабходнасці вывучаць і апрабаваць на практыцы тое, што ўжо зроблена папярэднікамі.

Першыя краязнаўчыя звесткі аб беларускай тэрыторыі можна сустрэць у летапісных крыніцах, хроніках, помніках эпіграфікі і літаратуры ранняга Сярэднявечча. «Аповесць мінулых гадоў», Лаўрэнцеўскі і Іпацьеўскі летапісы апавядаюць аб усходнеславянскіх плямёнах:

«адны прыйшлі і селі па Дняпры і назваліся палянамі, а іншыя — драўляне, таму што селі ў лясах, а іншыя селі паміж Прыпяццю і Дзвіною і назваліся дрыгавічамі, іншыя селі па Дзвіне і назваліся палачанамі па рацэ, што ўпадае ў Дзвіну і называецца Палата… Ад гэтых апошніх пайшлі крывічы».

Летапісы даюць звесткі аб першых полацкіх князях, гарадах на тэрыторыі цяперашняй Беларусі. У «Радзівілаўскім летапісу» сярод 617 мініяцюр ёсць дзве, прысвечаныя беларускім землям: «Бітва на Нямізе» і «Паланенне князя Усяслава Полацкага». Мініяцюры «Летапіснага зводу Івана Грознага» даюць уяўленне аб вобразе і вопратцы вялікіх князёў Вялікага Княства Літоўскага.

Мясцовае летапісанне зарадзілася на беларускіх землях у XII—XIV стагоддзях. Летапісцы прыводзілі ў сваіх працах звесткі, якія тычацца дадзенай мясцовасці, раскрывалі асаблівасці побыту, адносін паміж людзьмі, апісвалі прыродныя з’явы. Найбольш вядомыя, што дайшлі да нашага часу ― «Магілёўская хроніка» і «Віцебскі летапіс». Гістарычныя запісы вяліся таксама ў Навагрудку, Пінску, Слуцку і іншых гарадах Беларусі. У мясцовых летапісах апісваліся падзеі, якія тычыліся пераважна гісторыі асобнага ўдзельнага княства і яго сталіцы.

Сярод непасрэдна беларускіх летапісаў краязнаўчыя звесткі сустракаюцца ў «Баркулабаўскім летапісу» ― зводзе хранікальных матэрыялаў пра падзеі ад 1563 да 1608 года, сабраных з розных крыніц і перапісаных разам у другой палове XVII ст. Ёсць меркаванне, што аўтарам быў жыхар беларускага мястэчка Баркулабава, які належаў да праваслаўнага духавенства. Ён запісваў вядомыя яму падзеі, прычым уключаў у сваю хроніку запіскі іншых відавочцаў, розныя ўніверсалы, лісты і іншае.

Фрагмент Баркулабаўскага летапіса.

З сярэдзіны XIV ст. у Вялікім Княстве Літоўскім пачалі фармавацца хронікі, у якіх у адрозненне ад летапісаў апісаны падзеі не толькі мясцовага, але і еўрапейскага маштабу, з частымі адступленнямі ад храналагічнай паслядоўнасці. Хронікі пісаліся па памяці або з выкарыстаннем дзённікавых запісаў. Аўтары шэрагу хронік вывучалі разнастайныя гістарычныя дакументы, што набліжае іх творы да гістарычных даследаванняў. У XV ст. беларускае летапісанне набыло новыя якасці і рысы. У летапісах таго часу выявіліся погляды грамадскіх сіл Беларусі і Літвы, якія ўсталі на бок вялікакняжай улады ў барацьбе супраць феадальнай раздробленасці за адзінства і магутнасць краіны. Вядомыя чатыры важныя гісторыка-літаратурныя летапісныя помнікі: «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Беларуска-літоўскі летапіс 1446 года», «Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага» і «Хроніка Быхаўца». У іх выкладзена гісторыя Вялікага Княства Літоўскага.

У XVI ст. беларуска-літоўскія летапісы паступова страцілі агульнарускі характар. У другой палове XVI ст. летапісанне спынілася, аднак летапісы і хронікі XV―XVI стагоддзяў яшчэ доўга перапісваліся. У «Хроніцы Быхаўца», як мяркуецца, створанай у 1550―1570-х гадах, досыць падрабязна выкладзены падзеі ВКЛ да пачатку XVI стагоддзя. «Магілёўская хроніка» стваралася з XVII па XIX стагоддзе, ахоплівала час з 1526 па 1856 гады і цяпер з’яўляецца важнай крыніцай па эканамічным і культурным жыцці Магілёва. У «Віцебскім летапісу Аверкі» маюцца каштоўныя звесткі па гісторыі Беларусі і Віцебска, асабліва пра падзеі канца XVII — пачатку XVIII стагоддзяў. У летапісе дадзены імёны членаў віцебскага магістрата 1597 года, віцебскіх ваяводаў 1516―1753 гадоў, розныя юрыдычныя матэрыялы. Летапісы і хронікі даюць шырокае поле дзейнасці для краязнаўцаў, якія вывучаюць гісторыю старажытнай Беларусі.

Краязнаўства Беларусі ў XV стагоддзі

Жыльбер дэ Лануа

Бургундскі дыпламат Жыльбер дэ Лануа падарожнічаў па Усходняй Еўропе ў 1413—1414 і 1421 гадах. Накіроўваўся паслом англійскага караля Генрыха V да вялікіх князёў Ягайлы і Вітаўта. У першую чаргу дэ Лануа цікавілі фартыфікацыйныя збудаванні Вялікага Княства Літоўскага, але ў яго дзённіках даволі шмат і этнаграфічных звестак.

Краязнаўства Беларусі ў XVI стагоддзі

Каштоўнай краязнаўчай крыніцай служыць выдадзеная Віленскай археаграфічнай камісіяй пад рэдакцыяй дырэктара народных вучылішчаў К. І. Сніткі «Пісцовая кніга Пінскага і Клецкага княстваў, складзеная пінскім старостаю Станіславам Хвальчэўскім у 1552―1555 гг.» (Вільня, 1884). Па загадзе караля Жыгімонта Аўгуста пінскі і кобрынскі староста Лаўрын Война ў 1561―1566 гадах займаўся складаннем Пісцовай кнігі Пінскага староства. Гэта вылілася ў аб’ёмную працу, якая змяшчае розныя гісторыка-краязнаўчыя звесткі аб жыцці рэгіёна.

Рускі купец-паломнік Трыфан Карабейнікаў адправіўся ў 1593 годзе ў Канстанцінопаль і Палесціну. Праязджаючы Мінск, ён пакінуў у дзённіку запіс: «Городок Менск древяной худ, в ыном месте развалился, величиною с Вязму, а под ним река Сыслан поменши реки Березыни, да пруды». Захаваліся ягоныя запісы і аб горадзе Слуцку: «Городок Слутьцк невелик, поменши Коломны, древяной, а около городка острог на городовое дело, а в остроге торги да двор церков каменная да полаты каменные, да на посаде ратуша велика каменная, а порусски полата, а под нею подклет и погребы, а над погребы с надворья лавки, а над лавками сверху светлицы, а живёт в той палате коньстянтиновской жилец, их судья, а политовски ивоит, а посаду в Констянтинове с Ростов, а река под ним Случь». Піша Карабейнікаў таксама пра Барысаў і Оршу.

Польскі гісторык XVI стагоддзя Мацей Стрыйкоўскі быў першым, хто зацікавіўся археалагічнымі старажытнасцямі Беларусі і Літвы. Займаючыся археалогіяй, па знойдзеных артэфактах ён спрабаваў вызначыць месцазнаходжанні паселішчаў і час іх існавання. Яго цікавілі гарадзішчы, замкі, цэрквы. Стрыйкоўскі быў знаёмы з архівамі і бібліятэкамі князёў слуцкіх і заслаўскіх. У Супрасльскім манастыры ён выявіў каля 200 рукапісаў. Вынікам яго краязнаўчай дзейнасці стала «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» (польск.: Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi, 1582), якая расказвае пра падзеі ў Рэчы Паспалітай да 1581 года. Хроніка з’яўляецца творчай кампіляцыяй папярэдніх хронік Яна Длугаша, Мацея Мяхоўскага і іншых. Праца выкарыстоўвалася ў хроніках XVII―XVIII стст.

Тытульны ліст «Хронікі…» Мацея Стрыйкоўскага

Канут Русецкі. «Паляванне на зубра». 1844

Італьянец Аляксандр Гваньіні з 1550-х гадоў служыў ротмістрам у войску ВКЛ. Магчыма, ён аўтар помніка гістарыяграфіі XVI стагоддзя, які стаў крыніцай для беларускіх і ўкраінскіх хронік ― «Апісанне Еўрапейскай Сарматыі» (лац.: Sarmatiae Europeae descriptio). Гэта першы твор, які пазнаёміў заходнееўрапейскага чытача з гісторыяй Вялікага Княства Літоўскага. Складзены на лацінскай мове ў першай палове 1570-х гадоў, ён расказвае пра Масковію, Польшчу, Літву і іншыя краіны, пра культуру і звычаі народаў (напрыклад, артыкул «Спосаб ворыва глебы і сяўбы на Белай Русі»). Апісаны горад Барысаў, замкі ў Оршы, Лагойску, Копысі.

У паэме беларускага паэта-лацініста Міколы Гусоўскага «Песня пра зубра» (1522) упершыню апісана беларуская прырода, дадзеная карціна палявання на зубра. На думку У. А. Калесніка, «Гусоўскі спадзяваўся ўвесці беларускае жыццё і гісторыю ў кантэкст гуманітарнай культуры Еўропы».

З 1581 года польскі гісторык-кальвініст Ян Ласіцкі жыў у Вільні, настаўнічаў у сям’і кашталяна мінскага Яна Глябовіча, затым пасяліўся ў Заслаўі. Вынікам назіранняў за жыццём Вільні, Заслаўя і Радашковіч стала яго праца «Пра рэлігію, ахвярапрынашэнне, вясельныя, пахавальныя абрады русінаў, маскавітаў і татараў…» (лац.: De Russorum, Moscovitarum et Tartarorum religione, sacrificiis, nuotiarum funerum ritu, 1582), дзе аўтар расказвае пра вопратку, ежу і абрады беларусаў, будынкі Вільні і Полацка. Пасмяротна выйшла яго праца «Пра багоў жамойтаў, іншых сарматаў і несапраўдных хрысціян» (лац.: De diis Samogitarum, caeterorumque Sarmatarum..., Базель, 1615), дзе ўтрымліваюцца першыя звесткі аб паганскіх вераваннях Літвы.

Успаміны аўстрыйскага дыпламата Сігізмунда Герберштэйна «Запіскі пра Масковію» былі напісаны пасля яго службовых паездак у Маскву і Ноўгарад у 1516―1517 і 1526―1527 гадах. У главе «Пра Літву» ён кажа пра багацце рэк, азёр і балот, пра нядобры клімат, падрабязна апісвае зуброў. Сацыяльны ўклад Вялікага Княства Літоўскага, відавочна, выклікае ў яго непрыманне:

«Народ прыгнечаны цяжкім рабствам, бо кожны, у суправаджэнні натоўпу слуг, які валодае ўладай, увайшоўшы ў жыллё селяніна, можа беспакарана тварыць, што яму заўгодна, рабаваць і забіраць неабходныя ў жыццёвым побыце рэчы (з ежы, і ўсё, што заманецца) і нават жорстка збіваць селяніна, калі той раптам адмовіцца аддаваць. Таму вёскі размяшчаюцца ўдалечыні ад дарог. Сялянам падданым без падарункаў зачынены шлях да гаспадароў, якую б яны ні мелі да іх справу. А калі іх і дапусцяць, то ўсё роўна адсылаюць да службовых асоб і начальнікаў. І калі тыя не атрымаюць дароў, то не вырашаць і не пастановяць нічога добрага... Гэты парадак існуе не толькі для простага люду, але і для бедных дваран, калі яны хочуць дамагчыся чаго-небудзь ад вяльможаў. Я сам чуў, як адзін вышэйшы чыноўнік пры маладым каралі сказаў наступнае: „У Літве кожнае слова — золата“. Гэта значыць: нікога не выслухаюць і нікому не дапамогуць без грошай...»

.

Краязнаўства Беларусі ў XVII стагоддзі

Тытульны аркуш «Historiae Lithuanae pars prior, de rebus Lithuanorum ante susceptam Christianam religionem conjunctionemque… cum regno Poloniae» (Данцыг, 1650)

Аўстрыйскі пасланнік Аўгусцін Меерберг пісаў у справаздачы «Падарожжа ў Масковію»:

«Зрабіўшы яшчэ 70 вёрст па лясістай пустыні, 5 кастрычніка мы прыбылі ў Менск, галоўны горад Менскага ваяводства, які размешчаны на пагорках і рацэ і ўдастоены гонару мець вярхоўны суд для ўсёй Літвы, акрамя Вільні, кожныя тры гады па чарзе з новагародскім. Сумным позіркам мы глядзелі на спусташэнне, учыненае гэтаму гораду маскавіцянамі . Далучаныя базыльяне, дамініканцы, бернардынцы пачалі ўжо там папраўляць свае разбураныя, святыя мясціны і цэрквы з дапамогай міласцяў набожных людзей. Айцы езуіцкай супольнасці таксама рыхтаваліся пакласці пачатак там свайго калегіума»

.

Чэх Бернгард Танер у складзе польскай амбасады ездзіў у Маскву. Ягоныя нататкі паведамляюць аб становішчы Мінска ў 1678 годзе:

Гэта — горад вялікі, шырока раскінуўся па ўзгорках і далінах. Ён пацярпеў ад масквіцян, якія ператварылі яго амаль у разваліны; але з цягам часу ён стаў прымаць лепшы выгляд: манастыры дамініканцаў і францысканцаў, калегія айцоў братэрства Ісусавага, якім пачатак ужо пакладзены, зноў нададуць гораду немалую красу. Ды неблагія і вельмі шматлікія царквы схізматыкаў і цяпер робяць горад прыгожым. Пасля схізматыкаў — усяго больш тут жыдоў з іх сінагогамі. Уносячы заўсёды акуратна магнатам велізарныя падаткі і будучы праз гэта ім вельмі карысныя, яны валодаюць і немалою свабодай. Галоўнае ўпрыгожванне плошчы — ратуша, якая стаіць у сярэдзіне, акружаная мноствам крам. Лад жыцця і адзенне, асабліва жаночы ўбор, цэрквы, параўнальна з іншымі больш прыглядныя, упрыгожаныя пры ўваходзе карцінамі, якія паказваюць на заможнасць гараджан. Панам сваім горад прызнае Яна Казіміра Сапегу, ваяводу полацкага, прызначанага ў той час паслом ад Вялікага Княства Літоўскага. У яго жыллё, пабудаванае на гары і забяспечанае ўсім неабходным, за яго адсутнасцю нас не пусцілі; мы спыніліся ў горадзе, дзе жыхары прынялі нас гасцінна, удосталь частавалі мёдам, півам і іншымі прынашэннямі…"

Два гады падарожжаў маскоўскага стольніка П. А. Талстога, апісаныя ім у дзённіку, захоўваюць апісанне Мінска станам на 1697 год:

Горад мае каля сябе земляны вал. У ім жыве староста пан Завіша; у маю бытнасць у Менску ён не быў, а быў у той час у сваёй маетнасці. Дом ягоны ў Менску ў замку, будынак драўляны… У Менску ж ёсць дом вялікі з каменным будынкам пана Глябовіча: стаіць пусты, жыхароў у ім нікога няма. Горад Менск менш за Магілёў у многім; будынкаў каменных у Менску нямала… У Менску ёсць шмат дамоў з каменнымі будынкамі; і ў радах, дзе гандлююць, крамы каменныя і тавараў ёсць нямала. У Менску ёсць манастыр набожнай грэчаскай веры ў імя святых апосталаў Пятра і Паўла. У тым манастыры царква каменная вялікая, ладнага будынку, падобная да магілёўскай саборнай царквы Брацкага манастыра… Скрозь Менск цячэ рака Віславіца невялікая, на ёй ёсць млын на чатырох камянях, і праз тую раку мост ладны, драўляны… Быў я ў кляштары ў панен бернардзінак і ў панен бенедыкцянак. Дзяўчаты бернадынкі ходзяць у чорным, на голым целе носяць замест кашуль валасяніцы тоўстыя і падпаясаныя яны вяроўкамі з вузламі, ступаюць заўсёды босымі нагамі, у касцёл уваходзяць таемнай лесвіцай, уладкаванай у сцяне, і стаяць на хорах, гледзячы ў касцёл малымі скважынамі скрозь рашоткі, каб іх людзі не бачылі… Бенедыкцінкі ходзяць у белых вопратках і носяць на галовах белыя ўборы ж, зело ладна прыбіраюцца; а ў касцёл уваходзяць таксама сцяною таемна і стаяць у патаемных месцах, каб нікім былі бачаны…

У 1698 годзе ў Масковію праз Беларусь ехаў сакратар аўстрыйскага пасольства Ёган Корб. Цікавыя яго назіранні за жыццём манастыроў:

У Ашмянах, мястэчку, якое належыць Сапегу, здабылі мы канец нашым працам, у надзеі назаўтра мець лепшую дарогу. Каля двара, дзе мы спыніліся, быў манастыр дамініканцаў; каля чатырох гадзін папаўдні з яго паказалася працэсія; так як гэта было ў Вялікі пост, то ўдзельнікі яе няшчадна секлі сябе бізунамі. Разам з іншымі і мы праспявалі малітву ў гонар Найсвяцейшай Панны Марыі. Затым у манастыры была сказаная на польскай мове пропаведзь, праспяваная песня аб пакутах Гасподніх і, у заключэнне, зайгралі на аргане. Пад гукі гэтага інструмента народ зноў стаў бічаваць сябе…". «У Менску была дзёнка. Абедню мы адслужылі ў езуітаў. Нам казалі, што тутэйшы езуіцкі калегіум не мае дастатковых фундушаў, пры ўсім тым, аднак жа, у ім жыве 12 манахаў. Базыльяне, бернардынцы і босыя таксама жывуць бедна. Адзін толькі касцёл дамініканцаў прыбраны лепей за іншых. Менск, некалі багаты і слаўны горад, даведзены гады тры таму назад моцным пажарам да поўнага заняпаду. У ім было раней шмат купцоў, цяпер жа не больш за два, ды і тыя з цяжкасцю ўтрымліваюць сябе і падтрымліваюць нікчэмны гандаль. На хорах францысканскага манастыра спявалі толькі два манахі, па гэтым можна судзіць аб іх малалікасці і беднасці…». «Мы прыбылі ў Смалявічы. Заезны двор утрымлівае тут яўрэй, і ў карчме было так брудна, што мы вырашылі адкласці святкаванне да месца нашага абеду — гарадка, які называецца аднымі Жодзін, а іншымі — Багуслаў. Але і тут карчма належыць яўрэю, таму набажэнства не было зусім». «Каля трох гадзін, пасля абеду, прыехалі мы ў горад Горкі, вельмі доўгі і заселены яўрэямі. Начавалі мы ў яўрэяў. У пакоях была яшчэ якая-ніякая чысціня, але спаўшыя ў адрынах знайшлі там гадасць, якая даводзіла іх да млосці

Польскі езуіт, доктар тэалогіі Альберт Віюк-Каяловіч добра ведаў жыццё Вялікага Княства Літоўскага, выкладаў у калегіуме Брэста і Слоніма. Вынікам яго прац з’явіліся „Гербоўнік рыцарства Вялікага Княства Літоўскага“ і „Гісторыя Літвы“, ― у апошняй Каяловіч паспрабаваў растлумачыць сутнасць сялянскіх хваляванняў у ВКЛ.

Краязнаўства Беларусі ў XVIII стагоддзі

Тытульны ліст кнігі І. І. Ляпёхіна

Каштоўнай краязнаўчай крыніцай першай паловы XVII ст. з’яўляецца «Інвентар Эканоміі Берасцейска-Кобрынскага графства Флемінга генерала артылерыі 1743 г.» з ілюстрацыямі А. Даманскага.

У 1745―1747 гадах у Любліне выпушчаны двухтомнік «Svada Latina…» (Typographia S. R. M. Collegii S. J., 1747, р. 1624), які ўключаў статыстыку, лісты, панегірыкі, розныя надпісы і інш. Шмат дакументаў адносілася да дынастыі Сапегаў. Зборнік склаў сакратар пінскага дыстрыкту ордэна марыянаў Я. Д. Астроўскі пры ўдзеле канцлера вялікага літоўскага Яна Сапегі.

А. Рыгельман. Сялянні-паляшук. Другая палова XVIII ст.

Першым беларускім археолагам можна лічыць кашталяна полацкага Роберта Бжастоўскага. У сваёй сядзібе Мосар каля Глыбокага ён распачаў спробы раскопак курганнага могільніка пачатку XI стагоддзя. Знойдзеныя артэфакты ― званочкі на раменьчыку ― ён адаслаў у 1790 годзе каралю Рэчы Паспалітай Станіславу Аўгусту Панятоўскаму, які прыняў падарунак вельмі добразычліва. Праз 20 гадоў раскопкамі курганоў-валатовак на Лідчыне займаўся ваенны інжынер Тэадор Нарбут, які выдаў аматарскае даследаванне «Пра курганы».

Ігнацій Кульчынскі ў 1736―1747 гадах быў архімандрытам гродзенскага Барысаглебскага (Каложскага) манастыра. Даследаваў гісторыю Жыровічаў, гродзенскай Барысаглебскай царквы, напісаў «Хроніку ігуменаў, архімандрытаў, царкоўных старастаў і заступнікаў Гродзенскага Каложскага манастыра», на аснове дакументаў манастырскага архіва сістэматызаваў і выдаў у 1738 годзе «Інвентар Гродзенскага Каложскага базыльянскага манастыра». Пісаў на латыні і па-польску.

Сістэматычнае навуковае даследаванне Беларусі пачалося пасля яе далучэння да Расійскай імперыі. У Беларусь і Прыбалтыку ў 1773 годзе Акадэміяй навук накіроўваецца экспедыцыя І. І. Ляпёхіна, якая апісала беларускую прыроду і сабрала гербарый для Батанічнага саду Пецярбургскай Акадэміі навук. Удзельнік экспедыцыі, будучы акадэмік М. Я. Азерацкоўскі, акрамя прыродазнаўчай працы, збіраў матэрыялы мясцовага сялянскага побыту і сельскай гаспадаркі.

У 1780 годзе імператрыца Кацярына II распачала падарожжа ў беларускія землі. У губернскія і павятовыя гарады была папярэдне накіравана анкета з 16 пытаннямі: як ажыццяўляліся «Установы для кіравання губерняў Усерасійскай імперыі» і ў якім стане фінансава-эканамічнае становішча губерняў і паветаў. Таксама было прапанавана выказаць свае меркаванні аб патрэбах і недахопах. Імператрыца пазнаёмілася з ходам рэформаў, станам прамысловасці і гандлю, укладам жыцця насельніцтва. Шлях Кацярыны II адзначыўся багатымі ахвяраваннямі на адкрыццё школ, добраўпарадкаванне праваслаўных храмаў і манастыроў, будаўніцтва ўстаноў. Пазней Акадэміяй навук была выпушчаная кніга «Тапаграфічныя заўвагі на самыя знакамітыя месцы падарожжа Яе Імператарскай Вялікасці ў Беларускія намесніцтвы» Архівавана 10 снежня 2019. з гісторыяй і станам усходнебеларускіх тэрыторый, апісаннем гарадоў і мястэчак з іх замкамі, манастырамі і храмамі, колькасцю жыхароў і родам іх заняткаў".

Аўтар «Батанічнага слоўніка», прысвечанага Кацярыне II, генерал-маёр А. К. Меер у 1786 годзе падрыхтаваў «Апісанне Крычаўскага графства або былога староства Г. А. Пацёмкіна, у ста вёрстах ад Дуброўны, паміж Смаленскаю і Магілёўскаю губернямі. 1786 г.», дзе расказаў аб прыродзе, побыце і матэрыяльнай культуры жыхароў сучасных Крычаўскага, Клімавіцкага, Хоцімскага, Касцюковіцкага і Краснапольскага раёнаў Беларусі. Рукапіс знаходзіцца ў Казанскім універсітэце. Апублікавана ў 1901 годзе з скарачэннямі Е. Р. Раманавым у «Магілёўскай даўніне», 1901, вып. 2. Меер дзяліўся ўражаннямі ад мясцовага кірмаша: «Крычаўскія мяшчане гандлявалі жалезам, соллю, тытунём, пянькой, рыбай, зернем…». Прыезджыя рыжскія і гданьскія купцы прывозілі «розныя суконныя паркалёвыя і шаўковыя тавары, напоі, поўсць, шапкі, запрэжкі, рукавіцы, хусткі, батыст, галандскае і простае палатно і многія дробязі, якія ўжываюцца мясцовымі мяшчанамі і сялянамі. З Масквы прывозяцца ў асноўным жалеза, чыгун і медзь, а з Маларосіі розная рыба, асабліва сула, данскія карпы, або сазаны, судакі, ці, па-мясцоваму, калодкі, і многія іншыя салёныя і вараныя рыбы, таксама і тытунь». Меер пісаў, што большасць сялян «… сутнасць бедныя. І некаторыя з іх не толькі з мякінай змешанага хлеба не маюць, але і … таўкуць вымачанае ў вадзе гнілое дубовае з сярэдзіны дрэва і пякуць з гэтага з прыбыткам мукі..». Адзначае Меер асаблівасць гаворкі мясцовых жыхароў: «Я думаю, што не брыдка будзе, калі я згадаю тут пра тую гаворку, якім усе (?) крычаўскія мяшчане, краўцы, шаўцы і іншых мастэрстваў людзі, а асабліва тыя, што жывуць каля польскай мяжы карэлы (не ад карэлаў, а ад рабаванняў сваіх так названыя сяляне) паміж сабою размаўляюць. Гэта гаворка падобна да шматлікіх расійскіх, а асабліва суздальскаму, уведзена ва ўжытак марным і ў распусце і п’янству жывучым… гэта каб зручней абкрадваць і махляваць маглі. Яно не заснавана ні на якіх правілах і акрамя мноства адвольна выдуманых, складаецца яшчэ з пераламаных нямецкіх і лацінскіх слоў. Такая гаворка, што ўжываецца паміж імі, завецца тут атверніцкаю або адврашчонаю». Атверніцай называецца вёска каля Магілёва, якая дала назву атверніцкаму жаргону, які складаўся не столькі з чужаземных слоў, колькі слоў роднай мовы, але з «атварочваннем» складоў, іх перастановай і заменай і ўстаўкай розных часціц (ку, хер, шаце і інш.). Меер прыводзіць некалькі слоў і выразаў гэтай мовы: «Еперь укаврюка чуху — крадзі ў спадара футру; хлізь у хаз, а то Сяргей смакшуніць — ідзі ў хату, а то дожджык замочыць; клева кургае — добра спявае; манек хімшае — мой брат хварэе; клёва капені па лаўдзе — добранька стукні яго па галаве» і г. д. Гэты жаргон, магчыма, быў прынесены ў Смутны час у Маскву беларусамі, якія былі ў польскім войску.

Краязнаўства Беларусі ў XIX стагоддзі

Атоні Тызенгаўз.

Падскарбі надворны літоўскі Антоні Тызенгаўз кіраваў Гродзенскай каралеўскай эканоміяй у Вялікім Княстве Літоўскім. Ён арганізаваў у Гродне «кабінет натуральнай гісторыі», дзе сабраў больш за дзесяць тысяч экспанатаў ― мінералаў, старажытных закамянеласцяў і інш. Яго пляменнік Канстанцін Тызенгаўз, які захапляўся птушкамі, у Паставах стварыў вялікі арніталагічны музей з выдатнай калекцыяй: каля трох тысяч пудзілаў птушак і некалькі сотняў птушыных яек. Упершыню адкрыў і апісаў гнездаванні ў Беларусі шэрагу відаў птушак, выдаў працы «Асновы арніталогіі, навукі аб птушках», «Агульная арніталогія, або апісанне птушак усіх частак Свету», «Каталог птушак і млекакормячых ВКЛ і Каралеўства Польскага», склаў ілюстраваныя табліцы да кнігі У. К. Тачаноўскага «Заалогія польскіх птушак». У 1856 годзе яго сын Рэйнальд Тызенгаўз перадаў экспанаты ў новы музей Віленскай археалагічнай камісіі.

Двойчы (1819, 1821) пабываў у Беларусі адзін са стваральнікаў Рускага геаграфічнага таварыства, вядомы вучоны П. І. Кёпен. Вынікам яго паездак з’явіліся тры гісторыка-краязнаўчыя працы.

Двойчы наведаў Беларусь акадэмік, заснавальнік рускай мінералагічнай школы В. М. Севяргін. Уражанне ад убачанага ён адлюстраваў у «Запісках падарожжа па заходніх правінцыях Расійскай дзяржавы…» (1803) і «Працягу запісак…» (1804). У іх змешчаны звесткі пра беларускія гарады, стан эканомікі, даецца аналіз глебы і мінералаў; у канцы першай кнігі ― «Роспіс раслінам, якія растуць у ваколіцах г. Гродна».

Граф М. П. Румянцаў, які пасяліўся ў Гомелі, арганізаваў экспедыцыі па выяўленню археалагічных рэдкасцяў, стварыў у сваім замку хатні музей. Дзякуючы яму ў полацкім манастыры было знойдзена Дабрылава Евангелле 1164 года, на Гродзеншчыне ― Супрасльскі летапіс і архіў Сапегаў. З гісторыкаў і археографаў Румянцаў арганізаваў гурток, які пасля атрымаў назву Румянцаўскага. Мэтай гуртка сталі пошук дакументальных помнікаў гісторыі ў архівах і бібліятэках і іх друкаванне. У пошуку дакументаў Румянцаву ў Беларусі дапамагалі прафесары Віленскага ўніверсітэта М. К. Баброўскі, І. М. Лабойка, І. М. Даніловіч, І. Лялевель, архіварыус грэка-уніяцкай полацкай духоўнай кансісторыі І. Кунцэвіч, архімандрыт І. Шулакевіч, наглядчык полацкіх павятовых вучылішчаў А. М. Дарашкевіч, служачы полацкага павятовага казначэйства І. Сышчанка, перакладчык магілёўскага магістрацкага суда М. Р. Гартынскі. У 1817 годзе І. М. Лабойка параіў Румянцаву ажыццявіць «крытычнае апісанне ўсіх унутраных і замежных крыніц, якія адносяцца да айчыннай гісторыі», у тым ліку археалагічныя помнікі, народныя легенды, казкі, міфалогію і г. д. Да 1836 года ім апісаны 132 рукапісы з бібліятэкі закрытага да таго часу Віленскага ўніверсітэта, рукапісы былі перададзеныя ў Імператарскую публічную бібліятэку ў Санкт-Пецярбург. Доктар багаслоўя М. К. Баброўскі яшчэ гімназістам зацікавіўся бібліятэкай і архівам беластоцкага Супрасльскага манастыра, дзе ў 1822 годзе знайшоў і даследаваў Супрасльскі зборнік, адзін са значных царкоўнаславянскіх помнікаў.

Некаторыя дакументы, якія тычацца беларускіх земляў, член румянцаўскага гуртка гомельскі протаіерэй І. І. Грыгаровіч аб’яднаў у том «Беларускі архіў старажытных грамат». Грыгаровічам было абследавана больш за 30 дзяржаўных, прыватных і царкоўных архіваў, складзена некалькі тысяч копій дакументаў. Ён жа склаў «Слоўнік западнарускага прыслоў’я». Пад беларускім прыслоўем румянцаўскі гурток разумеў не мясцовую народную мову, а старабеларускія і стараўкраінскія дыялекты, на аснове якіх утварыліся сучасныя літаратурныя беларуская і ўкраінская мовы. Грыгаровіч удакладняў: «Заходнеруская гаворка, інакш званая беларускай, ужываецца жыхарамі Белай Русі, Літвы, Валыні, Падолля, Палесся і ў абласцях цяперашняй Аўстрыйскай Галіцыі, пачынаючы ад Заходняй Дзвіны і Дняпра па Вісле, Бугу, Днястру і за Карпацкімі гарамі». Галоўнай працай Грыгаровіча стаў 5-томнік «Акты, якія адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі» (СПб., 1843―1853), дзе ён сабраў архіўныя дакументы па гісторыі Беларусі, Украіны і Літвы XIV―XVII стагоддзяў.

У час вайны 1812 года афіцэр К. Ф. Калайдовіч апынуўся ў Беларусі. Полк стаяў у Оршы. Па абавязку службы яму даводзілася ездзіць у Мінск, Вільню, Віцебск, бываць у беларускіх мястэчках. Калайдовіч склаў кароткі слоўнік беларускай мовы, які надрукаваў у 1822 годзе ў «Працах Таварыства расійскай славеснасці пры Маскоўскім універсітэце». Тады ж ён на сродкі М. П. Румянцава выдаў у Маскве творы Кірылы Тураўскага, якія адшукаў у маскоўскай Сінадальнай бібліятэцы.

Будучы генерал, ваенны пісьменнік-гісторык, а ў 1810 годзе пакуль яшчэ лейтэнант расійскага флоту У. Б. Бранеўскі напісаў сваю першую кнігу дарожных нататак «Падарожжа ад Трыеста да С.-Пецярбурга ў 1810 годзе», дзе расказаў аб наведванні Пінска, Нясвіжа, Барысава, Лагішына. Некалькі старонак у ёй прысвечаны Мінску:

Вялікая чатырохвугольная плошча (плошча Свабоды) забудаваная двух- і трохпавярховымі дамамі, у цэнтры — ратуша і гаўптвахта простага, але вельмі прыемнага выгляду. Дзве каталіцкія царквы гатычнай (мабыць, барока) архітэктуры надаюць плошчы асаблівы выгляд. Ва ўсе бакі ідуць вуліцы, з якіх галоўныя забрукаваныя; дамы на іх драўляныя, нізкія, афарбаваныя. Горад невялікі, але ва ўсім бачны парадак і старанне. Частка Мінска, якая знаходзіцца на другім баку ракі, нядаўна выгарэла, што складае змрочную цень у панараме горада. Кажуць, што ў адну ноч згарэла каля сямісот дамоў, жыхары засталіся без прытулку, а многія пазбавіліся ўсёй маёмасці. Пара б забараніць будаваць у гарадах драўляныя хаты, якія, як парахавыя скляпы, узлятаюць ад маланкі, знікаюць ад іншых няшчасных выпадкаў… Публічны сад (парк Горкага), як нешта рэдкае, небывалае, спадабаўся мне больш. Я прыходзіў туды чатыры разы і заўсёды гуляў з роўным задавальненнем. У гарадах, дзе лад жыцця, так бы мовіць, разлучае з прыродай, такія ўстановы, як для ўпрыгожвання горада, так і для асвяжэння паветра ў ім, карысныя і неабходныя. Мінскі сад абавязаны сваім існаваннем былому губернатару Карнееву, які многімі карыснымі ўстановамі пакінуў аб сабе добрую памяць; усе грамадзяне ставяцца да яго з пахвалою. Размяшчэнне саду на раўніне па абодва бакі рэчкі робіць гонар ведаў і густу Яго Правасхадзіцельства… Шмат я бачыў садоў і па параўнанні стаўлю тутэйшы ў лік лепшых; ён будзе вельмі багаты, калі дрэвы разрастуцца і скончацца ўсе пачатыя па плане працы. Мастацтва слаўнага Лянотра ўжо састарэла — і ў самай справе, няма нічога аднастайней і таму сумней яго прамых праспектаў, стрыжаных алей, рассечаных у трыкутнікі, паралелаграмаў і іншых раслінных фігур… Мінскі сад размешчаны па ўзорах анлійскіх садоў; толькі ў прыстойных месцах лепшае запазычанае ад Лянотра, які сваім спосабам усюды безабразіў прыроду. Спадар Карнееў не дазволіў нажніцам закрануць ні аднаго дрэва, і яны пышна растуць ва ўсёй сваёй красе…

Менск у пачатку XIX ст. Малюнак Юзафа Пешкі.

Рускі пісьменнік І. І. Лажэчнікаў напісаў пра беларускія гарады ў «Паходных запісках рускага афіцэра» (1820). Вось як ён убачыў у 1812 годзе мясцовасць каля Барысава:

«Шлях ад Рослаўля да Барысава ўсеяны мёртвымі целамі, якія прадстаўляюцца вачам у розных жудасных відах. Нікога не сустракаеш на дарозе, акрамя знявечаных воінаў вялікай арміі ў жаночых, сялянскіх, жыдоўскіх і іншых дзіўных адзеннях. Першы раз у жыцці бачу сумны маскерад. Спаленыя корчмы, спустошаныя вёскі, дзе бродзіць каля руінаў сваіх з палашам пры баку шляхціч, абрабаваны вялікімі сваімі вызваліцелямі — французамі: вось прадметы, якія паўтараць не занадта прыемна!..». Мінск, убачаны Лажэчнікавым у 1812 годзе: «Хто тутэйшыя насельнікі? — Жыды. Да каго звярнуцца для пакупкі ці продажу? — Да жыдоў. Дзе знойдзеш тут мастакоў і майстравых? — Паміж жыдамі. Яны прададуць, купяць, зробяць, знойдуць і даставяць усё, што толькі прадаць, купіць, зрабіць і адшукаць можна. Увесь гандаль і прамысловасць, усе мастацтвы і майстэрствы плацяць багатую даніну абаротлівым і спрытным яўрэям — і золата Польшчы большаю часткай сыплецца ў іх шырокія кішэні. У надзел прыродным яе насельнікам дасталіся: апрацоўка зямлі і абарона яе. Яны сілкуюць і абараняюць чужы народ, які спакойна седзячы ў сваіх канторах, крамах, майстэрнях і карчмах, збірае з іх жа грошы і іх жа падманвае»

. Батанік-аматар, якога В. А. Жукоўскі называў «рускім Бюфонам», уладальнік багатай фларыстычнай калекцыі, якая захоўваецца цяпер пры Маскоўскім універсітэце, нерахцкі памешчык А. К. Башняк, які праехаў беларускія землі ў 1815 годзе, запісваў у дзённік уражанні ад убачаных ім курганоў, адзначаючы іх неаднастайнасць. Башняк таксама апісаў рэльеф глебы, стан дарог, гарады Віцебск, Полацк, Вільню, Мазыр, Бабруйск, Мінск. Вось якім ён убачыў цяперашнюю беларускую сталіцу:

«Губернскі горад Мінск даволі шырокі і добра пабудаваны; ляжыць на няроўным, некалькі пагорыстым месцы; шмат прамых і даволі шырокіх вуліц, але таксама шмат крывых і вузкіх, як у Вільні; усе большай часткай брукаваныя. На канцах горада дамы драўляныя і, за выключэннем нешматлікіх, пабудаваныя з сучаснымі фасадамі, таму выгляд іх не агідны; у сярэдзіне ж горада ўсе будынкі каменныя і большай часткай у гатычным (на самай справе ў барочным) гусце; так што можна не без падстаў сказаць, што звонку Мінск падобны на рускі, а ў цэнтры — на польскі горад. У розных месцах узвышаюцца вялізныя касцёлы. Унутры горада шырокая плошча, званая Верхнім рынкам, сярэдзіна якой займаецца даволі вялікім, з каланадаю будынкам, які заключае ўладавыя месцы. На той жа плошчы стаіць і губернатарскі дом, некалькі цяжка пабудаваны, як і вялікая частка іншых у горадзе будынкаў; некалькі касцёлаў узвышаюцца па баках плошчы; аднак, вялізною сваёю ўражае расійскі сабор, тут жа знаходзіцца. Крамы, як і ў Вільні, знаходзяцца пад дамамі і, як частку плошчы, так і адну або дзве крывыя вуліцы займаюць. Наогул, хоць у Менску і будуецца шмат новых дамоў, з чаго вынікае выснова аб памнажэннні колькасці жыхароў, але не прыкметная тая жвавасць, што прысутнічае ўсюды ў Вільні». Падрабязна расказана пра флору Беларусі. Башняк адзін з першых, хто ўслухаўся ў беларускую гаворку: «Яшчэ каля Ігумена пачынае прымячацца збліжэнне звычаяў літоўскіх з рускімі. За Бабруйскам і каля Мазыра сяляне кажуць даволі чыстай расійскай ці, лепш сказаць, маларасійскай мовай, і, несумненна, паказваюць сляды расійскага паходжання…». Аб жыцці вёскі: «Сяляне складаюць самы бедны ў Беларусі клас людзей: беднасць земляў, невуцтва злучыліся на іх пагібель. Галеча, да якой яны даведзены, пераўзыходзіць усякае апісанне. Мала таго, што жывуць у бедных халупах, якія крыты саломаю, без падлог і комінаў, мала таго, што ледзь маюць рубішчы для прыкрыцця галізны; але часта пакутуюць голадам, маючы патрэбу ў хлебе і ў якім? Багаты мужык змешвае муку напалову з мякінаю і захапляецца сваім, так званым, пуцінным хлебам; звычайна ж кладуць пяць частак мякіны праціву двух частак мукі, якая, за недахопам, не заўсёды чыста жытняя або ячная бывае, а змешаная з грэчняваю; пры недахопе жа ўжываюць і іншыя рэчывы: капаюць карэнні бабоўніка, пырніка, калосніцы балотнай, і, высушыўшы, таўкуць, заквашваюць і пякуць хлеб, ад ужывання якога, зрэшты, асабліва шкодных наступстваў не заўважана; у крайнасці ж падмешваюць таўчоную кару або гнілякі, з-за чаго адбываюцца завалы, паносы, гарачкі, пухліна па ўсім целе, а часта і самая смерць. Вясною ж, за недахопам мукі і мякіны, сяляне вымушаны часам здавольвацца заквашванымі ці проста ў вадзе адваранымі травой, як-то: лебядою, сніцью, крапівою і шчаўем; звычайна ж страва іх складаецца ў галушках, то бок: у камяках мукі, замешанай і варанай на вадзе, падбеленай, для прысмакі, малаком, і тое не заўсёды…». «Аруць сохамі, — піша Башняк пра беларускіх сялян, — і па прычыне камяністай глебы, забараніваюць прастою фінскаю бараною, якая, быўшы звязаная з пакладзеных крыж на крыж маладых елак, з абрубленымі і абвостранымі сукамі па лёгкасці сваёй зручна пераскоквае праз рассеяныя ўсюды камяні, не цягнучы іх за сабою». Таму, «ураджай бывае вельмі худы; сяляне часам і насення не здымаюць, і шмат калі жыта прыйдзе ў іх сама-трэцяя… бо ў некаторых няма ні коней, ні жывёлы… У памешчыкаў жа жыта прыходзіць складанасці сама-тычкі… бо ўтрымліваюць на дзесяціну скацін васьмі і больш»

.

Прафесар Віленскага ўніверсітэта, пазней супрацоўнік Румянцаўскага музея, гісторык Вялікага Княства Літоўскага, І. С. Анацэвіч збіраў і апрацоўваў матэрыялы для «Актов Западной России». Сваё падарожжа па Гродзенскай губерні апісаў у часопісе «Северный архив» (т. 24, 1822). Фрэйліна імператрыцы Лізаветы Пятроўны, пісьменніца А. П. Шышкіна, аўтар рамана «Пракоп Ляпуноў, або Міжкаралеўе ў Расіі» (1845), якая ўчыніла ў 1845 годзе падарожжа па Расійскай імперыі, пакінула ўспаміны пра Оршу і Магілёў.

Карціну беларускага мястэчка 1840-х гадоў можна ўбачыць ва ўспамінах афіцэра Серпухаўскага пяхотнага палка А. Раіча. Яго полк, які кватараваў у Мінску, быў адпраўлены ў мястэчка Лагішын на ўціхамірванне Лагішынскага бунта 1874 года:

Цьмяна асветленая знарок запаленымі жыхарамі смалянымі лучынамі, якія ледзь гарэлі, нам прадставілася наступная карціна: з абодвух бакоў дарогі стаялі дзве групы людзей: з аднаго боку — хрысціяне, з другога — яўрэі. На чале яўрэяў стаяў рабін са світкам дзесяці запаведзяў у руцэ, а побач з ім іншы яўрэй трымаў у адной руцэ падпаленую свечку, а ў другой хлеб з соллю. Хрысціяне стаялі на каленях, і адзін з іх таксама трымаў у руках хлеб-соль, пакрытыя тоўстым палатняным уціральнікам. Хрысціянская група складалася чалавек з 20, нейкіх панурых, загнаных лёсам аборвышаў: яны ціснуліся як авечкі адзін да аднаго і глядзелі ў зямлю. Яўрэі, наадварот, глядзелі весела і бадзёра, а з выгляду іх касцюмаў можна было заключыць, што на галечу яны скардзіцца не маюць права… «Дзе ж бунтаўшчыкі? Няўжо гэтыя бедныя людцы, якія пакорліва стаяць у брудзе на каленях, здольныя бунтаваць?» Гэтыя пытанні міжволі напрошваліся кожнаму афіцэру. Між тым, генерал, прыняўшы хлеб-соль ад яўрэяў, звярнуўся са строгай прамовай да хрысціян, заявіўшы, што хлеба-солі ён ад іх не прыме і патрабуе, каб яны неадкладна заплацілі належныя ўладальніку грошы і выдалі завадатараў непадпарадкавання паліцыі ўладам… Дзеянні па навядзенню парадку паміж «бунтаўнікамі», жыхарамі Лагішына, пачаліся на наступны дзень па прыбыцці батальёна. Роля войска абмежавалася пасылкай салдат у лес за лазой… на працягу трох дзён станавая кватэра агалошвалася крыкамі пакараных розгамі. Выбар суб’ектаў для лупцоўкі рабіўся па ўказанні мясцовага прыстава. У той жа час у мястэчку адбываўся аўкцыённы продаж маёмасці жыхароў на папаўненне падатку, што суправаджалася крыкамі баб і дзяцей, якія трымаліся за хвасты кароў і авечак, якіх цягнулі на продаж. Пакупнікамі з’явіліся мясцовыя жыдкі, якія добра набілі кішэні за кошт лагішынскіх бунтаўнікоў

— .

П. В. Баброўскі

У канцы 1830-х гадоў ваеннае ведамства Расійскай імперыі пачало статыстычнае вывучэнне краіны. Пасля плённай працы выйшлі дзве шматтомныя серыі даследаванняў: «Ваенна-статыстычнае агляд Расійскай імперыі» і «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба» ў 39 тамах. У шматтомнік увайшлі дакументы з архіваў, статыстычныя звесткі пра губерні, іх геаграфічныя апісанні, карты і планы, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба. Рэдактарам тома пра Гродзенскую губерню ў 1859 годзе быў зацверджаны генерал-маёр П. В. Баброўскі, які нарадзіўся ў сям’і віленскага прафесара і драгічынскай шляхцянкі. У томе даваліся звесткі аб гаспадарцы, побыце, этнаграфіі, матэрыяльнай культуры жыхароў губерні. За гэтую працу Баброўскі быў прыняты ў члены-карэспандэнты Рускага геаграфічнага таварыства. Імператар Аляксандр II узнагародзіў яго ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені. Баброўскім апублікавана больш за 100 гістарычных і краязнаўчых нарысаў, некаторыя з якіх прысвечаны беларускім мясцінам («Слонім і характэрныя мясціны Слонімскага павета», «Некалькі слоў пра зельвенскі кірмаш» і інш.).

Па заданні генеральнага штаба ў 1831―1847 гг. пад кіраўніцтвам генерал-маёра М. В. Без-Карніловіча ў Мінскай і Віцебскай губернях ды Беластоцкай акрузе праводзілася тапаграфічнае і вайскова-статыстычнае вывучэнне мясцовасці. Без-Карніловіч, які сабраў багаты гісторыка-этнаграфічны матэрыял, выдаў дзве кнігі ― «Віцебская губерня» (1852) і «Гістарычныя звесткі аб вартых увагі мясцінах Беларусі з прысавакупленнем і іншых звестак, якія да яе ж адносяцца» (1855). Без-Карніловіч лічыў беларускай тэрыторыяй толькі Віцебскую і Магілёўскую губерні, дзе, на яго думку, жылі «нашчадкі крывічоў», якіх ён вельмі хваліў за патрыярхальнасць. Астатнія землі ён называў Літвой. Беларусаў вызначаў як асобнае самастойнае племя. Сабраў мноства звестак пра беларускія гарады і мястэчкі. У 1861 годзе выйшаў зборнік «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба. Віленская губерня», які склаў капітан Генеральнага штаба А. К. Карэва. Ён таксама апублікаваў нарыс пра гісторыю беларускіх рэк «Рэчкі. Старажытнасці». У 1864 годзе выйшаў двухтомнік Мінская губерня. «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба» пад рэдакцыяй падпалкоўніка І. І. Зяленскага.

У 1835 годзе пачынае працаваць Гродзенскі губернскі статыстычны камітэт — навукова-адміністрацыйная ўстанова Расійскай імперыі, орган дзяржаўнай (урадавай) статыстыкі ў Гродзенскай губерні (1835—1918).

Шэраг этнаграфічных экспедыцый у Беларусь арганізавала Рускае геаграфічнае таварыства. Пісьменнік і этнограф С. В. Максімаў па заданні таварыства ў складзе этнаграфічнай экспедыцыі праехаў у 1867―1868 гадах Смаленскую, Магілёўскую, Віцебскую, Віленскую, Гарадзенскую і Мінскую губерні. Матэрыялы экспедыцыі друкаваліся ў часопісе «Древняя и Новая Россия», у трэцім томе «Живописной России». Беларускія ўражанні Максімава ўвайшлі ў кнігу нарысаў «Брадзячая Русь дзеля Хрыста», персанажы якой ― жабракі, багамольцы, вандроўныя гандляры і рамеснікі-адходнікі, сектанты. У 1908 годзе багаты мецэнат князь В. М. Ценішаў стварыў у Пецярбургу «Этнаграфічнае бюро», дзе Максімаў заняўся падрыхтоўкай кніг пра народныя звычаі і вераванні. У яго кнігах «Нячыстая сіла» (1899) і «Нячыстая, невядомая і хросная сіла» (1903) шмат старонак прысвечана беларускай міфалогіі.

Дзмітрый Струкаў. «Полацк», 1867 г.

У 1864 годзе М. М. Мураўёў запрасіў рускага мастака Д. М. Струкава да ўдзелу ў этнаграфічнай экспедыцыі па Літве і Беларусі. Мэтай экспедыцыі было «адшуканне ў краі старажытнарускіх помнікаў ці, па меншай меры, слядоў тых з іх, якія ў сляпой нянавісці да праваслаўя і рускай народнасці былі знішчаны». Струкаў зрысоўваў акварэллю, тушшу і пяром віды гарадоў і мястэчак, помнікі культуры і архітэктуры, мастацкія вырабы з розных матэрыялаў, паганскія помнікі, абразы і аклады кніг. Некаторыя храмы вядомыя толькі па працам Струкава. У 2011 годзе ў Мінску выйшла кніга «Д. Струкаў. Альбом малюнкаў. 1864―1867» ― альбом помнікаў архітэктуры, пейзажаў, твораў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва Беларусі з 200 малюнкамі, каментарамі, дарожнымі нататкамі.

Этнограф П. П. Чубінскі ― аўтар слоў нацыянальнага гімна Украіны «Ще не вмерла Україна»; у 1869―1870 гадах узначаліў экспедыцыю ў Беларусь, Украіну і Малдову. Экспедыцыя наведала некалькі беларускіх паветаў. У «Працы этнаграфічна-статыстычнай экспедыцыі ў Заходне-Рускі край» (т. 1-7, 1872―1879) увайшлі фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы Мінскай і Гродзенскай губерняў: песні, прыказкі і загадкі, звычаі і абрады, народны дзённік, казкі, побыт беларусаў, яўрэяў і палякаў. Гэтая праца атрымала залатыя медалі Рускага геаграфічнага таварыства (1873), Міжнароднага геаграфічнага кангрэса ў Парыжы (1875 г.) і Увараўскую прэмію Пецярбургскай Акадэміі навук (1879). У 1873―1875 гадах Чубінскі займаў пасаду сакратара Паўночна-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства.

Стваральнік Віленскай археалагічнай камісіі і Віленскага музея старажытнасцей, ганаровы член Пецярбургскай акадэміі навук, граф Яўстафій Тышкевіч, які жыў у Вільні і ў сваёй сядзібе Антопаль Барысаўскага павета, сабраў вялікую калекцыю старых рукапісаў, манет, карт і гравюр. Толькі са скасаваных манастыроў ён вывез 7 тысяч тамоў. Збіраў фальклор, розны этнаграфічны матэрыял, рабіў раскопкі. Актыўна ўдзельнічаў у Мінскай часовай камісіі па збору і выданні старажытных актаў, грамат і прывілеяў XVI―XVIII стст. гарадоў Мінскай губерні. Галоўныя працы ― «Апісанне Барысаўскага павета» (1847) і «Археалагічныя даследаванні помнікаў рамёстваў і г. д. у даўняй Літве і Русі Літоўскай» (1850). Брат Я. Тышкевіча ― Канстанцін Тышкевіч — даследаваў больш за 200 курганоў, гарадзішчаў і замчышчаў у Мінскай губерні, выканаў тапаграфічныя планы гарадзішчаў. У 1856 годзе ён арганізаваў даследчую паездку па Віліі, якая дала багаты этнаграфічны матэрыял. Асноўныя працы ― «Гістарычныя звесткі аб старажытных замках, гарадзішчах і курганах у Літве і Літоўскай Русі» (1859), «Пра курганы ў Літве і Заходняй Русі» (1865), «Вілія і яе берагі» (1871). Дзейнасць Тышкевічаў выклікала цікавасць у іх кузэна, павятовага правадыра дынанбургскага дваранства графа Адама Плятэра, які заняўся археалагічнымі раскопкамі, даследаваў басейн Заходняй Дзвіны, яе прыроду, рыб. Знойдзеныя артэфакты ў 1858 годзе ён перадаў Рускаму археалагічнаму таварыству.

Віленская археалагічная камісія, якая была заснавана на сродкі Я. Тышкевіча, знаходзілася пад заступніцтвам спадчынніка цэсарэвіча. Яе мэтай з’яўляўся «сістэматычны агляд усіх помнікаў старажытнасці». Старшынямі камісіі былі Я. Тышкевіч і Ю. Ф. Крачкоўскі, сярод актыўных удзельнікаў — П. В. Кукальнік і А. Г. Кіркор. У 1856 годзе арганізацыя мела 66 членаў. Быў адкрыты Музей старажытнасцей, выпушчаны «Нататкі Віленскай часовай археалагічнай камісіі» (1856, 1858), «Збор дзяржаўных і прыватных актаў, якія тычацца гісторыі Літвы і злучаных з ёй уладанняў» (ад 1387 да 1710 г.) /Пад рэд. М. Круповіча. Вільна, 1858. Ч. 1. VIII , 164 с.).

Адкрыты ліст на правядзенне палявых даследаванняў, выдадзены Зарыяну Даленгу-Хадакоўскаму, 1818 г.

Вялікі ўклад у развіццё беларускага краязнаўства ўнёс мінскі адвакат З. Я. Даленга-Хадакоўскі. Адзначыўшы яго цягу да гістарычных навук, князь Адам Ежы Чартарыйскі паслаў маладога чалавека ў Кракаўскі ўніверсітэт. Пазней З. Даленга-Хадакоўскі некаторы час жыў на Львоўшчыне, у Галіцыі, Кіеве, Чарнігаве, Гомелі. У 1818 годзе ён атрымаў ад Віленскага ўніверсітэта ліст на права археалагічных раскопак, пасля чаго даследаваў гарадзішчы ў Віцебску, Магілёве, Гомелі, каля Брэста і Бабруйска. Яго метад раскопак студнямі, або траншэямі зрабіўся пасля звычайным у археалогіі XIX ― пачатку XX стагоддзя. Вынікам даследаванняў стала праца «Пра славянства да хрысціянства», якая давала ўяўленне пра побыт і культуру старажытнаславянскага грамадства. Ён пісаў: «…я павінен перанесціся за дзесяць стагоддзяў хрысціянскага летазлічэння і, сабраўшы, па магчымасці, некаторыя невядомыя адбіткі тых часоў, засцерагчы іх ад змроку забыцця». Карту гарадзішчаў, складзеную З. Даленгай-Хадакоўскім, М. П. Пагодзін апублікаваў у трэцім томе «Старажытнай рускай гісторыі дамангольскага прыгнёту». Атрымаўшы ад Міністэрства асветы Расійскай імперыі фінансаванне этнаграфічнай паездкі, З. Даленга-Хадакоўскі праехаў па Беларусі, збіраючы фальклор, запісваючы мясцовыя абрады і звычаі, песні (каля 500 песень). Вызначыў межы распаўсюджвання беларускай мовы.

П. М. Шпілеўскі нарадзіўся ў сям’і беларускага святара, вучыўся ў духоўнай семінарыі, у Пецярбургскай духоўнай акадэміі. Калі атрымаў ступень кандыдата багаслоўя, выкладаў славеснасць у Варшаўскім павятовым вучылішчы. З 1853 года жыў у Пецярбургу. На працягу трох гадоў ездзіў у Беларусь, добра вывучыў этнаграфічныя асаблівасці і побыт Гродзенскай, Віцебскай і Мінскай губерняў. У 1846 годзе пад псеўданімам П. Драўлянскі апублікаваў у «Часопісе Міністэрства Народнай Асветы» артыкул «Беларускія народныя паданні» з апісаннем паганскіх 36 багоў і духаў «беларусцаў». У новым артыкуле 1852 года дадаў яшчэ 16 багоў. На артыкулы звярнулі ўвагу А. М. Афанасьеў і Адам Кіркор, але ў цэлым артыкулы выклікалі крытыку, якая ўлічала аўтара ў фальсіфікацыі. А. А. Пацебня лічыў, што Шпілеўскі «змешвае свае і чужыя фантазіі з народнымі павер’ямі, выдае нейкія варварскія віршы за народныя песні і таму аўтарытэтам… быць не можа», а на думку І. І. Насовіча, «ствараў вобразы багоў на аснове няправільна зразумелых слоў і прыказак». Найноўшыя даследаванні таксама сумняваюцца ў сцвярджэннях Шпілеўскага. У часопісе «Масквіцянін» Шпілеўскім апублікавана праца «Даследаванні пра ваўкалакаў на падставе беларускіх павер’яў» (1853), «Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных казках», у часопісе «Современник»― «Падарожжа па Палессі і Беларускім краі» (13 гісторыка-этнаграфічных нарысаў). Падарожжа пачыналася ў Варшаве і сканчалася ў Грэску Слуцкага павета. Тады ж выйшлі яго «Беларускія прыказкі», у 1857 годзе ― «Археалагічныя знаходкі». У часопісе «Иллюстрация» апублікаваны 6 «Заходнерускіх нарысаў». Працы Шпілеўскага з’яўляюцца каштоўным укладам у беларускае краязнаўства. Яны вывучаюцца ў школах і ўніверсітэтах, па ім пішуцца дысертацыі.

Член Маскоўскага археалагічнага таварыства М. Ф. Кусцінскі скончыў Віленскі дваранскі інстытут і Пецярбургскі ўніверсітэт. Жывучы з 1885 года ў Завідзічах Лепельскага павета, праводзіў раскопкі, склаў археалагічную карту павета, пачаў складаць фотатэку старажытнасцей Віцебскай губерні, вывучаў Барысавы камяні. Артыкулы публікаваў у «Працах археалагічных з’ездаў», «Віцебскіх губернскіх ведамасцях» і «Полацкіх епархіяльных ведамасцях» ― «Пра курганы Лепельскага павета», «Нататкі пра археалагічныя раскопкі ў Віцебскай губерні», «Вопыт археалагічных даследаванняў у Лепельскім павеце Віцебскай губерні», « Нататкі пра знаходкі ў Віцебскай губерні ў курганах з трупаспаленнем».

Малюнкі Барысавых камяней, прадстаўленыя М. Ф. Кусцінскім на першым археалагічным з’ездзе ў Маскве ў 1869 годзе

Пошукамі вестак аб культавых камянях займаліся многія краязнаўцы, асабліва імі цікавіліся Ф. В. Пакроўскі і Е. Р. Раманаў. Пакроўскі апублікаваў свае даследаванні археалагічных картаў. Матэрыялы Раманава мала друкаваліся, знаходзяцца ў архіве Львова.

Ураджэнец польскага Замасця, паэт і драматург П. В. Кукальнік пасля выхаду аб’ёмнай працы Л.-Ф. Сегюра «Скарочаная ўсеагульная гісторыя…» у яго перакладзе, быў прызначаны ў 1824 годзе прафесарам Віленскага ўніверсітэта на кафедры ўсеагульнай гісторыі. Пасля закрыцця ўніверсітэта выкладаў гісторыю ў каталіцкай Віленскай акадэміі, з 1863 года ― старшыня Віленскага цэнзурнага камітэта. Захапіўшыся гісторыяй краю, апублікаваў у Вільні шэраг краязнаўчых нарысаў і нататак («Паданні літоўскага народа», «Гістарычныя ўспаміны пра раку Нёман», «Урыўкі з паездкі ў Гродзенскую губерню» і інш.), выдаў кнігі «Гістарычныя нататкі пра Літву» (1864), «Гістарычныя нататкі пра Паўночна-Заходнюю Расію» (1867). Будучыню Беларусі і Літвы разглядаў выключна ў яднанні іх з Расіяй, адмаўляў сяброўства з Польшчай, лічачы пашырэнне каталіцтва экспансіяй на Усход.

Дырэктар віленскага вучылішча, член Таварыства аматараў рускай славеснасці, гісторык і фалькларыст-славіст П. А. Бяссонаў у 1864―1867 гадах, калі ўзначальваў Віленскую археаграфічную камісію, выдаў зборнік песень-літаній старцаў «Калікі вандроўныя», у які ўвайшлі і беларускія песні. У 1871 годзе выпусціў у Маскве зборнік «Беларускія песні, з падрабязнымі тлумачэннямі іх творчасці і мовы, з нарысамі народнага абраду і ўсяго побыту» з валачобнымі, юр’еўскімі, мікольскімі, купальскімі і каляднымі песнямі.

Сакратар Віцебскага губернскага статыстычнага камітэта, рэдактар неафіцыйнай часткі «Віцебскіх губернскіх ведамасцяў», пазней рэдактар «Памятнай кніжкі Віцебскай губерні Архівавана 5 красавіка 2016.» А. М. Семянтоўскі-Курыла ― першы, хто заняўся сістэматычным краязнаўствам Віцебшчыны; аўтар 159 артыкулаў, нарысаў і нататак («Апісанне Віцебскай губерні ў лясных адносінах», «Віцебск і павятовыя гарады Віцебскай губерні», «Гідраграфічны агляд Віцебскай губерні», «Віцебск, статыстычны нарыс», «Пра кірмаш Віцебскай губерні», Помнікі даўніны «Віцебскай губерні», «Беларускія старажытнасці», «Этнаграфічны агляд Віцебскай губерні Архівавана 4 жніўня 2016.» і інш.). За плённую працу быў абраны членам-супрацоўнікам Вольнага эканамічнага таварыства, Рускага геаграфічнага таварыства і членам-карэспандэнтам Маскоўскага археалагічнага таварыства. Газета «Виленский вестник» у 1869 годзе пісала:

«У шэрагу губернскіх ведамасцяў і статыстычных камітэтаў „Віцебскім ведамасцям“ і камітэту належыць першае месца ў паўночна-заходняй і адно з бачных месцаў у іншай Расіі. Гэтым пераважаючым становішчам паміж сваімі субратамі „Віцебскія ведамасці“ і камітэт абавязаны дзейнасці А. М. Семянтоўскага, а таксама садзейнічанню М. Ф. Кушчынскага, А. М. Сазонава і некаторых іншых віцебцаў, што складаюць хоць малы, але асвечаны гурток людзей, сур’ёзна адданых навуцы. Дзейнасць яго пры самых бедных сродках, плён багаты колькасцю і якасцю, тым больш, што віцебскі гурток не атрымлівае ні тысячных акладаў жалавання, ні асаблівых сум і дапамог на выданні, як гэта бачым у некаторых навуковых установах.»

Сучасныя беларускія гісторыкі адзначаюць у працах Семянтоўскага вялікадзяржаўныя пазіцыі.

Гісторык і краязнавец А. П. Сапуноў пасля заканчэння Маскоўскага ўніверсітэта настаўнічаў у віцебскай мужчынскай гімназіі, працаваў у Віцебскім цэнтральным архіве старажытных актаў, з 1901 года — сакратар Віцебскага губернскага статыстычнага камітэта, адзін з ініцыятараў адкрыцця Віцебскага аддзялення Маскоўскага археалагічнага інстытута, выкладаў у ім. Адзін са стваральнікаў Віцебскай вучонай архіўнай камісіі (1909) і Віцебскага царкоўна-археалагічнага музея (1893). Аўтар прац па гісторыі, этнаграфіі і археалогіі Віцебшчыны: «Польска-літоўскае і рускае заканадаўства аб яўрэях» (1884), «Дзвінскія або Барысавы камяні» (1890), «Рака Заходняя Дзвіна: Гісторыка-геаграфічны агляд» (1893), «Матэрыялы па гісторыі і геаграфіі Дзісненскага і Вілейскага паветаў Віленскай губерні» (1896), «Помнікі часоў старажытных і найноўшых у Віцебскай губерні» (1903). Склаў і выдаў зборнік дакументаў па гісторыі краю «Віцебская даўніна» (1883―1888). З шасці запланаваных ім тамоў атрымалася выпусціць тры. Першы том змяшчае ў асноўным віцебскія дакументы: гарадскія інвентары, прывілеі і дараваныя граматы, статыстыку ў розныя перыяды; у чацвёртым томе —віцебскія дакументы часоў Лівонскай вайны і вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654―1667 гадоў; у пятым томе — дакументы Полацкай епархіі і дакументы скасавання ўніяцкай царквы. У другі і трэці тамы Сапуноў меў намер уключыць дакументы па гісторыі іншых гарадоў Віцебскай губерні; у шосты том ― вялікі гістарычны нарыс Віцебскай губерні з картамі, малюнкамі помнікаў архітэктуры і інш. У 1909 годзе Сапуноў прыняў удзел у стварэнні і працы Віцебскай губернскай вучонай архіўнай камісіі, царкоўна-археалагічнага музея. Выкладаў у Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагічнага інстытута (1911―1924) і Віцебскім інстытуце народнай адукацыі. Быў ганаровым членам розных навуковых таварыстваў у Віцебску, Маскве, Пецярбургу, ганаровым грамадзянінам Веліжа. Удастоены залатога Увараўскага медаля Расійскай акадэміі навук. У 1907 годзе на з’ездзе віцебскіх землеўладальнікаў абраны ў члены III Дзяржаўнай думы. У гонар яго названа адна з віцебскіх вуліц.

Выпускнік Строганаўскага вучылішча тэхнічнага малявання В. В. Гразноў па запрашэнні папячыцеля Віленскай навучальнай акругі І. П. Карнілава пасяліўся ў Вільні, дзе, як ён пісаў мастацкаму крытыку У. В. Стасаву, «прысвяціў сабе з пылкім юнацкім запалам розным працам… і ў асаблівасці па пошуку гістарычных помнікаў». У 1860-я гады Гразноў першы даследаваў гродзенскую Барысаглебскую (Каложскую) царкву, апісаў свае ўражанні ў нарысе, які выйшаў у Вільні ў 1893 годзе. Малюнкі Гразнова сталі ілюстрацыямі да кніг П. М. Бацюшкава («Беларусь і Літва», 1890), І. В. Карчынскага («Старажытная Каложская царква ў імя святых князёў Барыса і Глеба ў г. Гродне», 1908), трэцяга тому «Жывапіснай Расіі» (1882) і інш. У 1864 годзе, аглядаючы ў Мазырскім павеце царкву ў Тураве, Гразноў у скрыні з вуглём знайшоў старыя рукапісы, сярод якіх выявіўся пісьмовы помнік XI стагоддзя, што пазней атрымаў у навуковым свеце назву Тураўскага Евангелля.

Вокладка «Перажыткаў старажытнага светапогляду беларусаў» А. Я. Багдановіча, 1895 г.

Даўно займаўся выдавецкай справай заснавальнік часопісаў «Вокруг света», «Новый мир», «Новь», «Задушевное слово» М. В. Вольф. Ён ажыццявіў пад рэдакцыяй П. П. Сямёнава-Цян-Шанскага выданне шматтомнага зборніка «Жывапісная Расія», дзе трэці том «Літоўскае Палессе» і «Беларускае Палессе» (1882) змяшчаў пераважна нарысы аўтарства А. Кіркора, якія прысвечаны гісторыі і прыродзе беларускіх земляў, матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў. Кніга была перавыдадзена ў Мінску ў 1993 годзе.

Выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі, чыноўнік дэпартамента шляхоў зносін І. П. Барычэўскі вядомы ў гістарычнай навуцы як даследчык Вялікага Княства Літоўскага, ён жа аўтар прац па беларускай гісторыі, этнаграфіі і археалогіі ― «Камяні Літоўскіх багінь», «Даследаванне пра паходжанне, назву і мову літоўскага народа» (1847); сабраў і апублікаваў шмат беларускіх паданняў і павер’яў. Ураджэнка Гомельшчыны, З. Ф. Радчанка апублікавала ў 1881―1911 гадах у Пецярбургу больш за 700 беларускіх народных песень, упершыню адзначыўшы двухгалоссе ў беларускіх напевах. Геаграфічнае таварыства прыняло яе ў правадзейныя члены. У прадмове да зборніка 1888 года Радчанка дэталёва апісала беларускі сялянскі побыт, жыллё, абрады і звычаі.

Беларускі этнограф А. Я. Багдановіч быў актыўным карэспандэнтам П. В. Шэйна, які выкарыстаў яго звесткі пра матэрыяльную і духоўную культуру сялян Барысаўскага павета. Першая этнаграфічная праца А. Багдановіча ― «Нарыс аб становішчы жанчыны ў сялянскім асяроддзі беларускага краю» («Мінскі лісток», 1886). У 1895 годзе выйшла фундаментальная праца Багдановіча "Перажыткі старажытнага светапогляду беларусаў(недаступная спасылка) ", у якой вялікі фактычны матэрыял, сабраны на тэрыторыі Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў класіфікаваны ў адмысловыя раздзелы ― фетышызм, культ сонца, вераванні ў нячыстую сілу і інш.

Настаўнік гісторыі і грэчаскай мовы гродзенскай гімназіі, а пазней шматгадовы бібліятэкар гарадской публічнай бібліятэкі Я. Ф. Арлоўскі ў «Гродзенскіх губернскіх ведамасцях» вёў «Аддзел крытыкі і бібліяграфіі па гісторыі Заходняй Русі» і «Агляд гістарычных часопісаў», публікаваўся таксама ў «Гродзенскіх епархіяльных ведамасцях». Аўтар кніг «Нарыс гісторыі горада Гродна» (1889), «М. Свіслач-Ваўкавыская: гістарычны нарыс» (1895), «Гістарычны нарыс Гродзенскай гімназіі» (1901), артыкулаў «Пра Нёман», «Жыровіцы. З запісак турыста», «Граф М. Н. Мураўёў як дзеяч над умацаваннем правоў рускай народнасці», «Лёс праваслаўя ў сувязі з гісторыяй лацінства і уніі ў Гродзенскай губерні ў XIX стагоддзі (1794—1900)». Імем Арлоўскага названая вуліца ў Гродне.

Артыкулы магістра багаслоўя, прафесара Кіеўскай духоўнай акадэміі і рэдактара «Весніка Еўропы» І. А. Эрэміча, чыя маладосць прайшла ў ваколіцах Ружанаў, публікаваліся ў асноўным у рэдагуемым ім часопісе. Асобнымі выданнямі выпушчаныя «Панскія фатэцыі» (Вільня, 1865) і «Нарысы беларускага Палесся» (Вільня, 1868).

Ураджэнец усходняй Польшчы Станіслаў Мікуцкі, які скончыў Маскоўскі ўніверсітэт (1851), і спецыялізаваўся ў параўнальным мовазнаўстве, атрымаў для «напісання параўнальнага слоўніка літоўскай і славянскіх моў» камандзіроўку на два гады ад Акадэміі навук у Літву, у выніку якой склаў «Справаздачы пра падарожжы» (апублікаваны ў «Известиях Императорской Академии наук», 1853―1854). Мікуцкі стаў адным з першых ініцыятараў перакладу літоўскай мовы з лацінкі на кірыліцу; на аснове гэтай азбукі ў 1864 годзе быў выдадзены літоўскі «Буквар для сельскіх дзяцей», «Кароткая гісторыя Старога і Новага Запавету» і «Сельская хрэстаматыя, або Вытрымкі з твораў розных польскіх аўтараў». Нароўні з мовазнаўчымі працамі Мікуцкі надрукаваў у «Этнографическом обозрении», «Живой старине» і «Виленском вестнике» матэрыялы «Беларускія песні і загадкі, запісаныя ў Віцебскай губерні ў маёнтку Зябкі Дрысенскага павета», «Беларускія словы» і іншыя.

Выпускнік Маскоўскага ўніверсітэта, пасля прафесар універсітэта ў Празе, гісторык рускай літаратуры Я. А. Ляцкі, вядомы ў літаратуразнаўстве як даследчык «Слова пра паход Ігараў» і рэдактар часопіса «Современник», удзельнічаў у фальклорных экспедыцыях па Літве і Палессі, збіраючы беларускі фальклор і народную міфалогію. Ён апублікаваў артыкулы «Уяўленне беларуса аб нячыстай сіле» (1890), «Хвароба і смерць ва ўяўленні беларуса» (1892), «Матэрыялы для вывучэння творчасці і быту беларусаў. Прыказкі, прымаўкі, загадкі» (1898). У 1927―1928 гадах у чэшскім часопісе «Slavia» апублікаваў серыю артыкулаў «Нататкі пра беларусазнаўства». Вялікая колькасць сабранага ім фальклорнага матэрыялу захоўваецца ў Інстытуце рускай літаратуры (Пушкінскі Дом) АН РФ.

М. Я. Нікіфароўскі

Сын магілёўскага купца-яўрэя П. В. Шэйн, які перайшоў у лютэранства, у 1851―1881 гадах быў настаўнікам у Віцебску. З сярэдзіны 1850-х гадоў ён стаў збіраць беларускі фальклор, які з 1859 года публікаваў з каментарыямі. Рускае геаграфічнае таварыства выдзеліла яму субсідыю, дапамагло і Міністэрства фінансаў. У «Виленском вестнике» за 1877 год Шэйн надрукаваў зварот да настаўнікаў школ і семінарый ― «Праграму для збірання помнікаў народнай творчасці». Сярод яго карэспандэнтаў былі А. Я. Багдановіч, Янка Лучына, Я. Ф. Карскі, Ю. Ф. Крачкоўскі, М. Я. Нікіфароўскі, З. Ф. Радчанка. У зборніку «Беларускія народныя песні…» (1874) змешчаны больш за тысячу тэкстаў, у «Матэрыялах для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю» (т. 1-3, 1887―1902) маюцца апісанні сямейных і каляндарных абрадаў з песнямі, розныя празаічныя жанры беларускага фальклору, звесткі па матэрыяльнай культуры. Зборнікі, пры ўсім багацці матэрыялу і складнасці яго сістэматызацыі, не пазбаўленыя некаторых недахопаў.

Ураджэнец Віцебшчыны, член Геаграфічнага таварыства, настаўнік М. Я. Нікіфароўскі апублікаваў больш за 20 гісторыка-этнаграфічных нарысаў: «Нарысы простага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў абіходнасці» (1895), «Прыкметы і павер’і, забабонныя абрады і звычаі, легендарныя паданні аб асобах і мясцінах» (1897), «Старонкі з нядаўняй даўніны горада Віцебска» (1899), «Нячысцікі: свод паданняў у Віцебскай Беларусі пра нячыстую сілу» (1907) і іншыя.

Рэдактар з 1869 года «Літоўскіх епархіяльных ведамасцей», член Віленскай археаграфічнай камісіі І. А. Катовіч заўсёды спрыяў краязнаўчым публікацыям. Аўтар нарысаў «Пра праваслаўныя цэрквы ў г. Кобрыне», «Некалькі слоў пра віленскую Кальварыю і пра наведванне яе праваслаўнымі». Гісторык П. А. Гільтэбрант, які служыў у 1865―1879 гадах памочнікам архіварыуса Віленскага цэнтральнага архіва старажытных актавых кніг, а потым загадчыкам аддзела рукапісаў Віленскай публічнай бібліятэкі, у Вільні выпусціў «Зборнік помнікаў народнай творчасці ў Паўночна-Заходнім краі» (1866) з 300 песнямі, 93 загадкамі, 150 прыказкамі, бытавымі і рэлігійнымі абрадамі Віленскай, Мінскай і Гродзенскай губерній. Аснову зборніка склалі матэрыялы, сабраныя вучнямі Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі. Таксама з’яўляецца аўтарам «Даведачнага і тлумачальнага слоўніка да Новага Запавету».

Дырэктар навагрудскай, а пасля гродзенскай гімназій М. А. Дзмітрыеў стаў збіраць беларускі фальклор у 1850-х гадах. Публікаваўся ў «Вестнике Западной России», «Вестнике Императорского Русского географического общества», «Виленском вестнике», «Мінскіх губернскіх ведамасцях», «Гродзенскіх губернскіх ведамасцях», «Памятнай кніжцы Гродзенскай губерні». Аўтар прац «Алфавітны паказальнік асаблівых слоў і казак Навагрудскага павета», «Вясельны абрад у вёсках Навагрудскага павета», «Некалькі звестак аб хатнім побыце сялян Паўночна-Заходніх губерняў», «Збор песень, казак, абрадаў і звычаяў сялян Паўночна-Заходняга краю», «Абрады і звычаі заходнерускіх сялян», «Вопыт збірання песень і казак сялян Паўночна-Заходняга краю» і інш. Апублікаваў шэраг беларускіх легенд. Узнагароджаны сярэбраным медалём Рускага геаграфічнага таварыства.

Абрад «Дзяды»

Ураджэнец Слуцка, гісторык і аматар-археолаг, калекцыянер старых абразоў і кніг, А. І. Слупскі ў 1888 годзе ў Мінску апублікаваў працу «Ізяслаўль і Тураў, рассаднікі хрысціянства, заснаваныя св. Уладзімірам у цяперашняй Беларусі: (з нагоды 900-годдзя юбілея хрышчэння Русі)», дзе, у прыватнасці, даказваў, што легенда аб заснаванні Заслаўя князем Уладзімірам з’яўляецца гістарычным фактам. Пад рэдакцыяй Слупскага ў Мінску выйшаў «Паўночна-Заходні каляндар» за 1892 і 1893 гады, дзе змешчаны беларускі народны каляндар на аснове прыкмет і абрадавых песень. Выпусціў таксама «Гісторыю Мінска» і «Легенду аб Магілёве». У 1880-х ― 1890-х гадах публікаваў гісторыка-краязнаўчыя нарысы ў мінскіх газетах.

Хатні настаўнік князёў Друцкіх-Любецкіх на Піншчыне, выпускнік Віленскага ўніверсітэта Р. С. Зянкевіч апублікаваў у польскім перакладзе ў часопісе Юзафа Крашэўскага «Athenaeum» «Народныя песні, сабраныя на Піншчыне» (1847); у зборніку «Народныя песенькі пінскага люду» (Коўна, 1851) сабраў 219 беларускіх народных песень, у працы «Пра ўрочышчы і звычаі жыхароў Пінскага павета, а таксама пра характар іх песень» (1852) даў апісанне вясельных, купальскіх і іншых мясцовых абрадаў, забабонаў і вераванняў, упершыню ў этнаграфіі расказаў пра беларускі абрад дзяды. У 1843 годзе Зянкевіч правёў абмеры курганоў, гарадзішчаў, замчышчаў у Ашмянскім павеце, стварыўшы яго археалагічную карту. Сцвярджаў, што ў VI ст. н. э. у беларускім Палессі жылі будзіны, славяне ж з’явіліся пазней.

Інспектар народных вучылішчаў у Гродзенскай, пазней — у Мінскай губерні, Р. І. Кулжынскі, апублікаваў (1866―1874) у губернскіх газетах «Нататкі пра гісторыю народнай паэзіі», «Пра духоўныя песні Паўночна-Заходняга краю», «Сцэны з беларускага побыту». Выдаючы ў Харкаве духоўны часопіс «Дабравест», надрукаваў там «Успаміны пра Паўночна-Заходні край» (1861―1874).

Наглядчык Свянцянскага дваранскага вучылішча І. І. Насовіч заняўся этнаграфіяй, калі выйшаў у 1844 годзе ў адстаўку і пасяліўся ў Мсціславе. З 1864 года жыў у Пецярбургу, шмат працаваў у архівах. Аўтар прац «Беларускія прыказкі і прымаўкі» (1852), «Зборнік беларускіх прыказак» (1867, Залаты медаль рускага геаграфічнага таварыства), «Беларускія прыказкі і загадкі» (1868), «Беларускія песні» (1873). Асноўная праца ― «Слоўнік беларускай гаворкі» (1870), куды ўвайшлі больш за 30 тысяч слоў, запісаных Насовічам у беларускіх губернях, а таксама знойдзеных у старабеларускіх пісьмовых помніках. Цікавыя яго артыкулы на рэлігійныя тэмы: «Аб барацьбе сапраўднай набожнасці з забабонамі і памылкамі ў часы старазапаветнай царквы, або гістарычны нарыс унутранага жыцця іўдзеяў, выняты з кніг Святога пісання» (1867), «Пра адказ паслання расійскіх архірэяў да сарбонскіх біскупаў» (1848). У 1866 годзе ў Пецярбургу выйшлі яго вершаваныя пераклады псалмоў. У архіве бібліятэцы РАН у Пецярбургу захоўваецца нявыдадзены "Алфавітны паказальнік старажытных слоў, вынятых з «Актаў, якія адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі, выдадзеных у 1853 годзе» з 13 тысячамі слоў і іх тлумачэннямі.

Краязнаўчы музей у сядзібе Аляксандра Ельскага.

Ураджэнец Ігуменскага павета, гісторык і краязнаўца, член Кракаўскай акадэміі навук А. К. Ельскі ў сваёй сядзібе Замосце ў 1864 годзе стварыў краязнаўчы музей, дзе з часам сабралася больш за 20 тысяч рукапісаў і 7 тысяч кніг з манастыроў і шляхецкіх хатніх архіваў, аўтографы Пятра I, Напалеона Банапарта, Людовіка XVI, тысячы запісаў беларускіх фальклорных твораў, прадметаў побыту, медалі і ордэны, слуцкія паясы. Сярод карцін былі палотны Пітэра Рубенса, Паала Веранезэ, Валенція Ваньковіча, Яна Дамеля, Францішка Смуглевіча, Язэпа Аляшкевіча; рэчы, якія належалі Адаму Міцкевічу і Тадэвушу Касцюшку. Большасць экспанатаў не захавалася, некаторыя знаходзяцца ў архівах і музеях Мінска, Варшавы, Кракава, Львова, Кіева, Вільнюса і Ватыкана. З 1882 года Аляксандр Ельскі публікаваўся з беларускімі этнаграфічнымі нарысамі ў кансерватыўным польскамоўным пецярбургскім часопісе «Kraj», пазней быў карэспандэнтам больш чым у 20 выданнях. У фундаментальнай польскай энцыклапедыі «Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў» (1888―1902) ён апісаў амаль усе беларускія паветы, у «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапедыі С. Аргельбранта» (т. 1—28, Варшава) яму належаць вялікія артыкулы «Беларусь», «Беларуская мова», «Беларуская літаратура і бібліяграфія». З’яўляўся аўтарам прац «Піва і варэнне піва ў нашым мінулым» (1883), «Пра беларускую гаворку» (1885), «Слоўнік жабрацкай гаворкі на Белай Русі» (1886), «Слоўца пра матэрыялы для вывучэння беларускай гаворкі, этнаграфіі і літаратуры» (1886), «Нарыс гісторыі мясцовай гаспадаркі ў супастаўленні з народнымі звычаямі ад першабытнага да апошняга часу» (т. 1—2, 1893―1898), «Нарыс гісторыі Мінскай дыяцэзіі» 1907), «100 прыказак, загадак, прыдумак і гавенд для карысці беларускага (крывіцкага) народа» (Вільня, 1908) і іншых.

Вывучэнне курганных старажытнасцей спачатку насіла выпадковы характар. Ваенны інжынер, архітэктар і будаўнік Бабруйскай крэпасці Тэадор Нарбут быў пасланы ў 1810 годзе М. Б. Барклаем-дэ-Толі ва ўсходнюю Беларусь для вывучэння мясцовасці на выпадак вайны з Напалеонам. Нарбут вельмі зацікавіўся курганамі каля Рагачова і нават пачаў раскопкі. Пасяліўшыся ў Лідскім павеце, ён працягнуў раскопкі, стаў збіраць розныя дакументы па гісторыі края, рабіў паведамленні ў Віленскую археалагічную камісію. Нарбут лічыў тамтэйшыя курганы старажытнымі магіламі, якія належаць невядомаму народу, які жыў тут «перад русінамі». Вынікам яго працы стала «Гісторыя літоўскага народа» ў 9 кнігах (1835―1841). У ёй Нарбут спрабаваў прасачыць гісторыю літоўскага народа ад старажытнасці да часу праўлення апошняга з Ягелонаў Жыгімонта II Аўгуста, які аб’яднаў у 1569 годзе Польшчу і Вялікае Княства Літоўскае ў адзіную дзяржаву Рэч Паспалітую.

Выкладчык Полацкай духоўнай семінарыі, пасля рэдактар «Віцебскіх губернскіх ведамасцей» і выдавец часопіса «Пінскі веснік Паўднёва-Заходняй Расіі» К. А. Гаворскі ў пачатку 1850-х гадоў раскопваў курганы каля Полацка і апісаў іх змест. Аўтар прац «Гісторыка-статыстычнае апісанне Полацкай епархіі» (1853), «Гістарычнае апісанне Полацкага Барысаглебскага манастыра» («Веснік заходняй Расіі», 1865), «Гістарычныя звесткі аб полацкім Сафійскім саборы», «Наведванне Пятром Вялікім Сафійскага сабора», «Пра пачатак хрысціянства ў былым Полацкім княстве», «Аб увядзенні, распаўсюдзе і лёсе кальвінізму ў Беларусі», нарысаў «Падарожжа з Полацка ў кірунку да так званай Альгердавай дарогі».

Віленскі кнігагандляр В. А. Шукевіч друкаваў краязнаўчыя нататкі і нарысы ў «Літоўскім кур’еры», «Виленском вестнике» і іншых газетах краю. З 1883 года заняўся даследаваннем археалагічных помнікаў на паўночным захадзе Беларусі і поўдні цяперашняй Літвы. Адшукаў каля 130 помнікаў мезаліта, каля 10 курганных могільнікаў. Быў перакананы, у адрозненне ад Т. Нарбута, што ўжо ў каменным веку беларускі край быў заселены, а літоўскія плямёны прыйшлі сюды пазней. У выніку археалагічных пошукаў Шукевічам была сабрана багатая калекцыя, перададзеная ім у музеі Вільні, Кракава і Масквы. Ім былі сабраны беларускія легенды, вераванні, якія Шукевіч выклаў у нарысах «Вераванні і народная практыка» (часопіс «Вісла») і «Некаторыя вераванні, прымхі і забабоны нашага народа. Легенды і паданні» («Літоўскі паквартальнік»). З’яўляўся старшынёй віленскага археалагічнага гуртка «Таварыства прыхільнікаў старажытнасцяў і чалавеказнаўства» (1898―1906), задачай якога было захаванне жывапісу ў касцёлах Вільні. Член-карэспандэнт Кракаўскай Акадэміі навук (1901). У створаным у 1907 годзе Таварыстве сяброў навук, В. Шукевіч кіраваў музеем.

Адзін з заснавальнікаў Маскоўскага археалагічнага таварыства і Гістарычнага музея ў Маскве А. С. Увараў рабіў раскопкі курганоў у маёнтку Вотня на Магілёўшчыне і знайшоў 4 срэбраніка часоў князя Уладзіміра, манету Гарун-аль-Рашыда і бронзавыя завушніцы і шыйны жалезны абруч. Педагагічны дзеяч М. П. Авенарыус, які заснаваў Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю, у 1885―1890 гадах праводзіў курганныя раскопкі ў Барысаўскім і Навагрудскім паветах, абследаваў каменныя магілы на Беласточчыне. Каля вёскі Эсьмоны на Магілёўшчыне сабраў 125 каменных сякер. Аўтар брашуры «Узоры беларускай гаворкі розных мясцовасцей» (1889) і артыкула «Драгічын Надбужскі і яго старажытнасці» (1890). Ён сцвярджаў, што сляды яцвягаў, іх могілкі і «спехам пазбіванае часовае жыллё» не варта шукаць, бо «праводзячы вялікую частку жыцця на вайне ці на паляванні, яцвяг, гэты вечны валацуга, паміраў далёка ад свайго дома, у дрымучым лесе, ці ў адкрытым баі. Косткі яго не спачываюць на радавых могілках або ў старанна складзенай каменнай магіле. Яны ляглі там, дзе заспела яго смерць, і зніклі бясследна».

Рэдактар «Мінскіх губернскіх ведамасцей» Р. Г. Ігнацьеў раскопваў курганы на Міншчыне, склаў археалагічную карту Мінскага павета. Адначасова з гэтым аформіў больш за 100 нотных запісаў беларускіх песень Міншчыны, даслаўшы іх на антрапалагічную выстаўку ў Маскву. У 1880 годзе ў «Весцях Таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі» апублікаваў даклады «Пра помнікі народнай творчасці ў Мінскай губерні» і «Пра помнікі старажытнасцяў у Мінскай губерні», з якімі выступаў на Антрапалагічнай выстаўцы 1879 года. Яму належыць нарыс у «Мінскіх губернскіх ведамасцях» «Мястэчка Заслаўе або Ізяслаўль, горад нашчадкаў Рагнеды» (1878)).

Генерал, начальнік дывізіі М. М. Турбін даследаваў курганы пад Заслаўем, у Аршанскім, Шклоўскім, Мсціслаўскім, Быхаўскім паветах; сумесна з Я. Тышкевічам ― у Мінскім, Барысаўскім, Ігуменскім паветах. Пасля прысвяціў сябе нумізматыцы, арганізаваў Маскоўскае нумізматычнае таварыства. Ганаровы член Таварыства вывучэння Магілёўскай губерні (1913). Нумізматычнае таварыства выдавала «Запіскі», дзе сярод іншых публікаваліся краязнаўчыя матэрыялы на беларускія тэмы («Археалагічныя пошукі ў Літве» (1849, 1850) і інш.).

Аляксандр Дамбавецкі.

Мінскі павятовы маршалак Г. Х. Татур з 1874 года вёў раскопкі ў Мінскай губерні, склаў на падставе іх археалагічную карту. У 1890 годзе ім раскапаныя 120 курганоў каля вёсак Дулебы і Нюнішчы Ігуменскага павета, 40 курганоў блізу вёскі Станькава ў 1892 годзе і 40 курганоў блізу вёскі Прылукі ў 1893 годзе. Татур стварыў ў Мінску музей з археалагічнымі і этнаграфічнымі экспанатамі і бібліятэкай рукапісных і старадрукаваных кніг. Да гэтага часу не выдадзены яго працы, якія захоўваюцца ў архівах Літвы: «Гістарычны нарыс мястэчка Тураў, ранейшай сталіцы ўдзельнага Тураўскага княства», «Гісторыя Станькава», «Гісторыя Заслаўя» і іншыя.

Выкладчык старажытнай гісторыі ў Варшаве, а затым у Кіеўскай духоўнай акадэміі У. З. Завітневіч абследаваў Рэчыцкі, Мазырскі і Бабруйскі паветы. Зрабіў раскопкі каля 700 курганоў і 82 могільнікаў дрыгавічоў, вызначыўшы межы іх рассялення. На працы Завітневіча спасылаліся вядомыя гісторыкі. Уладальнік сядзібы Пуцілкавічы на Вушаччыне Францішак Вярэнька выявіў у ваколіцах 9 гарадзішчаў жалезнага веку і больш 50 курганных груп. Яму ўдалося раскапаць 36 курганоў. Рукапісы Ф. Варэнькі «Курганы ў Пуцілкавічах» (1887—1892), «Курганы і два дагістарычных паселішчаў у Пуцілкавічах» з артэфактамі раскопак знаходзяцца ў Кракаўскім археалагічным музеі.

Дырэктар магілёўскай гімназіі, рэдактар неафіцыйнай часткі «Магілёўскіх губернскіх ведамасцей» М. В. Фурсаў у 1892 годзе праводзіў у губерні раскопкі, склаў карту гарадзішчаў і курганоў. Склаў вопіс экспанатаў мясцовага музея, напісаў уступ да кнігі «Вопыт апісання Магілёўскай губерні…» А. С. Дамбавецкага. У «Магілёўскіх губернскіх ведамасцях» апублікаваў шэраг нарысаў: «Гістарычны нарыс Магілёўскай гімназіі», «Друкаванне кніг на рускай мове ў Магілёўскім краі», «Справа магілёўскіх мяшчан з Максімовічам і Лаўровічам», «Паселішчы смаленскіх крывічоў у межах Магілёўскай губерні», «Бытавы бок Буйніцкага манастыра па старажытных актах», «Калі з’явіліся яўрэі ў Літве», «Палац Кацярыны ў Магілёве», «Магілёўская гімназія ў 1809 годзе», «Праваслаўе на Літве і ў Беларусі» і інш.

Магілёўскі губернатар А. С. Дамбавецкі разам з эканамічнымі рэформамі шмат часу надаваў мінуламу даручанага яму краю, збіраючы старыя кнігі, гістарычныя дакументы і археалагічныя знаходкі. Па яго загадзе ў 1892 годзе пачаліся раскопкі курганоў у Быхаўскім, Рагачоўскім, Клімавіцкім, Чэрыкаўскім і Мсціслаўскім паветах. Вынікам 10-гадовай культурнай дзейнасці губернатара з’явіліся 3 тамы «Вопыту апісання Магілёўскай губерні ў гістарычных, фізіка-геаграфічных, прамысловых, сельскагаспадарчых, лясным, вучэбных, медыцынскіх і статыстычных адносінах».

Улетку 1886 года ў Беларусь адправілася антрапалагічная экспедыцыя з двума членамі Антрапалагічнага аддзела Таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі К. М. Ікавым, які быў вядомы па раскопках старых маскоўскіх могілак, інароднічых пахаванняў у Паўднёвай Сібіры і М. А. Янчуком. Экспедыцыя працавала ў Мінскай і Віцебскай губернях. Мэтай Ікава было параўнальнае даследаванне марфалогіі рускіх, украінцаў і беларусаў. Яму атрымалася вымераць і даследаваць каля 558 чалавек (290 мужчын, 128 жанчын, 140 дзяцей).

Антрапалагічнае вывучэнне, то бок вымярэнне і апісанне сучаснага насельніцтва, справа новая. Тым больш цяжкім яно павінна быць для нас. Лепшым па сваёй чысціні антрапалагічным матэрыялам з’яўляюцца сяляне. Але чалавек, які ведае стаўленне нашых народных мас да ўсяго незразумелага, лёгка зразумее стаўленне сялянства да невядомай асобы, якая прыехала з нейкімі незразумелымі мэтамі; і з’яўляецца недавер і незадаволенасць, складаюцца небыліцы, пускаюцца плёткі… Вынікі маёй паездкі ў Беларусь вельмі сціплыя. Галоўная мая мэта была разведачная. Трэба заўважыць, што па антрапалогіі беларусаў няма зусім ніякіх матэрыялаў навуковага характару. Таму я паставіў сабе асноўнай задачай сабраць у некалькіх пунктах дадзеныя па фізічнай арганізацыі беларусаў, не спыняючыся на падрабязнасцях; я жадаў таксама атрымаць звесткі аб тых знешніх фактарах, якія маглі на працягу тысячагоддзяў аказаць свой уплыў на агульныя з’явы арганізацыі насельніцтва Заходняга краю…

Ікаў прыйшоў да высновы, што ў большасці беларусаў захаваўся доўгагалаловы тып, які сустракаўся яму ў курганных раскопках 700-гадовай даўніны, і ў меншай ступені ― шыракагаловы. На гэтай падставе ён палічыў, што ў этнагенэзе беларусаў удзельнічалі нейкія іншыя групы ― хутчэй за ўсё, балцкія.

На аснове апісанняў жыхара Віцебскай губерні Мікалая Анімеле Рускае геаграфічнае таварыства апублікавала ў «Этнаграфічным зборніку» (1854) нарыс «Побыт беларускіх сялян» аб сямейных абрадах (хрэсьбінах і вяселлях) і каляндарных святах. Там жа даваліся звесткі пра ўладкаванне беларускай хаты, віды адзення.

Беларускі падворак з Падняпроўя. Музей народнай архітэктуры і побыту.

Аб земляробстве ў Мінскай губерні і становішчы сялян расказаў у «Дарожных нататках» заснавальнік Пецярбургскага камітэта пісьменнасці, чыноўнік асаблівых даручэнняў Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў С. С. Лашкароў. Стацкі саветнік Ф. Д. Воінаў, які знаходзіўся ў Беларусі з інспекцыяй, у сваіх «Нататках» адзначыў славутасці і асаблівасці побыту Мінска, Бабруйска, Пінска, Слуцка, Навагрудку, Мазыра. Вядомы пецярбургскі пісьменнік У. У. Крастоўскі ў нарысах «Белавежская пушча» і «Базарны дзень у Свіслачы» расказаў аб прыродзе, вёсках у пушчы, іх цэрквах.

Святар Ашмянскага і Кобрынскага паветаў, член Рускага геаграфічнага таварыства І. А. Берман вывучаў народныя абрады і вераванні. У «Виленском вестнике» ён апублікаваў серыю нарысаў «Парадак народнага вылічэння часу ў Паўночна-Заходняй Русі» (1869), «Назіранні нашага паўночна-заходняга сялянства адносна надвор’я і ўраджаю» (1870), «Ведзьмакі і знахары заходнерускага простага люду» (1903). За кнігу «Каляндар паводле народных паданняў у Валожынскім прыходзе Віленскай губерні Ашмянскага павета» (1874) Берман быў узнагароджаны медалём Геаграфічнага таварыства.

Святар Вілейскага павета А. Троіцкі апублікаваў у «Літоўскіх епархіяльных ведамасцях» вялікі нарыс «Уклад» (1876), дзе дэталёва апісаў сямейныя і каляндарныя абрады жыхароў вёскі Гняздзілава. Святар вёскі Нежкава Магілёўскага павета С. М. Бекарэвіч апублікаваў у газеце «Магілёўскія губенскія ведамасці» «Сельскія нарысы. Сяло Няжкова» (1864) і «Вясельны абрад сялян ў прыходзе вёскі Няжкова» (1865). Святар Дз. Г. Булгакоўскі выкладаў царкоўнаславянскую мову ў Ваўкавыску і Пінску, яшчэ семінарыстам апублікаваў у «Мінскіх губернскіх ведамасцях» нарыс «Беларускія валачобныя песні». Пасля публікаваў фальклорныя артыкулы ў «Віленскім весніку», «Мінскіх губернскіх ведамасцях», «Санкт-Пецярбургскіх ведамасцях». Выдаваў брашуры для народа рэлігійна-маральнага зместу. Асобнай кнігай выйшла праца «Пінчукі. Этнаграфічны зборнік. Песні, загадкі, прыказкі, абрады, прыкметы, забабоны, павер’і, забабоны і мясцовы слоўнік» (1890), якая была ўзнагароджана Вялікім залатым медалём імператарскага Рускага геаграфічнага таварыства.

Надворны саветнік, суддзя Мазырскага павета У. Г. Сакалоў апублікаваў у «Мінскіх губернскіх ведамасцях» і «Мінскіх епархіяльных ведамасцях» «Нарысы нораваў Барысаўскага павета», «Нарысы народных святкаванняў і маленняў на Палессі», «Палессе: Паездка на возера Князь-жыд» (1869). Н. Я. Васільева працавала пісарам і настаўніцай у Беларускім Палессі, супрацоўнічала з Мінскім губернскім статыстычным камітэтам, Таварыствам аматараў прыродазнаўства, Таварыствам антрапалогіі і этнаграфіі пры Маскоўскім універсітэце, перапісвалася з П. В. Шэйнам. Яе этнаграфічныя матэрыялы публікаваліся ў «Мінскіх губернскіх ведамасцях», «Виленском вестнике»: «Вясельныя абрады ў раёне Грабаўскай воласці Мазырскага павета» (1877), «Кірмашы ў Мазырскім павета» (1879), «Легенды і павер’і ў Мінскай губерні» (1879), «Вытрымкі з жыцця беларускай жанчыны»(1880). Першая расійская жанчына-бібліёграф З. М. Пенкіна, аўтар розных паказальнікаў, у 1883 годзе выпусціла «Палессе. Бібліяграфічныя матэрыялы па гісторыі, геаграфіі, статыстыцы, этнаграфіі і эканамічнага стана Палесся». Паказальнік ахопліваў літаратуру на рускай мове за 1855―1880 гады.

Шмат краязнаўчых матэрыялаў друкавалася ў сталічных часопісах ― «Исторический вестник», «Журнал Министерства внутренних дел», «Журнал Министерства народного просвещения», у губернскіх «Епархіяльных ведамасцях» і губернскіх газетах ― «Віцебскія губернскія ведамасці», «Віленскія губернскія ведамасці», «Гродзенскія губернскія ведамасці», «Мінскія губернскія ведамасці», «Магілёўскія губернскія ведамасці»), і з 1840 года ў «Памятных кніжках» губерняў. Так, у «Журнале Министерства внутренних дел» выйшлі «Статыстычны агляд губернскага горада Магілёва» (1837, 1840), «Статыстычныя звесткі пра Віцебскую губерню» (1841), «Нарысы Беларусі» Р. Падбярэскага, «Дарожныя нататкі пра Заходняю і Паўночна-Заходняю Расію» К. І. Арсеньева (1845), «Нататкі пра Беларусь» М. С. Шчукіна (1846) і інш. У «Журнале Министерства народного просвещения» з беларускімі матэрыяламі публікаваліся П. М. Шпілеўскі, Я. Ф. Карскі, Ф. І. Леантовіч і інш., друкаваліся рэцэнзіі на этнаграфічныя працы.

Часопіс «Вестник Западной России» спачатку выходзіў у Кіеве пад назвай «Вестник Северо-Западной России и Западной России» (1862), затым пад новай назвай (1864―1871) у Вільні. У 1862―1869 гадах рэдактар ― гісторык і археолаг К. А. Гаворскі. Акрамя артыкулаў на актуальныя тэмы, часопіс публікаваў дакументы і даследаванні па гісторыі краю, нарысы па гісторыі праваслаўнай царквы. У часопіс пісалі М. В. Каяловіч, П. А. Куліш, П. В. Кукальнік, М. У. Юзэфовіч і іншыя. У часопісе «Этнографическое обозрение» (1889―1916), які выходзіў пры Маскоўскім універсітэце, беларускі кірунак у асноўным вёў М. А. Янчук, які рассылаў этнаграфічныя праграмы і вёў перапіску з беларускімі аматарамі-этнографамі. У выніку яго дзейнасці ў часопісе было апублікавана больш за трох дзесяткаў артыкулаў і нарысаў па беларускім краязнаўстве. У «Историческом вестнике» публікаваліся ўспаміны пра беларускія паездки І. М. Захарьіна, С. С. Гагоцкага, С. С. Акрэйца і іншых. Да афіцыйнай часткі «Губернскіх ведомостей» з 1856 года стала прыкладацца неафіцыйная частка, дзе публікаваліся матэрыялы па гісторыі, этнаграфіі і археалогіі. У 1903―1906 гг. неафіцыйная частка выходзіла асобным выданнем.

Мясціны, апісаныя Уладзіславам Сыракомлем: Залучча, Смольгава, Барэйкаўшчына, Мір, Нясвіж, Вільня.

У 1863 годзе выйшаў першы нумар «Литовских епархиальных ведомостей». З 1868 года сталі выходзіць «Минские епархиальные ведомости» ― друкаваны орган Рускай праваслаўнай царквы, які складаўся, як і «Губернскія ведамасці», з афіцыйнай і неафіцыйнай часткі ў выглядзе прыкладанняў з матэрыяламі царкоўнага краязнаўства: «Апісанне цэркваў і прыходаў Мінскай епархіі» (1878―1879), «Кароткі гістарычны нарыс да 100-годдзя Мінскай епархіі (1793―1893)» (1893), «З жыцця і дзейнасці Мінскага царкоўнага гісторыка-археалагічнага камітэта» (1909), «300 гадоў у праваслаўі (Гістарычны нарыс трохсотгоддзя існавання мінскага Свята-Кацярынінскага сабора)» (1913) і іншыя. Пазней «Епархіяльныя ведамасці» сталі выходзіць у Полацку, Магілёве і Гродне, публікаваць гістарычныя дакументы, артыкулы і нарысы царкоўна-гістарычнага і краязнаўчага характару. З 1886 года стала выходзіць першая ў Беларусі прыватная газета «Мінскі лісток», якая выдавалася натарыусам І. П. Фацінскім. Разам з размовай пра мясцовае грамадска-культурнае жыццё і эканамічныя пытанні, газета часта публікавала гісторыка-краязнаўчыя, этнаграфічныя матэрыялы і рэцэнзіі на краязнаўчыя выданні, дарожныя нататкі. З 1886 па 1893 гады газета выпусціла чатыры кнігі, прыкладзеныя да «Паўночна-Заходняга каляндара» з апавяданнямі на беларускай мове, беларускімі прыказкамі і прымаўкамі, артыкуламі пра Беларусь.

Ніколі не публікаваліся часопісы Камітэта заходніх губерняў (1831―1848), створанага пасля паўстання 1830—1831 гадоў. Часопісы ўтрымліваюць тэксты пасяджэнняў Камітэта ― больш за 4 тысячы лістоў, і дадаткі да іх ― больш за 6 тысяч лістоў. Яны знаходзяцца ў Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве.

У 1841―1851 гадах у Вільні пад рэдакцыяй Ю. Крашэўскага выходзіў літаратурны часопіс «Athenaeum», дзе разам з апавяданнямі публікаваліся, хоць і нячаста, беларускія фальклорныя і этнаграфічныя матэрыялы ― («Народныя песні, сабраныя на Піншчыне» Рамуальда Зянкевіча, «Матэрыялы да статыстыкі і этнаграфіі Гродзенскай губерні» Юзафа Ярашэвіча). Варшаўскі «Tygodnik Ilustrowany» (1859) таксама змяшчаў краязнаўчыя матэрыялы пра Беларусь. Так, у ім выйшлі нарысы «Некалькі слоў пра звычаі насельніцтва ў Мінскай губерні» М. Камінскага, «Пінск і Піншчына» А. Бандзкевіча, «Некалькі слоў аб творчай фантазіі народа на Беларусі» Ф. Сурына, «Успаміны з Пінскага павета» Э. Ажэшкі, «Беларускі народ» С. Горскага і многія іншыя. У 1865 годзе ў Варшаве стаў выходзіць навукова-літаратурны часопіс «Klosy» («Каласы»), у якім беларускай тэме былі прысвечаны нарысы В. Поля «Экскурсія ў Пінск і на Піншчыну», Э. Хлапіцкага «На азёрах», А. Плуга «Перажыткі язычніцтва на Палессі» і іншыя. Віленскі выдавец навукова-літаратурных альманахаў Р. А. Падбярэскі рэгулярна змяшчаў у іх матэрыялы, звязаныя з Беларуссю. Ён аўтар нарысаў «Беларусь і Ян Баршчэўскі» (1844), «Беларускае вяселле», «Горад Барысаў» (абодва 1848).

Гісторыяй, геаграфіяй і культурай беларускіх зямель сталі цікавіцца і папулярныя ў той час польскамоўныя пісьменнікі. Так, Уладзіслаў Сыракомля напісаў нарысы пра Мінск, Нёман і бліжэйшыя вёскі. Юльян Урсын Нямцэвіч падзяліўся ўражаннямі пра Мінск, Брэст, Гродна і Магілёў («Літоўскія лісты» (1812), «Гістарычныя падарожжы па польскіх землях, якія здарыліся ад 1811 да 1828 года»). Ю. Крашэўскі ў нарысах «Пінск і Піншчына» (1837), «Успаміны пра Палессе, Валынь і Літву» (1840), «Карціны з жыцця і падарожжаў» (1842), «Адзенне сялян і мяшчан ваколіц Брэста, Кобрына, Пружан» (1860) расказаў пра месцы, у якіх жыў або пабываў. Большасць гэтых нарысаў ілюстравана самім жа Крашэўскім. Альбом пейзажаў Палесся выйшаў кнігай у Варшаве ў 1861 годзе. Таксама ён аформіў і праілюстраваў кнігу Канстанціна Тышкевіча «Рака Вілія і яе берагі: з пункту гледжання гідраграфіі, гісторыі, археалогіі і этнаграфіі» (Дрэздэн, 1871). Шмат краязнаўчых назіранняў у гістарычных працах Крашэўскага ― «Старажытная Літва. Яе гісторыя, законы, мова, вера, звычаі, песні…» (1842), «Вілія ад яе пачатку да 1750 года» (1842), «Польшча ў час трох падзелаў» (1875 г.).

Прафесар права Віленскага ўніверсітэта Юзаф Ярашэвіч, які сыйшоў на пенсію і пасяліўся ў Бельску, прысвяціў свой час краязнаўчай і навуковай працы. Пісаў на польскай мове. З гісторыка-краязнаўчых прац вядомыя «Пра стан Літвы перад і пасля заснавання Акадэміі» (1844), «Матэрыялы да статыстыкі і этнаграфіі Гродзенскай губерні: Бельскі павет» (1848). Асноўная праца Ярашэвіча — «Вобраз Літвы з пункту гледжання цывілізацыі ад найстаражытнейшых часоў да канца XVIII стагоддзя» (тт. 1-3, 1844―1845) насіла выключна гістарычны вялікапольскі характар. У варшаўскіх часопісах друкаваў гісторыка-краязнаўчыя нарысы пра беларускія гарады. Займаўся раскопкамі разам з Т. Нарбутам.

Кіраўнік радзівілаўскімі маёнткамі, беларускі і польскі паэт Ян Чачот за ўдзел у паўстанні быў высланы ва Уфу. Калі вярнуўся, жыў на Лепельшчыне і Навагрудчыне, служыў губернскім сакратаром, бібліятэкарам у сядзібе Храптовічаў. Галоўнае месца ў яго літаратурнай працы займаюць «Сялянскія песенькі» (Вільня, 1837―1846) з 6-ці фальклорных зборнікаў з тысячаю беларускіх песень. У трох кніжках «Дзённікаў» («Pamiętniki z życia», Wilno, 1856) Евы Фялінскай расказана пра жыццё беларускай сярэдняй і дробнай шляхты: чым яна займалася, як апраналася, што ела, як ставілася да сялян і ўлады. Нямала адводзіцца побыту сучаснікаў і ў мемуарах Габрыэлі Пузыні «У Вільні і ў літоўскіх дварах» («Wilnie i w dworkach litewskich. Pamiętnik z lat 1815―1843)»). Аўтар аповесцяў аб шляхецкім мінулым на польска-ўкраінскім памежжы, Пётр Якса Быкоўскі ў штогодніку «Збор звестак па айчыннай антрапалогіі» (1878) апублікаваў працу «Абрадавыя песні рускага насельніцтва з аколіц Пінска», у якой даў апісанне кустовага і вясельнага абрадаў Піншчыны з дадаткам тэкстаў. Ураджэнец Гродзенскі губерні Вінцэсь Каратынскі быў хатнім настаўнікам і сакратаром у Сыракомлі, суправаджаў рускага пісьменніка М. С. Ляскова ў паездцы па Паўночна-Заходняму краю. Восенню 1862 года Ляскоў праехаў праз Гродна, Пружаны, Антопаль, Пінск. Паездка вылілася ў нарысы «З аднаго дарожнага дзённіка». З 1856 года Каратынскі публікаваў гісторыка-краязнаўчыя нататкі аб Навагрудчыне, для «Усеагульнай энцыклапедыі» С. Альгельбанта напісаў пра Віцебск, Валожын, Стоўбцы, Слуцк і іншыя гарады.

«Пінчукі». Мастак Ян Лявіцкі, 1840-я гады.

З літаратурнай спадчыны графа Лаеана Патоцкага найбольш вядомыя яго трохтомныя «Мемуары пана Камертона», дзе ён апісвае гістарычныя помнікі, прыводзіць беларускія легенды і звычаі жыхароў Літвы. Ва «Успамінах пра Тышкевічавыя Свіслач, Дзярэчын і Ружанаы» Патоцкага сабраныя звесткі аб жыцці мястэчак, кірмашах і інш.

Арганізатар і першы старшыня Варшаўскага краязнаўчага таварыства Зыгмунт Глогер праводзіў археалагічныя раскопкі каля Ваўкавыска, у створаным ім музеі ў мястэчку Яжэве захоўваліся экспанаты, якія былі перададзены М. Федароўскім, А. Кіркорам, Тышкевічамі, А. Ельскім. Толькі з аднаго Слонімскага павета было прывезена 190 артэфактаў. Сабраны Глогерам матэрыял знаходзіцца ў Варшаўскім і Кракаўскім музеях. Ягоныя нарысы аб побыце і абрадах публікаваліся ў часопісе «Biblioteka Warszawska» («Варшаўская бібліятэка»), нарысы падарожжаў уздоўж Нёмана і Буга — у часопісе «Wisla» («Вісла») . Асаблівую ўвагу Глогер надаваў драўлянай архітэктуры ― пра яе ён выпусціў зборнік артыкулаў у 2-х тамах.

Польскі этнограф і кампазітар Оскар Кольберг ― аўтар шматтомнай працы «Народ. Яго звычаі, лад жыцця, мова, паданні, прыказкі, абрады, павер’і, забавы, песні, музыка і танцы» (1857―1890), дзе ў 52-м томе «Беларусь ― Палессе» сабраныя беларускія песні, казкі і легенды, абрады і звычаі, вераванні і забабоны, дадзены 16 варыянтаў палескага вяселля.

Польскі этнограф і лінгвіст Ян Карловіч выдаў кнігу «Народныя паданні і казкі, сабраныя ў Літве» (1888), запісаў для М. А. Федароўскага больш за паўтысячы беларускіх песень. У 1887 годзе ён стварыў этнаграфічны часопіс («Wisla»), дзе публікаваў беларускія фальклорныя матэрыялы.

Доктар філасофіі Уладзіслаў Вярыга ў часопісе «Збор звестак да айчыннай антрапалогіі» («Zbior Wiadomosci do Antropologii Krajowej», т. 13, 1889) апублікаваў 45 беларускіх народных песень, запісаных ім у Лідскім павеце. Казкі, запісаныя там жа, былі апублікаваны ў кнізе «Беларускія паданні» (Львоў, 1889).

М. А. Федароўскі з’яўляўся членам Польскага краязнаўчага таварыства, Таварыства сяброў навук у Вільні і іншых асветніцкіх арганізацый. Жывучы ў 1877―1904 гадах у Заходняй Беларусі, ён сабраў шырокі матэрыял для археалагічнай карты дагістарычнай Беларусі, запісаў мноства беларускіх песень, каля 10 тысяч прыказак і прымавак, сотні казак і легенд. Сабраныя матэрыялы склалі працу «Люд беларускі» (т. 1-8, 1897―1981). Сярод рукапісаў Федароўскага ― апісанне народных рамёстваў, вясковых хат, сельскагаспадарчых прылад, дзіцячых гульняў, танцаў, батлейкавых спектакляў і інш. Федароўскі планаваў выдаць том «Матэрыяльная і духоўная культура беларускага народа і шляхты». Рукапіснае спадчына этнографа знаходзіцца ў бібліятэцы Варшаўскага ўніверсітэта і ў Навуковым архіве Польскага этнаграфічнага таварыства (Вроцлаў).

Цікавыя нарысы настаўніцы Лідскага павета Біруты (Амаліі Даравінскай). Яе манаграфію «Апісанне Лідскага павету» не прапусціла цэнзура, праца так і засталася недрукаванай. Матэрыялы Біруты захоўваюцца ў архівах Варшавы і Вільні. Уладальніца сядзіб у Рагачоўскім павеце Л. І. Паўлоўская (1830—1915), маці пісьменніка У. Л. Кігна, склала зборнік «Народныя беларускія песні», выдадзены ў 1853 годзе ў Пецярбургу, куды ўвайшлі ўзоры каляндарна-абрадавай паэзіі Быхаўскага павета, вясельныя абрады і песні. Паўлоўская называла іх «самароднымі помнікамі славеснасці». На кнігу адгукнуліся часопісы «Современник» (1853, т. 42) і «Отечественные записки» (1853, т. 90). Вясковыя ўражанні знайшлі адлюстраванне і ў цыкле нарысаў яе сына «Беларускія ўражанні» (1878, часопіс «Пчала»).

Польская пісьменніца Эма Дмахоўская запісала 11 сшыткаў народных беларускіх песень, склала 2 зборніка казак, сабраных ёю ў Мазырскім і Навагрудскім паветах. У парыжскім часопісе «La Tradition» апублікавала даследаванне аб палескім фальклоры. Жыхарка Вільні Марыя Чарноўская, якая часта бывала ў беларускай глыбінцы, запісвала песні і абрады. У «Виленском вестнике» выйшаў яе нарыс «Элементы славянскай міфалогіі, што захаваліся ў звычаях сялянскага люду на Белай Русі» («Zabytki mitologii slowianskiej w zwyczajach wiejskiego ludu na Bialej Rusi dochowywane», 1817), годам пазней ён выйшаў на рускай мове пад назвай «Рэшткі славянскага баснаслоўя ў Беларусі» у «Весніку Еўропы». Яна пісала пра праваслаўных сялян, ранейшых уніятаў Магілёўшчыны:

«Яны выконваюць усё тое, чаму іх навучылі запаветы продкаў, і з аднолькавай набожнасцю выконваюць як паганскія, так і хрысціянскія абрады, часта спалучаючы першае з іншым… Яны не могуць растлумачыць ні значэння, ні прычыны таго, што робяць. Увесь адказ, што так рабілі нашыя (іх) продкі і так казалі старыя людзі…»

.

Неаднаразова звярталіся да беларускай тэмы браты Зянон і Часлаў Пяткевічы. Зянон Пяткевіч апублікаваў працы «Пра Палессе» (1882), «Народ Літоўскага Палесся» (1883—1885) і інш. Часлаў Пяткевіч у часопісе «Ziemia» («Зямля») змясціў артыкулы і нарысы «Дарогі на Рэчыцкім Палессі ў другой палове XIX стагоддзя» (1926), «Хойнікі» і «Палессе ў канцы XIX стагоддзя. Пажары ў барах і на балотах» (1927), «Душа і смерць у вераваннях беларусаў» (1930), «Вялікдзень на Беларусі» (1932); у часопісе «Pamietnik Warszawski» («Варшаўскі дзённік») ― «Мёртвыя ў вераваннях беларусаў» (1931); у часопісе «Wiadomosci ludoznawcze» («Этнаграфічныя звесткі») ― «Земляробчыя боствы ва вераваннях беларусаў» (1933). У грунтоўнай манаграфіі «Рэчыцкае Палессе: Этнаграфічныя матэрыялы. Ч. 1. Матэрыяльная культура» (Кракаў, 1928) падрабязна расказаў аб жыцці палескіх сялян. У манаграфіі «Духоўная культура Рэчыцкага Палесся: Этнаграфічныя матэрыялы» (Варшава, 1938) з выключнай паўнатой паказаў разнастайныя сферы духоўнага жыцця палешукоў.

Краязнаўчыя звесткі пра Беларусь можна ўбачыць у польскіх раманах, аповесцях і апавяданнях. Так, у Элізы Ажэшкі ёсць дзве аповесці пра беларускіх сялян: «Нізіны» і «Дзюрдзі». Беларускія рэаліі сустракаюцца ў аповесцях «Полацкая шляхта» Вайніслава Савіч-Заблоцкага, «Лясныя Долы» Веранікі Трапачынскай-Агаркавай, «Птушыны бальшак» Галіны Аўдзерскай.

Карэннае насельніцтва Паўночна-Заходняга краю не было традыцыйна рускім, але ўладай меркавалася, што яно некалі мела адзіныя з рускім народам славянскія карані. У 1843 годзе ў Вільні выйшаў вялікі двухтомнік «Збор старажытных грамат і актаў гарадоў Вільні, Коўна, Трокаў, праваслаўных манастыроў, цэркваў, і па розных прадметах». Пецярбургская газета «Северная пчела» адгукнулася рэцэнзіяй:

Першы вынік які атрымліваецца адсюль, складаецца ў бясспрэчнай, вызваленай ад усялякага ценю сумневу ўпэўненасці, што руская мова была мовай пануючай у так званай некалі Літве, нават і ў той час, калі яна ўжо была злучана з Польшчай. Мова гэтая з’яўлялася народнай і дзяржаўнай, то бок дзелавой, афіцыйнай. На ёй здзяйсняюцца грамадзянскія акты, пішуцца судовыя вызначэнні, даюцца вялікакняскія і каралеўскія граматы. Праўда, у апошнім выпадку, лацінская мова, у той час агульная дыпламатычная мова ўсёй Заходняй Еўропы ідзе і тут рука аб руку з рускай… Але гэтая мова, якая ўводзілася гвалтоўна, адрыналася ўжываннем. Доказам таму ўяўляецца грамата караля Жыгімонта ад 29 жніўня 1536 года… Што мова руская мела спрадвеку адзінае законнае ўжыванне ў мясцовым судаводстве, гэта вядома ўжо з тых неабвержна даказаных фактаў: што Судзебнік караля Казіміра IV для Вялікага Княства Літоўскага быў запісаны каля 1480 года па-руску, што нават самы Статут Літоўскі, складзены ў 1529 г., а надрукаваны ў 1588 г., быў таксама па-руску і складзены, і надрукаваны… Ужыванне рускай мовы ў судаводстве Літоўскім было адменена ў 1697 годзе… такім чынам, хто можа цяпер яшчэ вагацца і аспрэчваць, што так званае Вялікае Княства Літоўскае заўсёды і ва ўсіх сваіх частках, нават у тых, дзе знаходзіцца сэрца ўласна Літвы [Жмудзь], было Рускае?… Мова руская магла мець такое паўсюднае і пастаяннае валадарства не інакш, як пры рашучай перавазе і перавазе народанасельніцтва Рускага. Гэта не была мова мёртвая, якой трэба было вучыцца з кніг….. Гэта тая самая мова, якая дагэтуль жыве ў вуснах некалькіх мільёнаў людзей, што заўсёды і ўсюды называюць сябе рускімі…

«Нарысы па арганізацыі заходнерускага хрысціянства ў XVI стагоддзі» М. В. Доўнар-Запольскага, 1907 г.

У 1850-х гадах было вырашана сабраць стары архіўны матэрыял і сістэматызаваць яго. Гэта стала неабходным для вызначэння шляхецкіх правоў, засведчання асабістага дваранства і наогул для выбудоўвання гісторыі Паўночна-Заходняга краю. Пецярбургская Археаграфічная камісія ў 1860-х гадах працягнула выданне заходнерускіх актаў; пад рэдакцыяй М. І. Кастамарава выйшлі «Акты, якія адносяцца да гісторыі паўднёвай і заходняй Расіі». У «Рускай гістарычнай бібліятэцы» пачалося выданне помнікаў заходнерускай палемічнай літаратуры. У 1862 годзе для збору і захоўвання дакументаў Вялікага Княства Літоўскага на тэрыторыі Віцебскай і Магілёўскай губерняў быў утвораны Віцебскі цэнтральны архіў старажытных актаў. У 1903 годзе ён меў 1896 актавыя кнігі, сярод якіх знаходзіліся акты Віцебскага ваяводства, земскіх і гродскіх судоў, магістратаў, інвентары панскіх маёнткаў, каралеўскія прывілеі. Некаторыя дакументы былі апублікаваныя ў «Віцебскай даўніне».

Значнай падзеяй у гістарычным краязнаўстве стала выданне зборніка дакументаў па гісторыі ўсходняй Беларусі XVI―XVIII стагоддзяў «Гісторыка-юрыдычныя матэрыялы, якія атрыманыя з актавых кніг губерняў Віцебскай і Магілёўскай і якія захоўваюцца ў Цэнтральным архіве ў Віцебску» (1871―1906). Архіў падпарадкоўваўся Міністэрству ўнутраных спраў, з 1896 года — Міністэрству народнай асветы. Узначальвалі архіў паслядоўна А. М. Сазонаў, М. Л. Вяроўкін, Д. І. Даўгяла. У 1904 годзе архіў скасаваны, дакументы былі перададзеныя ў Мінск.

Па ініцыятыве генерал-губернатара М. М. Мураўёва і папячыцеля Віленскай навучальнай акругі І. П. Карнілава ў 1864 годзе ўтварылася Віленская археаграфічная камісія з мэтай пацвердзіць публікацыямі старажытных актаў і грамат распаўсюд у Паўночна-Заходнім краі расійскай дзяржаўнасці і праваслаўя. Паслядоўна старшынямі Камісіі былі П. В. Кукальнік, П. А. Бяссонаў, І. А. Акімаў, Я. Ф. Галавацкі, Ю. Ф. Крачкоўскі, Ф. М. Дабранскі, найбольш актыўнымі супрацоўнікамі ― віленскі протаіерэй А. І. Пшчолка (1818—1871) і архіварыус Віленскага архіва старажытных актавых кніг М. І. Гарбачэўскі.

Прафесар-гісторык П. А. Бяссонаў збіраў і вывучаў беларускі фальклор, выдаў зборнік «Беларускія песні» (1871); інспектар народных вучылішчаў Ю. Ф. Крачкоўскі ― аўтар прац па гісторыі царквы, этнаграфіі Беларусі «Вясельныя абрады заходнерускіх сялян» (1868), («Быт заходнерускага сяляніна» (1874)). Віленскі выкладчык Ф. М. Дабранскі друкаваў краязнаўчыя нарысы у «Виленском вестнике», пры яго ўдзеле і з яго прадмовай выйшлі тры тамы «Актаў Віленскай археаграфічнай камісіі»; ён ― аўтар першага віленскага даведніка (1890).

М. І. Гарбачэўскі сістэматызаваў дакументы па гісторыі Літвы і Беларусі, складаў каталогі; яму належаць «Кароткія табліцы, неабходныя для гісторыі, храналогіі…» (1867), «Каталог старажытных актавых кніг губерняў: Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай…» (1872), "Слоўнік старажытнай актавай мовы Паўночна-Заходняга краю і Царства Польскага (1874). У 1867 годзе Віленская археаграфічная камісія пачала выдаваць «Археаграфічны зборнік дакументаў, якія адносяцца да гісторыі Паўночна-Заходняй Русі», куды ўваходзілі дакументы па дзяржаўнаму ладу, праву, царкве і гаспадарцы Беларусі і Літвы XV―XIX стагоддзяў. Станам на 1904 год выйшла 14 тамоў з багатым краязнаўчым матэрыялам: акты гродскіх і земскіх судоў, магістратаў, Галоўнага Літоўскага трыбунала, акты аб яўрэях, пісцовыя кнігі па староствах, інвентары маёнткаў, фальваркаў і вёсак, рэвізіі эканомій.

У канцы XVIII — пачатку XIX ст. у Вільні і Гародні Т. Дубіткоўскім на польскай мове выдаюцца «Каляндар гаспадарчы» (1776―1800) і «Каляндар гродзенскі» (1801―1807). У апошнім былі звесткі па мясцовым краязнаўстве, расказы аб замежных краінах. У Магілёве выходзілі «Каляндар беларускіх намесніцтваў на 1783», «Каляндар беларускі» (1785―1796). З краязнаўчага пункту гледжання ў іх згадваюцца цікавыя звесткі аб кірмашах у Магілёўскай губерні. З другой паловы XIX ст. сталі выходзіць «Памятныя кніжкі» губерняў. У 1889 годзе пад рэдакцыяй М. В. Доўнар-Запольскага выйшаў «Каляндар Паўночна-Заходняга краю» на 1889 і 1890 гады. У першым каляндары быў апублікаваны нарыс Доўнар-Запольскага «Брагінская воласць». Другі каляндар утрымліваў звесткі пра кірмашы, медыцыну, хатнія палявыя работы па месяцах, статыстычныя дадзеныя. Навукова-літаратурны раздзел каляндара быў прадстаўлены геаграфічным нарысам пра Беларусь IX―XII стагоддзяў. «Паўночна-Заходні каляндар» на 1892 і 1893 гады пад рэдакцыяй А. І. Слупскага быў складзены на аснове забабонаў, абрадавых песень, прыказак.

У 1867 годзе ў Вільні быў адкрыты Паўночна-Заходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства, які аб’яднаў мясцовых краязнаўцаў, заклікаў беларускую інтэлігенцыю ― памешчыкаў, настаўнікаў, святароў і інш. ― удзельнічаць у шуканні дакументаў і збору этнаграфічных дадзеных. Атрыманыя адказы-апісанні (642) захоўваюцца ў бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта. Аддзел працаваў у 1867―1875 і ў 1910―1914 гадах. Першапачаткова меў фізіка-матэматычную, этнаграфічную, археалогіі і археаграфіі, статыстычную секцыі. У 1911 годзе налічваў больш за 300 актыўных членаў. Друкаваны орган ― «Запіскі Паўночна-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства» — выходзілі пад рэдакцыяй Д. І. Даўгялы.

У 1880-я гады пачалі складвацца розныя этнаграфічныя калекцыі («кабінеты»): М. А. Гаўсмана ў Мінску, вялікія калекцыі Тышкевічаў у Астрашыцкім Гарадку, калекцыі В. П. Федаровіча ў Віцебску. Выпускнік мазырскай гімназіі Гаўсман служыў сакратаром у Мінскім дваранскім сходзе. Пасля паўстання 1863 года быў высланы ў Валагодскую губерню, затым жыў у Варшаве. Збіраў пячаткі, медалі, манеты, прадметы археалагічных раскопак. У 1889 годзе арганізаваў у Мінску выстаўку артэфактаў, знойдзеных пры раскопках на тэрыторыі Беларусі. Публікаваў краязнаўчыя нататкі ў «Мінскіх губернскіх ведамасцях». У суаўтарстве з У. Сыракомляй напісаў нарыс пра Мінск. Віцебскі адвакат В. П. Федаровіч за сваю краязнаўчую дзейнасць быў абраны членам-карэспандэнтам Кракаўскай акадэміі навук, намеснікам старшыні Віцебскай вучонай архіўнай камісіі. У яго хатняй бібліятэцы знаходзілася больш за тысячу кніг па гісторыі і этнаграфіі Беларусі і Літвы, рукапісы Я. Баршчэўскага і А. Рыпінскага, выданні XVII―XVIII стагоддзяў. З сабранай ім вялікай калекцыі археалагічных знаходак, манет, медалёў, печаток, масонскіх знакаў і старадаўніх дакументаў Федаровіч стварыў прыватны музей. Пасля 1917 года калекцыя была нацыяналізаваная, і ў 1923 годзе на яе аснове быў створаны Музей беларуска-польскіх старажытнасцяў, затым перайменаваны ў Музей мясцовых старажытнасцей. У 1924 годзе калекцыя ўвайшла ў склад Віцебскага аддзялення Белдзяржмузея.

У 1860―1880-х гадах адкрываюцца музеі пры губернскіх статыстычных камітэтах. У 1867 годзе такі музей паводле рашэння губернскага праўлення адкрыўся ў Магілёве і праіснаваў да 1919 года. Сярод 1500 экспанатаў меліся грамата 1606 года караля Жыгімонта III чарэйскаму касцёлу і грамата 1767 года караля Станіслава Аўгуста на магдэбургскае права гораду Мсціславу, сані, кінутыя Напалеонам падчас уцёкаў, скарбы манет, гербарыі і інш. У 1897 годзе ў Магілёве адкрыты царкоўна-археалагічны кабінет. У 1892 годзе Е. Р. Раманаў звярнуўся да полацкага епіскапа Антаніна з прапановай арганізаваць у Віцебску царкоўнае сховішча. Годам пазней, дзякуючы яго і А. П. Сапунова намаганням, у 1897 годзе ў былым бернардынскім манастыры адкрыўся царкоўна-археалагічны кабінет. Акрамя археалагічных знаходак, у экспазіцыі былі манеты і медалі, царкоўнае начынне, рукапісныя кнігі, выданні беларускіх друкарняў, дакументы Полацкай епархіі, сістэматызаваныя Сапуновым у кнізе «Архіў Полацкай духоўнай кансісторыі» (1898).

Адным са знамянальных культурных падзей стала багата аформленае выданне ў 8 тамах «Помнікі рускай даўніны ў заходніх губернях, якія выдаюцца з Найвышэйшага дазвалення» (1868―1885), складзенае кіраўніком Царкоўна-будаўнічага камітэта П. М. Бацюшкавым, які вызначыўся тым, што пабудаваў у Беларусі і Украіне каля 2 тысяч праваслаўных цэркваў. У прадмове гаварылася:

«Да апошніх смут у Польшчы, што адбіліся і ў заходніх губернях імперыі, рускае грамадства было малазнаёмае з мінулым і сапраўдным становішчам гэтага краю. Выдадзеныя аб ім да таго часу звесткі былі вельмі няпоўныя або недакладныя. Калі польскія пісьменнікі, наўмысна скажаючы факты, прадстаўлялі становішча нашых заходніх губерняў у ілжывым святле, гэтак выгадным для ажыццяўлення запаветных мараў польскіх, а замежныя публіцысты паўтаралі іх няпраўду, мы, рускія, павінны былі нярэдка маўчаць, таму што былі не даволі знаёмыя з нашым родным здабыткам і, такім чынам, не маглі з належным аўтарытэтам абвяргаць хлусню. Ад няведання намі фактаў і адбылася тая велічэзная сіла польскай інтрыгі, якая ледзь не паспела запэўніць не толькі замежнікаў, але, на жаль, і многіх рускіх, адданых сваёй радзіме, што адзінае наша права на заходнія ўскраіны імперыі заснавана толькі на адным заваёве, тады як яно вынікае з уласцівых усяму заходняму краю асноўных рускіх пачаткаў з самага склада гістарычнага жыцця Расіі».

Пасля скону Бацюшкава Расійская Акадэмія навук заснавала прэмію яго імя; прэмія давалася за працы, прысвечаныя палітычнай гісторыі Паўночна-Заходняга краю, гісторыі праваслаўнай царквы, вывучэнню мясцовай этнаграфіі і археалогіі, даследаванні помнікаў мовы і народнага побыту, і навуковай бібліяграфі твораў, якія адносіліся да Паўночна-Заходняга краю.

Першыя дакументальныя крыніцы аб яўрэях на беларускіх землях сустракаюцца ў грамаце (прывелеі-судзебніке) князя Вітаўта, якая выдадзена ў 1388 годзе берасцейскім яўрэям. У 1412 годзе брэсцкія яўрэі згадваюцца ў архіўных запісах. У далейшым яўрэі пачынаюць сяліцца ў Гродне (1436), Навагрудку (1445), Мінску (1489) і Пінску (1506). Да канца XIV ст. на землях Вялікага Княства Літоўскага знаходзілася 5 буйных яўрэйскіх суполак ― у Брэсце, Гродне, Троках, Луцку і Уладзіміры-Валынскім. Яўрэі займаліся гандлем, рамёствамі, ліхвярствам, некаторыя земляробствам. У 1863 годзе іх налічвалася каля 350 тыс. чалавек, у 1897 годзе — 890 тыс. чалавек, большасць жылі ў гарадах і мястэчках. Да сярэдзіны XIX ст. яўрэі захоўвалі, у асноўным, традыцыйны ўклад жыцця. У канцы XIX ст. складалі 13, 7 % насельніцтва Беларусі і Літвы.

К. Кукевіч. Жыдоўскія кантрабандысты ў наваколлях Вільны

Калі ў 1780 годзе Кацярына ІІ прыехала ў Магілёў, яўрэйскае насельніцтва горада ўладкавала ілюмінацыю, на плошчы граў яўрэйскі аркестр. На плошчы вісеў вялікі надпіс: «Святкуем, як у часы Саламона!». Ад імя яўрэйскай абшчыны імператрыцы паднеслі ў выглядзе кніжачцы оду на парчовай падушачцы. На вокладцы ― сімвалы гандлю і мастацтва, над імі арол з сімвалам дзяржаўнай улады: залаты шар з каронай. На 12 атласных старонках кніжачкі былі надрукаваныя яўрэйскія вершы ў перакладзе на нямецкую і французскую мовы. Гэтак жа ўрачыста яе сустракалі ў Полацку і Шклове.

Першыя апісання яўрэяў Беларусі ўтрымліваюцца ў выданні Е. П. Зяблоўскага "Землеапісанне Расійскай імперыі для ўсіх станаў, " (ч. 6, СПб., 1810). Пра яўрэяў напісана ў «Географ-статыстычным слоўніку Расійскай імперыі» 1862―1866 П. Сямёнава, у «Матэрыялах для геаграфіі і статыстыкі…» А. Карэвы, у «Матэрыялах для геаграфіі і статыстыкі…» І. Зяленскага, у «Матэрыялах для геграфіі і статыстыкі…» П. Баброўскага. Навукова-краязнаўчыя і археаграфічныя даследаванні па гісторыі яўрэяў Беларусі пачаліся ў апошняй чвэрці XIX ст. У першую чаргу гэта працы прафесара Пецярбургскага ўніверсітэта С. А. Бяршадскага, які выявіў у архівах Вільні, Мінска і Кіева і апублікаваў вялікую колькасць крыніц па гісторыі яўрэяў у Вялікім Княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай. Значным выданнем дзякуючы Бяршадскаму стаў двухтомны «Руска-яўрэйскі архіў». Аб стане мястэчак гаворыцца ў манаграфіі М. М. Галіцына «Гісторыя рускага заканадаўства аб яўрэях» у 2-х тт. (1886). З 1890-х гадоў публікацыяй крыніц па яўрэйскай гісторыі займалася Санкт-Пецярбургская Гісторыка-этнаграфічная камісія пры Таварыстве для распаўсюджвання асветы паміж яўрэямі ў Расіі, якая была ператворана ў 1908 годзе ў Яўрэйскае гісторыка-этнаграфічнае таварыства. Гісторыка-этнаграфічнай камісіяй быў выдадзены том дакументаў, куды ўвайшлі матэрыялы, якія захоўваліся ў асабістым архіве С. А. Бяршадскага.

Шматлікія публікацыі выходзілі ў часопісе «Яўрэйская Даўніна» і зборніках «Перажытае». Былі выпушчаныя «Акты, якія выдаюцца Камісіяй, найвысока зацверджанай для разбору старажытных актаў у Вільні» (т. 28-29: Акты пра яўрэях) і «Гісторыка-юрыдычныя матэрыялы, атрыманыя з актавых кніг губерняў Віцебскай і Магілёўскай, якія захоўваюцца ў цэнтральным архіве ў Віцебску» (Віцебск, 1871―1890). Выйшлі кнігі В. Н. Нікіціна «Яўрэйскія паселішчы паўночна- і паўднёва-заходніх губерняў (1835—1890)» (СПб., 1894), А. П. Субоціна «У межах яўрэйскай аселасці: Урыўкі з эканамічнага даследаванні ў заходняй і паўднёва-заходняй Расіі за лета 1887 г. Выпускі 1-2» (СПб., 1888—1890), М. П. Сталпянскага «Дзевяць губерняў Заходне-Рускага краю» (СПб., 1866). Гісторыка-краязнаўчыя матэрыялы выходзілі ў часопісах «Маляўнічая беларуская бібліятэка» («Яўрэі ў Беларусі», 1857), «Світанак» («Нешта пра Шклоў», 1861), «Узыход» («Аб рэформе яўрэйскага школьнага выхавання», 1885), «У мяжы яўрэйскай аселасці», 1888), «З хронікі Мсціслаўскай абшчыны», 1889), «Яўрэі ў Магілёўскай губерні: гісторыка-статыстычны нарыс», 1886); у газетах «Рускі яўрэй» («Старонка з гісторыі культуры яўрэяў Царства Польскага», 1880), «Яўрэі Мінскай губерні», 1880, «Рамесныя класы пры Аршанскім пачатковым вучылішчы», 1884), «Віленскія губернскія ведамасці», «Мінскія губернскія ведамасці», «Гродзенскія губернскія ведамасці», «Магілёўскія губернскія ведамасці», «Виленский вестник».

Іўе. Яўрэі брукуюць пляц, 1917 г.

Кароткія звесткі пра беларускія «яўрэйскія» мястэчкі ёсць у працах Юзафа Лахніцкага («Статыстыка губерні Літоўска-Гродзенскай», Вільня, 1817), Міхала Балінскага («Старажытная Расія ў плане гістарычным, геаграфічным і статыстычным», Варшава, 1846), Юзафа Ярашэвіча («Матэрыялы для статыстыкі і этнаграфіі губерні Гродзенскай», Вільня, 1848). Пра яўрэяў пісалі ў сваіх дзённіках, успамінах і дарожных нататках Ф. М. Еўлашоўскі, Бернгард Танер, Леан Патоцкі, П. Шпілеўскі, У. Сыракомля, Ф. Д. Воінаў. Дзяцінства першай беларуска-яўрэйскай пісьменніцы Паўліны Венгеравай прайшло ў мінскай купецкай сям’і. З’ехаўшы за мяжу, яна выпусціла ў Берліне ўспаміны пра мінскае жыццё «Memorien einer Grossmuter, Bilder aus der Kulturgeschichte der Juden Russlands» («Запіскі бабулі: карціны з гісторыі культуры рускіх яўрэяў у XIX стагоддзі», 1908), якія мелі вялікі поспех. У дадзенай працы яскрава апісаны побыт і заняткі багатай яўрэйскай сям’і ў 1830-х гадах: святы і абрады, гульні, вучоба ў хедары і інш. Венгерава піша: «Можна падумаць, што жыццё ў яўрэйскім доме ў даўніну, дзякуючы сваім звычаям і строгасці абрадаў, было невыносна цяжкім. О, не! Яўрэі таго часу мелі свае вялікія радасці, шмат задавальнення, спакою і прыволля ў межах сваёй сям’і… яўрэйскі народ жыў тады нібы на востраве, аддзелены ад астатняга». Жыццё мястэчка Капыль Слуцкага павета асвятляецца ва ўспамінах Абрама Паперны. Аб жыцці мястэчка Камянец Брэсцкага павета паведамляюць мемуары Ехезкеля Коціка. Аб даследаваннях пра яўрэяў, апублікаваных у XX стагоддзі, дастаткова поўна расказана ў манаграфіі «Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове ХІХ ст.» І. В. Соркінай. Пра яўрэяў у беларускім фальклоры напісана ў О. В. Бяловай.

Як мяркуюць некаторыя даследчыкі, беларускія татары як народнасць вызначыліся ў XIV—XV стст.. Як піша Ян Длугаш у працы «Roczniki czyli Kroniki Sławnego Krolestwa Polskiego», у 1397 годзе «Вітаўт рушыў супраць татараў… прайшоў Дон… у ваколіцах Волгі разграміў татараў з назвай Арда і шмат татар з жонкамі і дзецьмі і статкамі жывёлы ўзяў у палон і прывёў у Літву… Вітаўт пасяліў татараў у вёсках, і яны сваімі звычаямі жывуць і захоўваюць сваю веру». Першых татараў з Залатой Арды князь Вітаўт пасяліў каля Гродна. Самымі вялікімі татарскімі вёскамі былі Дайлідкі, Каралінава, Гневяншчына і Тарусічы. У XV—XVI стагоддзях татары пражывалі ў ваколіцах Полацка, Глыбокага, Мядзеля і Смаргоні. Паступова татарскія вёскі з’явіліся каля Гродна, Слоніма, Навагрудка, Ліды. Пасля Клецкай бітвы (1506) частка палонных татараў была паселена ў Мінску, яна ўтварыла татарскае прадмесце з Вялікай і Малой Татарскімі вуліцамі, татарскія вуліцы з’явіліся ў Клецку, Ляхавічах, Капылі, Уздзе, Смілавічах. Да канца XVI ст. татары рассяліліся па ўсёй паўночна-заходняй тэрыторыі ВКЛ. Гісторык ВКЛ І. І. Лапо адзначаў: «Перасяляемым татарам даваліся вялікім князем землі ў іх поўную ўласнасць з правам поўнага распараджэння імі і з вызваленнем іх ад падаткаў і пабораў, пры тым з дазволам сяліцца не толькі ў вёсках, але і ў гарадах. Стараючыся пасяліць татараў у сваім княстве, Вітаўт прызнаваў за імі поўную свабоду іх рэлігіі і звычаяў».

Пры падзеле Польшчы, маніфестам ад 20 снежня 1794 года Кацярына II пацвердзіла ўсе правы літоўскіх татараў. Пры Паўле I быў сфармаваны полк з літоўскіх татараў. Перад Першай сусветнай вайной у Паўночна-Заходнім краі жыло каля 14 тысяч татар-мусульман. Літоўскія татары пачынаюць згадвацца ў «Летапісу вялікіх князёў літоўскіх», «Хроніцы Быхаўца» і інш. Панегірык Вітаўту ў «Летапісу вялікіх князёў літоўскіх» адносіцца да гісторыі ўзаемаадносін вялікага князя з татарамі. Больш звестак аб татарах знаходзіцца ў «Хроніцы Быхаўца». 31-ы том «Літоўскай метрыкі» (Вільня, 1906) з прадмовай Ф. Дабранскага складаецца з актаў, якія тычацца літоўскіх татараў. Звесткі пра літоўскіх татараў ёсць і ў краязнаўчай чатыхтомнай працы (1896―1900) польскага літаратара Часлава Янкоўскага пра Ашмянскі павет, у дарожных дзённіках У. Сыракомлі. Пра літоўскіх татараў у першай палове XIX ст. пісалі Т. Чацкі («O tatarach», Dziennik Wilenski, T. 3, 1816), Ю. Крашэўскі («Wilno od poczatkow jego do roku 1750», Wilno, 1840), К. Вайцыцкі («Tatarzy», Wilno, 1842), Я. Бандке («O tatarach, mieszkancach Krolewstwa Polskiego», Album Literackie. T. I. Warszawa, 1848). Выпускнік маладзечанскага вучылішча, пасля расійскі цюрколаг і прафесар Пецярбургскага ўніверсітэта А. В. Мухлінскі быў першым, хто пачаў усебакова даследаваць гісторыю татараў у Беларусі, дзеля чаго быў камандзіраваны ўніверсітэтам у Мінскую і Гродзенскую губерні. Яму належаць працы «Даследаванне пра паходжанне і стан літоўскіх татараў» (СПб., 1857 г.; Мінск, 1993) і «Нарыс пра караімаў у Польшчы» (1862) і іншыя. Мухлінскі, які грунтаваўся на крыніцах, даў агляд татарскага асельніцтва ад князя Вітаўта да XIX стагоддзя: колькасць у той ці іншы час, адаптацыю да мясцовага жыцця, грамадскае і прававое становішча ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Краязнаўства Беларусі ў XX—XXI стагоддзях

Жанчыны з дзецьмі з вёскі Дражын Бабруйскага павета. Фатограф Ісак Сербаў, каля 1912 г.

Дзейнасць краязнаўчых цэнтраў Беларусі XIX — пачатку ХХ стагоддзя характарызаваў у сваёй кнізе «Краязнаўства» (Мн., 1929) М. І. Каспяровіч. Ён вылучыў тры краязнаўчыя плыні: польскую, расійскую і, з канца XIX ст., уласна беларускую. На яго думку, польскае краязнаўства адбілася на дзейнасці Віленскага музея старажытнасцей, Віленскай археалагічнай камісіі, Віленскага таварыства аматараў навук. Рускае краязнаўства ― у дзейнасці Паўночна-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства, царкоўна-гістарычных і царкоўна-археалагічных камітэтаў, Віцебскай і Смаленскай архіўных камісій. Непасрэднае беларускае краязнаўства ― у дзейнасці «Нашай Нівы», беларускага навукова-літаратурнага гуртка студэнтаў і студэнцкага гуртка для вывучэння Беларусі і Літвы. Аднак, Каспяровіч многае абмінуў. Краязнаўства Беларусі пачатку XX стагоддзя адзначалася адкрыццём навуковых таварыстваў і музеяў. У 1902 годзе ў Магілёве Сапуновым, Раманавым, Турбіным, Сяровым і іншымі створана «Таварыства вывучэння Беларускага краю», якое ставіла на мэце пошук гістарычных матэрыялаў, вывучэнне іх і сістэматызацыю. У сувязі з узнікненнем гістарычна-краязнаўчых таварыстваў у Віцебску і Мінску, у 1913 годзе створана «Таварыства вывучэння Магілёўскай губерні». Таварыствам выдадзена праца Е. Р. Раманава «Першакрыніцы для гісторыі Магілёўскага краю» (1916), куды ўвайшлі «Баркулабаўскі летапіс» і «Шляхавыя нататкі стольніка П. А. Талстога». Падрыхтаваны да выдання 4-ы выпуск зборніка «Магілёўская даўніна». Дзейнасць Таварыства скончылася ў сувязі з вайной. Краязнаўчыя матэрыялы публікавалі газеты «Голас правінцыі», «Беларускі веснік», «Заходні веснік», «Паўночна-Заходняя жыццё», «Паўночна-Заходні край», «Мінскі агеньчык», «Мінскі лісток», «Магілёўскі веснік», «Новы літоўскі веснік», «Палескае жыццё», «Палессе», «Бабруйскія водгукі», «Беларускі голас», часопісы «Беларускі настаўніцкі веснік», беларускі часопіс для дзяцей і юнацтва «Лучынка (1914)» (рэдактар А. М. Уласаў). У 1904 годзе створаны Гродзенскі царкоўна-археалагічны камітэт. Яго членамі сталі епіскап Брэсцкі і Гродзенскі Міканор (Каменскі), дырэктар народных вучылішчаў М. Ф. Фівейскі, шэраг выкладчыкаў мясцовых гімназій, чыноўнікі. Задачамі камітэта сталі пошук і апісанне пісьмовых помнікаў, якія захоўваюцца ў архівах манастыроў і семінарый, а таксама апісанне гістарычных царкоўных помнікаў. У Барысаглебскім манастыры былі арганізаваны «царкоўнае старасховішча» і музей, які ў 1920 годзе ўвайшоў у музей Юзафа Ядкоўскага. Справаздачы камітэта публікаваліся ў часопісах «Гродзенскія епархіяльныя ведамасці» і «Весніку Віленскага праваслаўнага святодуховнага братэрства». У 1907 годзе пачало дзейнасць Гродзенскае губернскае педагагічнае таварыства, якое складалася з настаўнікаў гімназій і вучылішчаў. Пры таварыстве былі секцыі: гісторыка-філалагічная, прыродазнаўча-матэматычная, вытанчаных мастацтваў. На пасяджэннях таварыства яго сябры абменьваліся звесткамі па гісторыі, этнаграфіі, культуры краю, абмяркоўвалі пытанні адукацыі і асветніцтва. У 1911―1914 гадах выходзіў часопіс «Педагогическое дело», дзе ў «аддзеле для навучэнцаў» публікаваліся фальклорныя творы, запісаныя на Гарадзеншчыне. Рэдактар «Гродзенскіх епархіяльных ведамасцей» протаіерэй Гродзенскага кафедральнага сабора М. Р. Дзікоўскі сабраў вялікую бібліятэку старых кніг і дакументаў, у 1894 годзе выдаў «Вопыт бібліяграфічнага паказальніка артыкулаў і нататак, якія тычацца гісторыі цэркваў і манастыроў Гродзенскай губерні», «З летапісу Гродзенскага Барысаглебскага мужчынскага манастыра, 1846―1856 гг.». Бібліятэкай Дзікоўскага актыўна карыстаўся Ю. Ядкоўскі, які служыў на пасадзе захавальніка помнікаў даўніны ў заходніх губернях і быў ініцыятарам стварэння гродзенскага губернскага музея. Вакол «Гродзенскіх епархіяльных ведамасцей» утварылася група мясцовых царкоўных краязнаўцаў ― С. Паўловіч, Л. Паеўскі, І. Карчынскі, І. Раманоўскі (Сіротка), І. Пашкевіч і інш.

Па ініцыятыве А. У. Жыркевіча ў 1901 годзе ў Вільні адкрыўся музей графа М. М. Мураўёва. Па словах Жыркевіча, мэты музея складаліся не ва ўслаўленні Мураўёва, а паказу яго як «археолага-аматара, выратавальніка ўсякай даўніны, не разбіраючы, да каго яна адносіцца, да Мураўёва, Касцюшкі, Сценькі Разіна і г. д.». Пры ўдзеле Жыркевіча быў створаны Віленскі ваенны музей пры Віленскім ваенным сходзе. Займаючыся археалогіяй і гісторыяй культуры Паўночна-Заходняга краю, Жыркевіч сабраў вялікую калекцыю рукапісаў і помнікаў даўніны, частку якой дараваў музеям Вільні, Пецярбурга, Гродна, Мінска, Коўна, бібліятэкам Расійскай Акадэміі навук і Кракаўскага ўніверсітэта.

У 1901 годзе выйшла кніга рэдактара «Гродзенскіх губернскіх ведамасцяў» Л. М. Саланевіча «Кароткі гістарычны нарыс Гродзенскай губерні за сто гадоў яе існавання. 1802―1902». У 1908 годзе Саланевіч разам з П. Каранкевічам, А. Кудзерскім і Н. Врунцэвічам арганізаваў у Вільні «Беларускае таварыства», мэтай якога ставілася «барацьба з польска-каталіцкім уплывам на беларусаў у сацыяльна-эканамічным і культурным жыцці краю, аб’яднанне беларусаў на прынцыпах гістарычнага адзінства з вялікаросамі і маларосамі». Саланевіч спрабаваў выдаваць газету «Белорусская жизнь», але выйшаў толькі адзін нумар. У 1911 годзе выпускаў газету «Паўночна-Заходняе жыццё», якая выходзіла да 1916 года. Пры рэдакцыі дзейнічала «Беларуская гістарычная бібліятэка», якая давала магчымасць, як казаў Саланевіч, «кожнаму беларусу зазірнуць у нашу гістарычную скарбніцу». Ураджэнец Слуцкага павета А. К. Сержпутоўскі скончыў Пецярбургскі археалагічны інстытут, працаваў у этнаграфічным аддзеле Рускага музея (цяперашні Расійскі этнаграфічны музей ў Пяцербургу). Па даручэнні музея сабраў у Беларусі багаты этнаграфічны матэрыял. Першы напісаў пра мясцовыя сялянскія прылады працы, бортніцтва, талаку («Земляробчыя прылады Беларускага Палесся», «Бортніцтва ў Беларусі», «Нарысы Беларусі»). Выдаў зборнікі казак і забабонаў палешукоў. Этнаграфічная спадчына Сержпутоўскага да канца не даследавана. Дарэчы, у архіве этнаграфічнага музея хаваецца шмат рукапісных матэрыялаў, звыш 200 фотанэгатываў, сабраных студэнтам Пецярбургскага ўніверсітэта В. К. Косткай у Мінскай губерні ў 1910-х гадах. Ураджэнец Гродзеншчыны, член розных навуковых таварыстваў Я. Ф. Карскі вывучаў беларускую мову, яе вытокі і развіццё. Асноўнай працай Карскага стаў трохтомнік «Беларусы» (1 том выйшаў у 1903 годзе ў Варшаве, цалкам трохтомнік выйшаў у 1956 годзе ў Маскве).

Я. Ф. Карскі

У 1908 годзе пры Мінскай епархіі па ініцыятыве рэдактара «Мінскіх епархіяльных ведамасцяў» Дз. В. Скрынчанкі, А. К. Сніткі і іншых гісторыкаў і краязнаўцаў утвораны Мінскі царкоўны гісторыка-археалагічны камітэт. Члены камітэта арганізоўвалі паездкі па Беларусі, займаліся зборам фальклорных матэрыялаў, пошукам розных старадаўніх прадметаў побыту, даследаваннем манастырскіх архіваў. На сходах камітэта слухаліся лекцыі па гісторыі краю. Камітэт выпусціў 4 кнігі «Мінскай даўніны», дзе асабліва цікава апісанне дакументаў слуцкага Троіцкага манастыра.

Гістарычнае таварыства Віцебская губернская вучоная архіўная камісія заснавана ў 1909 годзе, працавала да 1919 года. Мэтай камісіі было вывучэнне помнікаў гісторыі і культуры Беларусі, збор пісьмовых архіўных помнікаў, археалагічныя раскопкі. На 1910 год Камісія мела 99 ганаровых і 325 правадзейных членаў, 15 членаў-супрацоўнікаў. Існавала на субсідыю ўрада. Па ініцыятыве Камісіі ў Віцебску адкрыта аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута. Выдавала перыядычны зборнік «Працы Віцебскай вучонай архіўнай камісіі», пазней зборнік «Полацка-Віцебская даўніна». У тым жа 1909 годзе пачаў неафіцыйна дзейнічаць Гродзенскі гурток беларускай моладзі з вучнняў мясцовых школ і гімназій, які спрабаваў пашыраць веды пра айчынны край, яго гісторыю і культуру. Кіраваў гуртком ксёндз Францішак Грынкевіч. Гурток адсылаў карэспандэнцыю ў «Нашу ніву», выпісваў кнігі з беларускай віленскай кнігарні. Ладзіліся вечарыны з лекцыямі, упершыню паказаны ў горадзе спектакль на беларускай мове «Па рэвізіі» М. Крапіўніцкага.

Гродзенскі гурток беларускай моладзі. 1909. У цэнтры ксёндз Францішак Грынкевіч

У 1913 годзе ў Віцебску створана асветніцкае таварыства «Адукацыя», якое праіснавала ўсяго толькі год. Старшынёй быў абраны былы віцэ-губернатар Н. Р. Шулепнікаў, калекцыянер і бібліяфіл. «Таварыства сяброў навук» (1909―1939) дзейнічала ў Вільні, яго члены даследавалі гісторыю, культуру і этнаграфію Беларусі, Літвы і Польшчы. Таварыства выдавала на польскай мове «Штогоднік таварыства». Валодала багатай бібліятэкай у 50 тысяч кніг, рознымі рукапісамі і архіўнымі матэрыяламі. Грамадская арганізацыя «Асвета» (1905) пры Мінскім таварыстве сельскай гаспадаркі публікавала розныя краязнаўчыя матэрыялы, падаючы іх з каталіцкага пункту гледжання. У 1912 годзе пры падтрымцы Мінскай гарадской думы пад старшынствам А. К. Аманфінскага ўтварылася «Мінскае таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі» з мэтай натуральна-гістарычных, геаграфічных і этнаграфічных даследаванняў Мінскай губерні. Неўзабаве пры таварыстве адкрыўся музей з 5 экспазіцыямі: археалагічнай, прыродазнаўчай, гістарычнай і этнаграфічнай. З часам з’явіліся мінералы, чучалы жывёл, нумізматычныя калекцыі, узоры народнага побыту.

У 1916 годзе адкрылася выстава народна-дэкаратыўнага мастацтва. У 1919 годзе ў Мінску адкрыўся беларускі дзяржаўны музей, аснову калекцыі якога склалі экспанаты і матэрыялы Мінскага царкоўна-археалагічнага музея і Мінскага таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. Музей папаўняўся вынікамі архіўных пошукаў, археалагічных раскопак, этнаграфічных экспедыцый. У 1941 годзе меў больш за 60 тысяч экспанатаў.

У 1910 годзе, пасля закрыцця ў 1875 годзе, у Вільні аднавіў дзейнасць Паўночна-Заходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства. Меў секцыі геаграфіі і статыстыкі, этнаграфіі і археалогіі, археаграфіі, гісторыі. У 1912 годзе налічваў каля 300 удзельнікаў: настаўнікі, святары, чыноўнікі. Праводзіліся раскопкі, этнаграфічныя экспедыцыі. Выдаваліся «Запіскі Паўночна-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства» (1910―1914) пад рэдакцыяй Дз. І. Даўгялы. Сярод публікацый ― «Знешні побыт быхаўскага беларуса», «Па Гродзенскім Палессі», «Археалагічны нарыс Гомельскага павета» Е. Раманава, «Паўпрыказкі, паўгаворкі, якія ўжываюцца ў Віцебскай Беларусі» Нікіфароўскага, «Сялянскае вяселле ў паўднёвым Палессі» Сцепанца, «Па Дрыгавіцкай вобласці летам 1911 г.», «Паездка па Палессі летам 1912 г.» Сербава, гістарычныя нарысы пра вёскі і мястэчкі і інш. Мінскі настаўнік І. А. Сербаў у экспедыцыях па беларускім Палессі зрабіў больш за 5 тысяч фотаздымкаў. Старшыня тайнага Таварыства прыхільнікаў старажытнасцяў і чалавеказнаўства В. А. Шукевіч адкрыў больш за 120 помнікаў каменнага стагоддзя, апублікаваў шэраг артыкулаў пра беларускі фальклор, беларускі побыт, народную медыцыну.

У 1913 годзе па ініцыятыве Віленскага сельскагаспадарчага таварыства прайшла краёвая выстава саматужнага промыслу і народнай творчасці, якая прадставіла археалагічныя і этнаграфічныя калекцыі беларускіх губерняў. Віленскае беларускае выдавецтва Б. Клецкіна, якое адкрылася ў 1910 годзе, выпускала кнігі яўрэйскіх пісьменнікаў на ідыш, перакладную дзіцячую і пазнавальную літаратуру. З 1921 года выдавецтва пачало выпускаць беларускія кнігі, выйшла 32 (з іх 13 падручнікаў), у тым ліку творы Якуба Коласа, М. Гарэцкага, Я. Драздовіча, навучальныя дапаможнікі А. Смоліча, С. Рак-Міхайлоўскага, А. Неканда-Трэпкі, Л. Гарэцкай і інш. У 1916―1918 гадах пры выдавецтве размяшчалася рэдакцыя беларускай газеты «Гоман».

У выніку рэвалюцыйных падзей заходнія землі Беларусі апынуліся пад Польшчай. Пачалася палянізацыя культуры, у якой немалую ролю адыграла Польскае краязнаўчае таварыства ў Вільні, якое мела аддзяленні ў буйных гарадах. Таварыствам былі адкрыты краязнаўчыя музеі ў Гродне (1922), Пінску (1924), Слоніме (1929), Баранавіцкі краязнаўчы музей (1929). Групай беларускай інтэлігенцыі з 1906 па чэрвень 1915 года выдавалася грамадска-палітычная і літаратурная газета «Наша ніва», якая апіралася на сялянства і сельскую інтэлігенцыю. Яна іграла вялікую ролю ў аб’яднанні беларускіх культурных сіл. З верасня 1921 па студзень 1922 года выходзіла штотыднёвая газета «Беларускія ведамасці», якая друкавала этнаграфічныя нарысы і беларускі фальклор, у 1923―1927 гадах у Коўне выходзіў часопіс «Крывіч», які публікаваў нарысы і артыкулы па беларускай этнаграфіі і фальклору, у 1927―1931 гадах выходзіў дзіцячы часопіс «Заранка», у 1937 годзе часопіс «Снапок». У 1924 годзе Палескае краязнаўчае таварыства, якое з’яўлялася філіялам Польскага таварыства, прыняло рашэнне аб стварэнні музея Беларускага Палесся. У 1921 годзе на аснове Беларускай школьнай рады створана Таварыства беларускай школы (ТБШ), якое працавала да 1937 года. Таварыства вырасла ў вялікую арганізацыю: у 500 гуртках налічвалася каля 30 тысяч чалавек (1928). Галоўная ўправа ТБШ каардынавала дзейнасць Кантрольнага савета, акруговыя і павятовыя ўправы, выдавала «Беларускі летапіс (часопіс)» і «Бюлетэнь ТБШ», часопіс «Шлях моладзі», газету «Наш палетак». Таксама ТБШ выдавала падручнікі і навучальныя дапаможнікі, арганізоўвала гурткі самаадукацыі, бібліятэкі, народныя клубы, праводзіла лекцыі пра духоўную і матэрыяльнаю культуру беларусаў. Сярод кіраўніцтва былі Б. А. Тарашкевіч, І. С. Дварчанін, Р. К. Астроўскі, А. М. Уласаў, С. А. Рак-Міхайлоўскі, А. С. Няканда-Трэпка, П. В. Мятла, Е. К. Любецкая і інш. У 1937 годзе ТБШ была забаронена польскімі ўладамі.

У 1918 годзе заснавальнікам беларускай настаўніцкай семінарыі ў Свіслачы і Віленскай беларускай гімназіі І. І. Луцкевічам было створана Беларускае навуковае таварыства, якое адкрыла ў 1921 годзе Віленскі беларускі музей, дзе самыя старажытныя экспанаты датаваліся XIV стагоддзем. У музейнай бібліятэцы налічвалася каля 15 тысяч кніг. Таварыства мела права ствараць і ўтрымліваць за свой кошт музеі, бібліятэкі, ладзіць выстаўкі, лекцыі, выдаваць кнігі. У працы таварыства актыўна ўдзельнічалі В. Ю. Ластоўскі, В. Святаполк-Мірскі, Я. Станкевіч, У. Талочка і іншыя. У 1939 годзе Таварыства спыніла сваю дзейнасць.

У верасні 1917 года вучні Слуцкай гімназіі Сяргей Бусел і Янка Ракуцька арганізавалі культурна-асветніцкае таварыства «Папараць-кветка» з мэтай збору мясцовага фальклору, выдання беларускай краязнаўчай літаратуры. Членамі таварыства з’яўляліся больш за 200 чалавек. Выйшла 2 нумары часопіса «Наша каляіна», дзейнічалі драматычны гурток, хор беларускай песні. У 1920 годзе Таварыства забаронена польскімі ўладамі.

У Маскве актыўна дзейнічаў Беларускі народны ўніверсітэт, дзе чыталіся лекцыі на розныя тэмы: беларуская культура, этнаграфія, антрапалогія, літаратура. Асабліва цікава ў 1918 годзе прагучала лекцыя прафесара Я. М. Чэпуркоўскага пра антрапалогію беларусаў.

Вокладка часопіса «Наш край». № 12, 1926.

У 1919―1921 гадах даследаванне старажытнасцей у Беларусі знаходзілася ў распараджэнні наркамата асветы БССР, у Мінску гэтым займалася Мінскае таварыства гісторыі і старажытнасцей пры Мінскім педагагічным інстытуце; ён у студзені 1919 года арганізаваў дзяржаўны музей, складзены з экспанатаў мінскіх музеяў. Да 1941 года музей меў больш за 60 тысяч экспанатаў. У 1919 годзе арганізаваны краязнаўчы гурток пры Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагічнага інстытута, які займаўся вывучэннем беларускай этнаграфіі, зборам прадметаў побыту. Гурток выдаваў часопіс «Белорусский этнограф». У 1922 годзе створаны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт), які, акрамя ўсяго іншага, стаў каардынатарам краязнаўчых арганізацый. Пры інстытуце з 1923 года дзейнічала Камісія па рэгістрацыі краязнаўчых арганізацый, а з 1924 года — Цэнтральнае Бюро краязнаўства.

Удзельнікі Першай Усебеларускай краязнаўчай канферэнцыі 1924 года

З 1924 года беларускі краязнаўчы рух пачынае набываць актыўны характар. Краязнаўчыя гурткі з’яўляюцца ў Магілёве, Слуцку, Віцебску, Барысаве, Оршы, Гомелі, Рагачове; да канца 1924 года іх было 19. У лістападзе 1924 года прайшла Першая Усебеларуская краязнаўчая канферэнцыя з удзелам каля 40 дэлегатаў. З кастрычніка 1925 года Цэнтральнае бюро краязнаўства выдавала штомесячны часопіс «Наш край», у якім друкаваліся вядомыя навукоўцы і пісьменнікі. Адкрыліся двухгадовыя Вышэйшыя курсы беларусазнаўства. У Віцебску ў 1924 годзе з гуртка пад кіраўніцтвам М. І. Каспяровіча вырасла акруговае таварыства краязнаўства, якое аб’яднала больш за 500 удзельнікаў. Працавалі светазнаўчая, культурна-гістарычная, прыродазнаўчая, мастацкая, феналагічная і энтамалагічная секцыі. Пачалася праца па складанні геаграфічнага слоўніка Віцебшчыны, арганізацыі экскурсій, фальклорных экспедыцый і канферэнцый.

У ліпені 1924 года ЦВК Беларускай ССР разгледзеў пытанне «Аб практычных мерах па правядзенні нацыянальнай палітыкі». Сесія прыняла пастанову аб беларусізацыі савецкіх, прафесійных і грамадскіх арганізацый. Для пераходу на беларускую мову апарата дзяржаўных і партыйных органаў былі арганізаваны курсы і гурткі беларусазнаўства. Да ліпеня 1925 года на беларускую мову перайшоў ЦВК БССР і ўсе камісіі пры ім, Наркамат асветы і яго аддзелы на месцах. У 1926 годзе на беларускую мову перайшоў Саўнаркам БССР, які прыняў у канцы 1926 года рашэнне аб праверцы беларусізацыі ў рэспубліцы. У выніку праверкі за нежаданне вучыць беларускую мову было звольнена 27 чалавек. У лютым 1926 года прайшоў Першы Усебеларускі краязнаўчы з’езд, які абазначыў прыярытэты мясцовых арганізацый: вывучэнне дыялектаў беларускай мовы, ахова помнікаў, захаванасць мясцовых архіваў, прыродазнаўчыя даследаванні, лектарска-экскурсійная праца. У працы з’езда ўдзельнічала 146 дэлегатаў ад 87 краязнаўчых арганізацый і гурткоў. За год у Бюро краязнаўства было даслана 87 230 картак з дыялектнымі словамі, каля 10 тысяч фальклорных запісаў, больш за 400 апісанняў помнікаў гісторыі і культуры, прыроды, 800 іншых звестак. У 18 музеях знаходзілася больш за 11 тысяч экспанатаў. У 1926 годзе ў Мінску адкрыўся Музей рэвалюцыі з 10 тысячамі экспанатаў, у 1927 годзе яго наведала больш за 15 тысяч чалавек. У Віцебску адкрыўся першы ў Беларусі энтамалагічны музей з калекцыі мясцовага выкладчыка ветэрынарнага інстытута В. А. Плюшчэўскага-Плюшчыка (52 580 жукоў і матылькоў).

Погляды таго часу бачны, напрыклад, у прадмове да падручніка «Кароткі курс геаграфіі Беларусі» (1925), дзе Беларусь упершыню падавалася як самастойная дзяржава, і дзе А. Смоліч пісаў:

«Масы беларусаў, прайшоўшых расейскія ды іншыя школы, яшчэ і дагэтуль глядзяць на родны край вачамі казённых вучэбнікаў. (…) Вось жа, калі б тыя беларусы, што прачытаюць гэтую кнігу, зацікавіліся сваёй Бацькаўшчынаю, каб узяліся самі за глыбейшае навуковае пазнанне яе, ці асобных праяваў яе жыцьця, каб заахвоціліся шукаць і бачыць яе арыгінальнае хараство, дык бы аўтар лічыў сваю працу дайшоўшай мэты. А калі б у іх хоць крыху пабольшала замілаванння да сваёй роднай шматпакутнай стараны, такой простай і разам цудоўнай, навет у часы заняпаду свайго поўнай веліччу і схаваных сілаў, каб яны паверылі ў яе вялікую будучыню і дзеля будучыні гэтай шчыра працаваць і змагацца пачалі, тады б аўтар быў папраўдзе шчаслівы».

У Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад польскай уладай, функцыянавалі Польскае краязнаўчае таварыства (польск.: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze), Польскі турыстычны клуб, Яўрэйскае краязнаўчае таварыства (польск.: Żydowskie Towarzystwo Krajoznawcze), Віленскае краязнаўчае таварыства. Яны ў асноўным займаліся арганізацыяй турыстычных маршрутаў па краі, праводзілі экскурсіі, рыхтавалі экскурсаводаў.

У 1927 годзе адбыўся Другі Усебеларускі з’езд краязнаўцаў з удзелам 187 дэлегатаў. Да пачатку 1928 года ў Беларусі дзейнічалі больш за 300 краязнаўчых арганізацый і гурткоў, былі створаны віцебскі (1918), мінскі, магілёўскі, гомельскі (1919), полацкі (1926) і іншыя краязнаўчыя музеі. У 1928 годзе Бюро краязнаўства прыняло рашэнне аб выкладанні методыкі краязнаўства ў беларускіх тэхнікумах. У 1930 годзе Наркаматам асветы краязнаўства было ўведзена ў праграму педагагічных інстытутаў.

А. І. Цвікевіч(1888—1937), разглядаючы ўнёсак беларуска — польскіх культурных дзеячоў у фарміраванне беларускай нацыянальнай ідэі, ацэньваў іх дзейнасць наступным чынам:

«Творчасць Яна Чачота, Баршчэўскага, Сыракомлі, Э. Тышкевіча, А. Кіркора, Дуніна-Марцінкевіча і іншых… была занадта моцна прасякнута польскім зместам, занадта была рамантычнай, мела сваёй крыніцай сэнтыментальна-панскую ці ў лепшым выпадку навукова-этнаграфічную зацікаўленасць да Беларусі як адной з польскіх правінцый і таму захапіць мужыка- селяніна не магла. (…) Па сутнасці ўся памянёная пляяда беларуска- польскіх вучоных, паэтаў і даследчыкаў была толькі першым падрыхтоўчым перыядам выяўлення беларускай нацыянальна-культурнай ідэі — перыядам надзвычайна яскравым, але толькі падрыхтоўчым».

Беларускі пісьменнік і краязнаўца Арсень Ліс.

У 1932 годзе была прынята пастанова СНК БССР «Аб мерапрыемствах па разгортванні краязнаўчага руху», якая прадпісвала краязнаўчым гурткам і арганізацыям ўдзяляць увагу выключна поспехам сацыялістычнага будаўніцтва, а не гістарычнаму мінуламу. Цэнтральнае бюро краязнаўства было распушчана, яго орган «Савецкая краіна» зачынены. Кіраваць краязнаўчымі арганізацыямі стаў Наркамат асветы БССР, уся краязнаўчая дзейнасць стала праходзіць пад кіраўніцтвам навукова-метадычных аддзелаў мясцовых музеяў. Арганізаванае аматарскае краязнаўства паступова згасла, наперад вылучалася дзяржаўнае (навуковае) краязнаўства. Часопіс «Советское краеведение» (Масква, 1931, № 2) у артыкуле «На краязнаўчым фронце Беларусі і Украіны» пісаў:

«Класавы вораг глыбока пракраўся ў працу краязнаўчых арганізацый… Падбор людзей вырабляўся з варожых нам элементаў, з асяроддзя інтэлігенцыі, студэнцтва. Галоўная ж стаўка рабілася на кулацтва. Гэтымі сіламі вялася праца спецыяльна па падрыхтоўцы інтэрвенцыі. Імі вывучаліся… раёны, якія непасрэдна мяжуюць з Польшчай… Загінулую панска-рабскую культуру… кантрэвалюцыйныя беларускія нацыянал-дэмакраты спрабавалі адраджаць і ёю ачмураць галавы працоўных мас Беларусі. Таму нацыянал-дэмакраты… арыентаваліся галоўным чынам на царквы, сінагогі, старадаўнія замкі… Пры арганізацыі музеяў збіраліся іконы і ўсялякая іншая непатрэбная і сацыяльна-шкодная старызна».

У 1931 годзе ў Мінску выйшаў зборнік пад рэдакцыяй акадэміка С. Я. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі», дзе змешчаны артыкул самога Вальфсона «Ідэалогія і метадалогія нацдэмакратызму» і артыкул Р. Выдры «Беларускі нацдэмакратызм у краязнаўчым руху БССР».

Выстаўка ў Гудзевіцкім літаратурна-краязнаўчым музеі

У пасляваенны час больш увагі надавалася даследаванню гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, беларускага партызанскага руху. Актывізавалася школьнае краязнаўства, адкрыліся краязнаўчыя музеі ў Баранавічах (1946), Лепелі (1954), Лідзе (1959). З’езд настаўнікаў БССР (1945) заклікаў педагагічныя калектывы надаць больш увагі краязнаўчай працы: экскурсіям, вывучэнню мясцовых гістарычных помнікаў, фальклорных крыніц. У 1947 годзе арганізаваны Рэспубліканскі савет па арганізацыі і правядзенні паходаў і экскурсій, які вызначыў маршруты па месцах баявой славы. Улетку 1947 года больш за тысячу беларускіх школьнікаў з настаўнікамі і піянерважатымі здзейснілі падарожжа па роднаму краю. У 1948 годзе Міністэрства асветы БССР прыняло пастанову «Аб задачах настаўнікаў і органаў народнай адукацыі ў арганізацыі падарожжаў піянераў і школьнікаў па родным краі ў 1948 г.», дзе абавязвала загадчыкаў аддзела народнай адукацыі, дырэктараў школ і дзіцячых дамоў разгарнуць разам з камсамольскімі і піянерскімі арганізацыямі працу па падрыхтоўцы да летніх паходаў і экскурсій. Вывучэнне роднага краю рэкамендавалася праводзіць па спецыяльнай тэматыцы Міністэрства асветы БССР. Далейшаму развіццю школьнага краязнаўства спрыяла таксама пастанова Міністэрства асветы БССР «Аб стане і мерах паляпшэння выкладання гісторыі і Канстытуцыі СССР у школах Баранавіцкай і Віцебскай абласцей» (1947), якая заклікала глыбей ужываць нагляднасць на ўроках гісторыі, больш практыкаваць экскурсіі ў гістарычныя музеі і месцы гістарычных падзей. Колькасць вучняў-краязнаўцаў у 1948 годзе ўзрасла да 140 тысяч. Дзіцячыя часопісы «Беларускі піянер» (пасля «Бярозка»), «Піянер Беларусі», «Іскры Ільіча», «Зорка» расказвалі аб іх працы. Шмат месца краязнаўству надавалі «Настаўніцкая газета», часопісы «Родная прырода», «Паляўнічы Беларусі», «Беларуская работніца і сялянка». Краязнаўчыя музеі ўзнікалі не толькі ў абласных цэнтрах, але і ў больш меншых населеных пунктах, у школах. Так, у 1955 годзе быў арганізаваны музей у школе вёскі Вілейка Навагрудскага раёна; па ініцыятыве А. Белакоза — у школе вёскі Гудзевічы Мастоўскага раёна (1965); адкрыліся музеі ў Лідзе (1959); на аснове экспанатаў, сабраных мясцовым жыхаром М. Ф. Мельнікавым, ― у Крычаве (1961); у Маладзечне (1964), на аснове калекцыі Ф. Р. Шклярова ― у Ветцы (1978).

У 1965 годзе прынята пастанова ЦК КПБ «Аб стварэнні Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры». Таварыства мела секцыі гісторыі, археалогіі, архітэктуры, выяўленчага і народнага мастацтва, этнаграфіі, моладзевую. Да сярэдзіны 1970-х гадоў члены таварыства, большай часткай моладзь, выявілі тысячы імёнаў загінулых у гады вайны; дзякуючы падтрымцы мясцовых уладаў усталявалі каля 6 тысяч помнікаў і абеліскаў; стварылі каля 800 народных мемарыяльных музеяў і пакояў. Геаграфічнае таварыства стала больш надаваць увагі пытаннях аховы прыроды БССР, актывізавала выданне этнаграфічных зборнікаў. На геаграфічным факультэце БДУ з 1965 года стаў чытацца курс «Школьнае краязнаўства і турызм», з 1996 года ў Брэсцкім універсітэце адкрыта спецыялізацыя «Краязнаўства і турызм». З 1970 года пачаў выходзіць інфармацыйны бюлетэнь «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі» на беларускай мове. З 1970 года Інстытут мастацтвазнаўства, фальклору і этнаграфіі АН Беларусі пачаў выпускаць серыю «Беларуская народная творчасць» ― шматтомнае выданне беларускага фальклору па жанравым прынцыпе. У другой палове 1980-х гадоў створана Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны на чале з гісторыкам А. А. Трусавым, з 2017 года — Аленай Анісім. Стала выходзіць газета «Наша слова». У 1960-я―1980-я гады выйшлі манаграфіі Л. В. Аляксеева, М. М. Улашчыка, В. А. Чамярыцкага, В. К. Бандарчыка, М. Ф. Піліпенкі, Г. А. Каханоўскага, дзе дэталёва, на грунтоўнай навуковай базе былі вывучаны гістарычныя шляхі фарміравання крыніцазнаўства, археалогіі і этнаграфіі Беларусі.

Музей-сядзіба І. Я. Рэпіна «Здраўнёва».

У снежні 1989 адбыўся ўстаноўчы з’езд Беларускага краязнаўчага таварыства, якое ўзначаліў Г. А. Каханоўскі, актыўны і дасведчаны краязнаўца, аўтар фундаментальнай працы «Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі XVI―XIX стст.» (перастала існаваць у 1994). Прыкметнымі сталі гісторыка-краязнаўчыя кнігі У. Караткевіча «Зямля пад белымі крыламі»; А. Карлюкевіча «Краязнаўчы рэсурс у вывучэнні беларускай літаратуры», «Старонкі радзіназнаўства: Месцы. Людзі. Краязнаўчыя нарысы», яго гісторыка-краязнаўчыя нарысы пра Ігуменшчыну і Пухаўшчыну; В. Чарапіцы «Звенья цепи единой: Большие и малые события в истории Гродненщины XIX―XX столетий», «Гродненский исторический калейдоскоп: очерки истории, историографии и источниковедения». Краязнаўцамі Пінска выдадзена аб’ёмная кніга «Гісторыя Пінска ад старажытнасці да сучаснасці» (2012), якая працягвае краязнаўчыя традыцыі пінскага дыякана Паўла («Гісторыя Пінскай дыяцэзіі», Ленінград, 1956), Бенцыона Гофмана «Тысяча гадоў Пінска» (Нью-Ёрк, 1941) і іншых даследчыкаў старажытнага горада. У працы П. У. Церашковіча «Этнічная гісторыя Беларусі XIX―пачатку XX стст.» (2004) упершыню была спроба пазначыць праблемы нацыягенэза беларусаў.

Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны прысвечана гістарычная хроніка «Памяць» у 146 тамах (1985—2005). Кожны том ― своеасаблівая энцыклапедыя аднаго раёна. «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» ― выданне, якое ўключае кароткую характарыстыку і спіс помнікаў археалогіі, гісторыі, архітэктуры, манументальнага мастацтва, узятых пад ахову. Кожны том прысвечаны адной вобласці. Мноства артыкулаў, якія тычацца краязнаўства змешчана ў «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі» (1984―1987), у энцыклапедыі «Этнаграфія Беларусі» (1989), у энцыклапедычным даведніку «Народная культура Беларусі» (2002), энцыклапедыі «Археалогія і нумізматыка Беларусі», «Гарады і вёскі Беларусі» і інш.

У Інстытуце гісторыі НАН Беларусі маюцца аддзелы краязнаўства і археалогіі, захавання і выкарыстання археалагічнай спадчыны. У Міністэрстве культуры РБ ёсць Упраўленне па ахове культурна-гістарычнай спадчыны. Актыўна працуе Беларускі фонд культуры (1987), асноўныя задачы якога ― садзеянне ўдзелу розных групаў насельніцтва ў культурным будаўніцтве, выкарыстанне іх творчых намаганняў і матэрыяльных магчымасцяў; фонд аказвае матэрыяльную і прававую падтрымку ініцыятывам і пачынанням грамадскасці, якія накіраваныя на памнажэнне культурнай спадчыны, захаванне і выкарыстанне народных традыцый, развіццю краязнаўства, прафесійнай і аматарскай творчасці і г. д.; аказвае дапамогу ў пошуках архіўных матэрыялаў. З 2003 года пры Фондзе выпускаецца «Краязнаўчая газета», штомесяц выходзіць чатыры нумары. На старонках газеты нарысы мясцовых краязнаўцаў, прысвечаныя гісторыі і традыцыям рэгіёнаў краіны, даследаванні навукоўцаў па гісторыі, этнаграфіі, фальклору і архітэктуры, аб гістарычных падзеях і асобах, а таксама апавяданні пра землякоў, якія праславіліся не толькі ў Беларусі, але і за яе межамі. Асобная ўвага надаецца публікацыям пра досвед краязнаўчых пошукаў і працу музеяў у школах і бібліятэках краіны. Міністэрствам адукацыі Беларусі ў 1999 годзе на базе вучэбных калектываў, музеяў, гурткоў пазашкольных устаноў i аб’яднанняў, ва ўсіх рэгіёнах створана Усебеларуская турысцка-краязнаўчая экспедыцыя навучэнцаў «Наш край». Яе мэта — адкрыццё малавядомых і малавывучаных падзей, фактаў беларускай гісторыі, помнікаў мастацкай культуры, забытых імёнаў землякоў, для дасканалага вывучэння этнаграфіі, геаграфіі, археалогіі i фальклору. Сярод найбольш папулярных рубрык ― «Малая краязнаўчая энцыклапедыя», «Асоба ў краязнаўстве», «Наша гісторыя: ідэі, падзеі, асобы», «На паліцу краязнаўцы», «Царкоўнае краязнаўства», «Даследуюць вучні», «Землякі», «Спадчына ў небяспецы». З 1991 года выходзіць газета «Культура».

Дыярама «Абарона Буйніцкага поля» ў Магілёўскім абласным краязнаўчым музеі

У 2009 праведзена ўстаноўчая канферэнцыя і створана «Беларускае краязнаўчае таварыства», старшынёй якога абраны Анатоль Бутэвіч, намеснікамі ― Віталь Скалабан, Рычард Саматыя і Павел Каралёў, але яно атрымала адмову ў дзяржаўнай рэгістрацыі. Выходзяць часопісы «Беларуская думка», «Беларусі гістарычны часопіс», «Народная асвета», «Архівы і справаводства», «Гістарычная брама», «Верасень», «Лідскі летапісец», «Беларускі гістарычны агляд» (Вільнюс), «Беларускі гістарычны зборнік» (Беласток). Папулярныя краязнаўчыя сайты «Radzima.org», «Мінск стары і новы», «Праваслаўная архітэктура Беларусі», «Будзьма беларусамі», «Краязнаўца-даследчык Полацкай зямлі», «Студэнцкае этнаграфічнае таварыства», «Глобус Беларусі» і іншыя. Актыўна папаўняецца праект «Электронная кніга Памяць. Асіповіцкі раён», створаны краязнаўцам-гісторыкам Валянцінам Шпакам. Пры Міністэрстве адукацыі РБ працуе «Рэспубліканскі цэнтр экалогіі і краязнаўства» з аддзелам краязнаўства і патрыятычнага выхавання, у многіх навучальных установах краіны дзейнічаюць краязнаўча-патрыятычныя клубы, вельмі развіта мясцовае краязнаўства. Пры райвыканкамах дзейнічаюць раённыя цэнтры турызму і краязнаўства навучэнскай моладзі.

У 2013 годзе выйшла кніга Леаніда Лыча «Краязнаўства ў кантэксце сучаснага нацыянальна-культурнага жыцця Беларусі», якая прысвечана раскрыццю становішча краязнаўчага руху ў Рэспубліцы Беларусь, паказаны яго дасягненні ў даследаванні розных праблем, звязаных з гісторыяй, нацыянальна-культурным жыццём. Аўтар шмат увагі надаў моўнаму і тапанімічнаму аспектам краязнаўчых даследаванняў.

12-13 сакавіка 2020 адбыўся Першы Рэспубліканскі краязнаўчы форум Беларусі, арганізатарамі якога выступілі Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь і Беларускі фонд культуры. Пасяджэнні форума праходзілі ў Мінску, на базе Нацыянальнага гістарычнага музея. У ліку задач форума былі: вывучэнне стану спраў у галіне краязнаўства; папулярызацыя гісторыка-культурнай і прыроднай спадчыны беларускіх гарадоў і вёсак; пашырэнне ведаў аб краязнаўчых праектах Беларусі; стварэнне ўмоў для дыялогу паміж краязнаўцамі; трансляцыя дасягненняў і вопыту краязнаўцаў; садзейнічанне пашырэнню пачуцця нацыянальнай самасвядомасці, гонару да нацыянальнага багацця мінулага і сучаснасці Беларусі і г.д. У мерапрыемстве ўдзельнічалі каля 250 краязнаўцаў: супрацоўнікаў устаноў адукацыі і культуры, навукоўцаў, літаратараў, грамадскіх дзеячоў, студэнтаў і школьнікаў з усёй Беларусі. Удзельнікі форума працавалі ў пяці секцыях: «Краязнаўства ў сістэме навукова-даследчай працы» (зроблены 81 даклад), «Краязнаўства ў вучэбна-выхаваўчым працэсе ўстаноў адукацыі» (54 даклады), «Экалагічнае краязнаўства і турыстычная дзейнасць» і «Моладзь і краязнаўства» (разам 30 дакладаў), «Асоба ў краязнаўстве: з гісторыі біяграфій беларускіх краязнаўцаў» (31 даклад). На праведзенай у рамках форума канферэнцыі школьнікаў «Пазашкольнае краязнаўства: вопыт рэгіёнаў» праслухана 44 даклады.

Літаратура

• Асветнікі зямлі Беларускай X―XX вв.. — Мн.: БелЭн, 2001. — 490 с. — ISBN 985-11-0205-9.
• Кулажанка Л. Літаратурныя мясціны Беларусі: Краязнаўчы даведнік у 3 кн.. — Мн.: БелЭн, 2000. — 288 с.
• Леванцэвіч Л. В. Лінгвістычнае краязнаўства Брэстчыны: курс лекцый для студэнтаў філалагічнага факультэта. — Брест: БрДу, 2013. — 135 с. — ISBN 978-985-473-985-4.
• Бібліятэчнае краязнаўства: прастора вялікіх магчымасцей і перпектыў. — Мн.: Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 2014. — 286 с.
• Багдановіч І. І. І інш. Гістарычнае краязнаўства Беларусі: вучэбна-метадычны дапамажнік. — Гродна: ЮрСаПрінт, 2014. — 219 с.
• Карев Д. В. Белорусская и украинская историография конца XVIII―начала 20-х гг. XX в. в процессе генезиса и развития национального исторического сознания белорусов и украинцев. — Вильнюс: ЕГУ, 2007. — 312 с. — ISBN 978-9955-9878-5-7.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Краязнаўства Беларусі
• Кнігі па крязнаўству Беларусі
• Краязнаўчы сайт Гомеля і Гомельшчыны Архівавана 9 снежня 2011.
• Гродненский областной центр туризма и краеведения
• Краязнаўства Берасцейшчыны